1. Βασικοί δείκτες

2. Βασικά σημεία

3. Έμφαση στην ευημερία στην εκπαίδευση και την κατάρτιση

Η Ελλάδα θα πρέπει να εφαρμόσει μια ολοκληρωμένη προσέγγιση για τη βελτίωση της ευημερίας στο σχολείο, ενώ στο σχολικό πρόγραμμα περιλαμβάνονται ήδη ουσιώδεις δράσεις. Προς το παρόν δεν υπάρχει εθνική στρατηγική για την ευημερία στην εκπαίδευση ούτε καθαυτό ορισμός της ευημερίας στο σχολείο. Ωστόσο, το Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων (στο εξής: Υπουργείο Παιδείας) δίνει μεγάλη έμφαση σε δράσεις που προάγουν την «ποιότητα της σχολικής ζωής» και την «προσωπική ανάπτυξη» στα σχολεία. Το 2020 εγκαινιάστηκε η καινοτόμος δράση «Εργαστήρια Δεξιοτήτων»¹, με σκοπό τη στήριξη των παιδιών στην ανάπτυξη των δεξιοτήτων τους. Η δράση καλύπτει την προσχολική, πρωτοβάθμια και κατώτερη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, και προωθεί τη μη βίαιη συμπεριφορά, την ψυχική και συναισθηματική υγεία, τον αλληλοσεβασμό και σεβασμό στη διαφορετικότητα και την πρόληψη του εκφοβισμού και του κυβερνοεκφοβισμού. Στο σχολικό πρόγραμμα της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης περιλαμβάνεται επίσης η εκπαίδευση σε θέματα υγείας. Στην Ελλάδα, 185 000 μαθητές σε 1 230 σχολεία λαμβάνουν ζεστά γεύματα —πρόκειται για έναν θεσμό που συμβάλλει στην ενίσχυση της αλληλεγγύης και της συντροφικότητας στη σχολική κοινότητα. Από το 2012 έχουν προσφερθεί 16 εκατομμύρια πρωινά γεύματα σε 110 000 μαθητές σε 688 σχολεία πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης σε περιοχές χαμηλού κοινωνικοοικονομικού επιπέδου. Το ελληνικό κίνημα #MeToo που ξεκίνησε φέτος, κινητοποίησε σχολικούς ψυχολόγους και κοινωνικούς λειτουργούς, που ήδη εργάζονταν σε σχολεία, να αντιμετωπίσουν αυτό το φλέγον ζήτημα. Στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, παρέχονται υπηρεσίες ατομικής συμβουλευτικής σε φοιτητές και αποφοίτους, για να τους βοηθήσουν να προσαρμοστούν στο νέο ακαδημαϊκό περιβάλλον, καθώς και να αντιμετωπίσουν προβλήματα άγχους, δυσκολίες στη λήψη αποφάσεων, εθισμούς, διατροφικές διαταραχές και άλλα ζητήματα. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια της εφαρμογής μέτρων απαγόρευσης κυκλοφορίας, οι φοιτητές απευθύνονταν στους συμβούλους του πανεπιστημίου κυρίως για δυσκολίες που αφορούσαν τις σπουδές τους και λιγότερο για ψυχολογική υποστήριξη.

Πολλοί μαθητές στην Ελλάδα πέφτουν θύματα εκφοβισμού. Σύμφωνα με το Πρόγραμμα Διεθνούς Αξιολόγησης Μαθητών (PISA) του ΟΟΣΑ για το 2018, το 27 % των Ελλήνων μαθητών δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης κατήγγειλαν ότι δέχονται εκφοβισμό τουλάχιστον μερικές φορές τον μήνα (μέσος όρος της ΕΕ 22 %). Οι μαθητές με χαμηλές σχολικές επιδόσεις είναι πολύ πιο εκτεθειμένοι σε περιστατικά εκφοβισμού σε σύγκριση με τους μαθητές με υψηλές επιδόσεις (39,3 % έναντι 19,9 %), ενώ η διαφορά αυτή (19,5 %) είναι μεγαλύτερη από τον μέσο όρο της ΕΕ (15,9 %). Το ποσοστό των μαθητών που καταγγέλλουν ότι δέχονται εκφοβισμό αυξήθηκε σημαντικά μεταξύ 2015 και 2018 κατά 10,2 %, ποσοστό που αντιστοιχεί στο δεύτερο υψηλότερο μεταξύ των χωρών της ΕΕ. Το ποσοστό των περιπτώσεων όπου η εμπειρία εκφοβισμού του παιδιού δεν αναγνωρίζεται από τους γονείς είναι πολύ υψηλό στην Ελλάδα² (79 %). Οι μισοί από τους μαθητές στην Ελλάδα (49,6 %) συμφωνούν απόλυτα ότι είναι λάθος η συμμετοχή σε πράξεις εκφοβισμού. Ένα από τα μέτρα αντιμετώπισης του εκφοβισμού που θεσπίστηκαν από το Υπουργείο Παιδείας είναι η αντιμετώπιση του εκφοβισμού στην τάξη, στο πλαίσιο του υποχρεωτικού προγράμματος σπουδών.

Ακόμη και πριν από την πανδημία, πολλοί έφηβοι (14-17 ετών) έπεφταν θύματα εκφοβισμού στο διαδίκτυο. Στα ελληνικά σχολεία δεν υπάρχουν στοχευμένες δράσεις ευαισθητοποίησης όσον αφορά την ψηφιακή ευημερία. Από μελέτη που διεξήχθη σε σχολεία επτά ευρωπαϊκών χωρών³ προέκυψε ότι ακόμη και πριν από την πανδημία COVID-19 η Ελλάδα είχε το δεύτερο υψηλότερο ποσοστό εφήβων που έχουν δεχθεί εκφοβισμό στο διαδίκτυο (26,8 %). Κατά τη διάρκεια της πανδημίας και δεδομένης της αύξησης της ψηφιακής εκπαίδευσης, το 64 % των γονέων στην Ελλάδα ανησυχούσαν για τον χρόνο που περνούν τα παιδιά τους στο διαδίκτυο. Πολλοί ανησυχούσαν για τον κίνδυνο εθισμού, ενώ το 14 % δεν γνώριζαν με ποιον επικοινωνούσε το παιδί τους στο διαδίκτυο. Ενώ οι ελληνικές αρχές έχουν πραγματοποιήσει σημαντικές προσπάθειες για να προωθήσουν την ασφάλεια στο διαδίκτυο, μεγάλο ποσοστό εφήβων έχει έλλειψη ψηφιακών δεξιοτήτων (ΕΤΜ 2020) και δεν γνωρίζει τους κινδύνους στο διαδίκτυο.

Η Διεύθυνση Δίωξης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος του Υπουργείου Προστασίας του Πολίτη δημιούργησε μια ενημερωτική πλατφόρμα για νέους (6-18 ετών). Κατά τη διάρκεια των περιόδων απαγόρευσης κυκλοφορίας, οι ενώσεις γονέων και οι διευθυντές των σχολείων διοργάνωναν ημερίδες ενημέρωσης σχετικά με τη συμπεριφορά στο διαδίκτυο. Ερευνητικοί οργανισμοί παρείχαν στους μαθητές πληροφορίες και κατάρτιση, ενώ παράλληλα δημιούργησαν πλατφόρμες επικοινωνίας. Στην Ελλάδα υπάρχει Παρατηρητήριο για την Πρόληψη της Σχολικής Βίας και του Εκφοβισμού, ενώ έχει θεσπιστεί και Πανελλήνια Ημέρα κατά της σχολικής βίας και του εκφοβισμού (6 Μαρτίου).

Η συχνότητα εμφάνισης περιστατικών κατάθλιψης αυξήθηκε σημαντικά στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Σύμφωνα με μελέτες, το 9,3 % του πληθυσμού του δείγματος (το οποίο περιλάμβανε έντονη παρουσία νέων) υπέφερε από κλινική κατάθλιψη κατά τη διάρκεια της πανδημίας, το 8,5 % από έντονη ψυχική δυσφορία και πάνω από το 45 % από αυξημένο άγχος (Fountoulakis et al., 2021). Η πανδημία προκάλεσε τη μεγαλύτερη διατάραξη του συστήματος εκπαίδευσης και κατάρτισης στην ιστορία και κατέδειξε την ανάγκη αναβάθμισης των ψηφιακών δεξιοτήτων των εκπαιδευτικών, καθώς και των ψηφιακών υποδομών. Η Ελλάδα σχεδίασε διαδικτυακά εργαλεία και πλατφόρμες συμμετοχής όπου οι μαθητές μπορούν να παρακολουθήσουν μαθήματα εξ αποστάσεως, ενώ επίσης παρείχε κατάρτιση στους εκπαιδευτικούς. Κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας, ελήφθησαν υπόψη και οι ανάγκες των μειονεκτουσών ομάδων με σκοπό την πρόληψη των διακρίσεων, της βίας και του αποκλεισμού. Το Υπουργείο Παιδείας ανέλαβε δράση για την ψυχολογική υποστήριξη μαθητών, από την προσχολική εκπαίδευση έως και την ανώτερη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, περιλαμβάνοντας επίσης τη δευτεροβάθμια επαγγελματική εκπαίδευση, εκπαιδευτικών και γονέων, και κινητοποιώντας ψυχολόγους και κοινωνικούς λειτουργούς⁴. Εμφανίστηκαν διάφορες πρωτοβουλίες, κυρίως από ιδρύματα υγειονομικής περίθαλψης και πανεπιστήμια, για τη στήριξη παιδιών και εφήβων που προσπαθούν να αντιμετωπίσουν τις συνθήκες της πανδημίας και τον αντίκτυπό της στην ψυχική τους υγεία. Οι δράσεις που προγραμματίστηκαν από την Ελλάδα για την ομαλή επανέναρξη των σχολείων τον Σεπτέμβριο του 2021 (ΙΕΠ) περιλάμβαναν ψυχοκοινωνική στήριξη για τους μαθητές, διαδρομές επανασύνδεσης και αμοιβαία υποστήριξη των εκπαιδευτικών.

Η ευημερία των φοιτητών στην τριτοβάθμια εκπαίδευση επηρεάστηκε σοβαρά από την πανδημία. Το 67 % των Ελλήνων φοιτητών εξέφρασε την ανησυχία ότι δεν θα ήταν σε θέση να ολοκληρώσει επιτυχώς το ακαδημαϊκό έτος λόγω της πανδημίας, ενώ το 46,3 % συμφώνησε ή συμφώνησε απόλυτα ότι ο φόρτος εργασίας τους είχε αυξηθεί σημαντικά κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Η αλλαγή των μεθόδων διδασκαλίας προκάλεσε επίσης υψηλό βαθμό άγχους στο 43,3 % των φοιτητών πανεπιστημίου στην Ελλάδα. Οι περισσότεροι (71,2 %) ήταν ικανοποιημένοι με τα προληπτικά μέτρα που έλαβε το πανεπιστήμιό τους, ωστόσο πολλοί (45,9 %) αισθάνθηκαν ότι δεν μπορούσαν να μιλήσουν με κάποιο μέλος του πανεπιστημιακού προσωπικού για τις ανησυχίες τους σχετικά με την πανδημία (Stathopoulou et al., 2020).

4. Επενδύσεις στην εκπαίδευση και την κατάρτιση

Οι δημόσιες δαπάνες για την εκπαίδευση παραμένουν χαμηλότερες από τον μέσο όρο της ΕΕ. Οι γενικές κρατικές δαπάνες για την εκπαίδευση το 2019 παρέμειναν σε χαμηλότερο επίπεδο από τον μέσο όρο της ΕΕ, ως ποσοστό τόσο του ΑΕΠ (4,0 % έναντι 4,7 %) όσο και του συνόλου των γενικών κρατικών δαπανών (8,3 % έναντι 10 %), το οποίο είναι το δεύτερο χαμηλότερο ποσοστό μεταξύ των κρατών μελών μετά την Ιταλία. Επίσης, από τα στοιχεία δεν προκύπτει κάποια σημαντική αύξηση (4,0 % το 2019 έναντι 3,9 % το 2018). Μετά την ειδική ανά χώρα σύσταση του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου του 2019 για την Ελλάδα να επενδύσει στην εκπαίδευση και τις δεξιότητες, η Ελλάδα άρχισε να επενδύει στην ανάπτυξη δεξιοτήτων, τοποθετώντας την ψηλά στην εθνική πολιτική ατζέντα μαζί με μια ισχυρή νομοθετική δραστηριότητα στον τομέα της εκπαίδευσης, για την προώθηση βασικών μεταρρυθμίσεων.

Η τριτοβάθμια εκπαίδευση είναι σε μεγάλο βαθμό υποχρηματοδοτούμενη. Η τριτοβάθμια εκπαίδευση λαμβάνει το 1,9 % των συνολικών γενικών κρατικών δαπανών (έναντι 2,7 % για την προσχολική και πρωτοβάθμια εκπαίδευση, και 2,6 % για τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση). Η κατάσταση αυτή ενδέχεται να βελτιωθεί, εν μέρει χάρη στη νέα νομοθεσία που θεσπίστηκε τον Ιανουάριο του 2020⁵, η οποία εγκαινιάζει χρηματοδότηση με βάση τις επιδόσεις στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, αρχής γενομένης από το ακαδημαϊκό έτος 2021/2022, σύμφωνα με αντικειμενικά κριτήρια. Ο μηχανισμός ανάκαμψης και ανθεκτικότητας, καθώς και τα Ευρωπαϊκά Διαρθρωτικά και Επενδυτικά Ταμεία θα διοχετεύσουν πρόσθετη χρηματοδότηση για τη στήριξη της καινοτομίας και της αριστείας στα πανεπιστήμια.

Περίπου 230 εκατ. EUR δαπανώνται για ψηφιακό εξοπλισμό για μαθητές και σπουδαστές και για διαδραστικά συστήματα μάθησης στο πλαίσιο του μηχανισμού ανάκαμψης και ανθεκτικότητας της ΕΕ. Στο πλαίσιο του ΜΑΑ, περισσότεροι από 550 000 μαθητές και σπουδαστές ηλικίας 4-24 ετών θα λάβουν κουπόνι αξίας 200 EUR για να αγοράσουν τις κατάλληλες ψηφιακές συσκευές, με βάση εισοδηματικά και κοινωνικά⁶ κριτήρια. Επιπλέον, θα εγκατασταθούν περίπου 36 000 διαδραστικά συστήματα μάθησης σε σχολεία πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης σε όλη τη χώρα, τα οποία επίσης χρηματοδοτούνται στο πλαίσιο του ΜΑΑ. Στο μεταξύ, το Υπουργείο Παιδείας επιχείρησε να αντιμετωπίσει τις ελλείψεις υπολογιστών στα σχολεία αγοράζοντας περισσότερους από 90 000 φορητούς υπολογιστές και ταμπλέτες αξίας 24 εκατ. EUR. Η αγορά αυτή χρηματοδοτήθηκε από την ΕΕ⁷ και από ιδιωτικές δωρεές (7:3). Ο εξοπλισμός, ο οποίος ανήκει στο σχολείο, μπορεί να χρησιμοποιηθεί τόσο από τους εκπαιδευτικούς όσο και από τους μαθητές. Θα είναι διαθέσιμος σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης, από την προσχολική έως την ανώτερη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, ώστε να εξασφαλιστεί ότι όλοι οι μαθητές μπορούν να συμμετέχουν στην εξ αποστάσεως εκπαίδευση.

5. Εκσυγχρονισμός της προσχολικής και σχολικής εκπαίδευσης

Η Ελλάδα κατατάσσεται στην τελευταία θέση στην ΕΕ όσον αφορά τη συμμετοχή στην προσχολική εκπαίδευση και φροντίδα (ΠΕΦ). Το 68,8 % των παιδιών ηλικίας 3-6 ετών συμμετείχε σε ΠΕΦ το 2020, ποσοστό πολύ χαμηλότερο από τον μέσο όρο της ΕΕ (92,8 %) και από τον στόχο σε επίπεδο ΕΕ για το 2030 (96 %). Ωστόσο, το ποσοστό των παιδιών κάτω των 3 ετών τα οποία ήταν εγγεγραμμένα σε επίσημες υπηρεσίες παιδικής φροντίδας σχεδόν τριπλασιάστηκε μεταξύ του 2009 (11 %) και του 2019 (32,4 %), αλλά εξακολουθεί να είναι χαμηλότερο τόσο από τον μέσο όρο της ΕΕ (35,5 %) όσο και από τον στόχο της Βαρκελώνης (33 %). Σημειώνεται ότι η Ελλάδα, το Λουξεμβούργο, η Αυστρία, η Κύπρος και οι Κάτω Χώρες έχουν πολύ υψηλότερα ποσοστά συμμετοχής για την ηλικιακή ομάδα των 4 ετών και άνω απ’ ό, τι για την ηλικιακή ομάδα των 3 ετών και άνω⁹. Στην Ελλάδα, η ΠΕΦ παρέχεται σε δύο φάσεις: παιδική φροντίδα για παιδιά ηλικίας κάτω των 4 ετών και προσχολική εκπαίδευση από την ηλικία των 4 ετών και άνω. Η προσχολική εκπαίδευση (ISCED 02) αποτελεί μέρος της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης και παρέχεται δωρεάν σε δημόσια σχολεία. Κατά τη διάρκεια του σχολικού έτους 2021/2022 θα επιτευχθεί πλήρης εφαρμογή της υποχρεωτικής διετούς φοίτησης στην προσχολική εκπαίδευση. Τα σχέδια που αποσκοπούν τόσο στην αύξηση της συμμετοχής στην ΠΕΦ για παιδιά κάτω των 4 ετών όσο και στην ανάπτυξη νέου προγράμματος σπουδών προγραμματίζεται να χρηματοδοτηθούν από τον ΜΑΑ και το ΕΚΤ+.

Από το σχολικό έτος 2021/2022, όλα τα παιδιά προσχολικής εκπαίδευσης θα επωφεληθούν από την ενσωμάτωση δημιουργικών δραστηριοτήτων στην αγγλική γλώσσα στο σχολείο. Δεδομένου ότι το πιλοτικό πρόγραμμα σε 58 σχολικές μονάδες ΠΕΦ κατά το τελευταίο ακαδημαϊκό έτος κρίθηκε επιτυχές από το Υπουργείο Παιδείας, αποφασίστηκε η καθολική επέκτασή του. Ωστόσο, η αξιολόγηση του πιλοτικού προγράμματος δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί ώστε να εντοπιστούν οι προκλήσεις και τα διδάγματα που αντλήθηκαν. Για τους συντονιστές εκπαιδευτικών έργων και τους καθηγητές αγγλικής γλώσσας πραγματοποιήθηκε εξειδικευμένη κατάρτιση σχετικά με τη σύγχρονη και ασύγχρονη εξ αποστάσεως μάθηση. Η ιδιαιτερότητα ήταν ότι οι εκπαιδευτικοί διαφόρων βαθμίδων και ειδικοτήτων, δηλαδή οι νηπιαγωγοί και οι καθηγητές ξένων γλωσσών που δεν είναι απαραίτητα εξειδικευμένοι σε αυτή την ηλικιακή ομάδα, έλαβαν κοινή κατάρτιση.

Έχει αναπτυχθεί μεγάλος αριθμός (123) νέων προγραμμάτων σπουδών. Αυτά τα νέα προγράμματα σπουδών, που καλύπτουν από την προσχολική έως την ανώτερη δευτεροβάθμια γενική εκπαίδευση, θα εφαρμοστούν πιλοτικά από τον Σεπτέμβριο του 2021. Θα δώσουν έμφαση στην απόκτηση βασικών ικανοτήτων, στην εκπαίδευση χωρίς αποκλεισμούς και στη χρήση πολλαπλών πηγών —συμπεριλαμβανομένων των ψηφιακών. Το πιλοτικό πρόγραμμα σχεδιάζεται να υλοποιηθεί σε πρότυπα και πειραματικά σχολεία, τόσο στην πρωτοβάθμια όσο και στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, κατά τα σχολικά έτη 2021/2022 και 2022/2023. Επιπλέον, έως τις αρχές του 2022 θα έχουν ολοκληρωθεί 330 προγράμματα σπουδών για την επαγγελματική εκπαίδευση. Στόχος είναι ο εκσυγχρονισμός και η ψηφιοποίηση των σχολικών εγχειριδίων, ο εμπλουτισμός του ψηφιακού περιεχομένου, η εισαγωγή της εμπειρικής μάθησης και η προώθηση της εκπαίδευσης χωρίς αποκλεισμούς. Οι εκπαιδευτικοί θα επιμορφωθούν ώστε να εφαρμόσουν αποτελεσματικά τα νέα προγράμματα σπουδών και να ενσωματώσουν νέα σχολικά εγχειρίδια στις μεθόδους διδασκαλίας τους.

Η εξωτερική αξιολόγηση των σχολείων δεν έχει ξεκινήσει ακόμη. Ωστόσο, ο σχετικός σχεδιασμός έχει καθοριστεί από το Υπουργείο Παιδείας για το σχολικό έτος 2021/2022. Η ετήσια εσωτερική αξιολόγηση πραγματοποιήθηκε σε όλους τους τύπους σχολείων πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης τον Ιούνιο του 2021 και εξέτασε τη λειτουργία των σχολείων και την ποιότητα των παιδαγωγικών τους μεθόδων. Για πρώτη φορά προγραμματίστηκε εξωτερική αξιολόγηση για το προηγούμενο σχολικό έτος. Επρόκειτο να διεξαχθεί σε τρία επίπεδα: α) από τον Συντονιστή/τη Συντονίστρια Εκπαίδευσης ανά σχολείο· β) από τον Συντονιστή/τη Συντονίστρια Εκπαίδευσης για όλα τα σχολεία που υπάγονται στην αρμοδιότητά τους· και γ) από τα Περιφερειακά Κέντρα Εκπαιδευτικού Σχεδιασμού (ΠΕΚΕΣ) για όλα τα σχολεία που υπάγονται στην αρμοδιότητά τους. Ωστόσο, η χρονική στιγμή δεν ήταν ιδανική, καθώς τα σχολεία έκλεισαν λόγω της πανδημίας.

Εκπαιδευτικοί έως την ανώτερη δευτεροβάθμια εκπαίδευση επιμορφώθηκαν για την παροχή εκπαίδευσης εξ αποστάσεως. Στόχος ήταν η απόκτηση γνώσεων, δεξιοτήτων και πρακτικής εμπειρίας, ώστε να καταστεί αποτελεσματικότερη η εξ αποστάσεως μάθηση. Περίπου 800 εκπαιδευτικοί έγιναν εκπαιδευτές και επιμόρφωσαν περισσότερους από 82 000 συναδέλφους τους. Διαμορφώθηκε επιμορφωτικό υλικό πολυμέσων τόσο για σύγχρονη όσο και ασύγχρονη διδασκαλία εξ αποστάσεως. Το πρόγραμμα συγχρηματοδοτήθηκε στο πλαίσιο του ΕΚΤ με προϋπολογισμό 1,5 εκατ. EUR.

Μέσω του Μέσου Τεχνικής Υποστήριξης (TSI), η Επιτροπή παρέχει στην Ελλάδα εμπειρογνωσία για την προώθηση της χωρίς αποκλεισμούς εκπαίδευσης και την ανασύσταση των δομών στήριξης της εκπαίδευσης. Η εθνική νομοθεσία¹⁰ αποσκοπεί στην αποκέντρωση του εκπαιδευτικού συστήματος, καθιστώντας τον σχεδιασμό και την αυτοαξιολόγηση του εκπαιδευτικού έργου των σχολείων περιφερειακή αρμοδιότητα. Σύμφωνα με την εν λόγω νομοθεσία, αναδιοργανώνονται όλες οι δομές στήριξης της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Το TSI βοηθά την Ελλάδα να αποσαφηνίσει τους ρόλους των υποστηρικτικών δομών¹¹, να ενισχύσει τα προσόντα των επαγγελματιών που συμμετέχουν σε αυτές και να οικοδομήσει τη συνεργασία μεταξύ των υποστηρικτικών δομών και της γενικής εκπαίδευσης.

Το καλοκαίρι ψηφίστηκε από τη Βουλή των Ελλήνων νέος νόμος¹² για την αναβάθμιση των σχολείων και την ενδυνάμωση των ικανοτήτων των εκπαιδευτικών. Ο νόμος αποτελείται από τρία σκέλη: α) ενίσχυση της αυτονομίας όλων των σχολείων· β) δημιουργία μηχανισμού για τη βελτίωση των ικανοτήτων των εκπαιδευτικών μέσω της αξιολόγησης του έργου τους· και γ) ενίσχυση των εκπαιδευτικών δομών. Στόχος είναι να εξασφαλιστεί η αποτελεσματική παιδαγωγική υποστήριξη αυτόνομων σχολείων.

Το ποσοστό των ατόμων που εγκαταλείπουν πρόωρα την εκπαίδευση και την κατάρτιση μειώθηκε σημαντικά την τελευταία δεκαετία. Η Ελλάδα κατέγραψε ποσοστό ατόμων που εγκαταλείπουν πρόωρα την εκπαίδευση της τάξης του 3,8 % το 2020 (μέσος όρος της ΕΕ 9,9 %), ποσοστό που αντιστοιχεί σε βελτίωση 9,7 ποσοστιαίων μονάδων σε σύγκριση με το 2010, από τα υψηλότερα στην ΕΕ. Το ποσοστό των ανδρών (4,4 %) είναι κάπως υψηλότερο σε σύγκριση με το αντίστοιχο των γυναικών (3 %). Ωστόσο, εξακολουθούν να υφίστανται διαφορές μεταξύ των περιφερειών, με μια μικρή διαφορά μεταξύ αγροτικών και αστικών περιοχών της τάξης του 3,6 % το 2020. Το 2020 η χώρα κατέγραψε το υψηλότερο ποσοστό ατόμων που εγκαταλείπουν πρόωρα την εκπαίδευση σε αγροτικές περιοχές (6,6 %). Κατά την τελευταία δεκαετία, η πρόωρη εγκατάλειψη του σχολείου στις αγροτικές περιοχές μειώθηκε κατά 13,4 ποσοστιαίες μονάδες.

6. Εκσυγχρονισμός της επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης και της εκπαίδευσης ενηλίκων

Ο νόμος που θεσπίστηκε τον Δεκέμβριο του 2020¹³ αναμόρφωσε ριζικά την επαγγελματική εκπαίδευση και κατάρτιση (ΕΕΚ). Η ελκυστικότητα της ΕΕΚ στην Ελλάδα, καθώς και η ικανότητα της χώρας να ανταποκριθεί στις μελλοντικές απαιτήσεις της αγοράς εργασίας, χρήζουν βελτίωσης. Το ποσοστό των μαθητών ανώτερης δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης οι οποίοι είναι εγγεγραμμένοι σε ιδρύματα ΕΕΚ είναι πολύ μικρότερο από τον μέσο όρο της ΕΕ (29,1 % έναντι 49 % το 2019), παρότι το ποσοστό ανεργίας των νέων αποφοίτων μη τριτοβάθμιας εκπαίδευσης είναι χαμηλότερο από το αντίστοιχο των αποφοίτων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (26,8 % έναντι 27,3 % το 2020). Ο νόμος επιχειρεί μια σφαιρική μεταρρύθμιση της ΕΕΚ και της δια βίου μάθησης (ΔΒΜ), συμπεριλαμβανομένου ενός νέου συστήματος διακυβέρνησης της ΕΕΚ που βασίζεται σε τρεις αρχές: τον κοινό σχεδιασμό της ΕΕΚ και της ΔΒΜ, τη σύνδεση της ΕΕΚ και της ΔΒΜ με τις πραγματικές ανάγκες της αγοράς εργασίας και την αναβάθμιση της ποιότητάς τους. Αναμένεται ότι το νέο πλαίσιο θα βελτιώσει την προσαρμοστικότητα, την ευελιξία, την ποιότητα, τη συμπεριληπτικότητα και τη διαπερατότητα των διαδρομών κατάρτισης και, ως εκ τούτου, την ελκυστικότητα του συστήματος ΕΕΚ.

Περαιτέρω σημαντικές μεταρρυθμίσεις που εισήγαγε ο νόμος περιλαμβάνουν τη δημιουργία πρότυπων επαγγελματικών λυκείων (πρότυπα ΕΠΑΛ), πειραματικών και θεματικών ινστιτούτων επαγγελματικής κατάρτισης (ΙΕΚ), καθώς και την αναβάθμιση των θεσμών της πρακτικής άσκησης και της μαθητείας.

Τα ευφυή συστήματα εκπαίδευσης και αγοράς εργασίας πρέπει να προσαρμοστούν ώστε να συμπεριλάβουν την ανάλυση και την ανάπτυξη δεξιοτήτων. Για παράδειγμα, οι νέοι (ηλικίας 20-29 ετών) απόφοιτοι τριτοβάθμιας εκπαίδευσης στους τομείς STEM, κατασκευών και μεταποίησης αντιστοιχούσαν μόλις στο 17,2 % το 2019, παρότι προβλέπεται ισχυρή αύξηση της απασχόλησης σε συναφείς τομείς οικονομικής δραστηριότητας έως το 2030 (Πρόβλεψη δεξιοτήτων, CEDEFOP, 2020), συμπεριλαμβανομένου του αντικτύπου των επενδύσεων σε διττές μεταβάσεις. Η μετάβαση από τα συστήματα εκπαίδευσης και κατάρτισης που βασίζονται σε εισροές, προς καινοτόμα συστήματα εκπαίδευσης και κατάρτισης που βασίζονται σε δεδομένα καθώς και η ενσωμάτωση επιχειρηματικών, πράσινων, μη τεχνικών και εγκάρσιων δεξιοτήτων στην κατάρτιση και την εκπαίδευση θα είναι ζωτικής σημασίας για τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας και την τόνωση της οικονομικής ανάπτυξης, για μια ισχυρή ανάκαμψη μετά την κρίση. Τα Εργαστήρια Δεξιοτήτων ακολουθούν τη σωστή κατεύθυνση.

Η πανδημία COVID-19 έχει επιταχύνει την ψηφιοποίηση και έχει αυξήσει τις βασικές ψηφιακές δεξιότητες σε όλα τα επίπεδα εκπαίδευσης ΕΕΚ και σε όλες τις ηλικιακές ομάδες, μολονότι το ποσοστό των αποφοίτων ΤΠΕ μειώθηκε από 4,9 % το 2016 σε 2,9 % το 2020 (DESI 2020). Η παροχή βασικών ψηφιακών υποδομών και η ανάπτυξη πιο προηγμένων ψηφιακών υποδομών στην ΕΕΚ, συμπεριλαμβανομένων των τεχνολογιών ρομποτικής και τεχνητής νοημοσύνης (ΤΝ) και εικονικής πραγματικότητας (VR), ακόμα και σε απομακρυσμένες και αγροτικές περιοχές, είναι ζωτικής σημασίας για να αντιμετωπιστεί ο αντίκτυπος της έλλειψης ψηφιακών δεξιοτήτων στις προοπτικές απασχόλησης των Ελλήνων αποφοίτων (ET Monitor, 2020).

Η αύξηση της συμμετοχής στην εκπαίδευση ενηλίκων εξακολουθεί να αποτελεί σημαντική πρόκληση στην Ελλάδα. Το ποσοστό των ενηλίκων ηλικίας 25-64 ετών που συμμετείχαν στην εκπαίδευση και την κατάρτιση κατά τις 4 εβδομάδες που προηγήθηκαν της έρευνας για το εργατικό δυναμικό, αυξήθηκε ελαφρά από 3,9 % το 2019 σε 4,1 % το 2020, αλλά παραμένει πολύ χαμηλότερο από τον μέσο όρο της ΕΕ (9,2 % το 2020). Το μορφωτικό επίπεδο αποτελεί σημαντικό παράγοντα για τη συμμετοχή σε μαθησιακές δραστηριότητες, καθώς μόνο το 0,8 % των ενηλίκων με χαμηλά προσόντα (επίπεδο ISCED 0-2) συμμετέχει στην εκπαίδευση ενηλίκων σε σύγκριση με το 6,4 % των ενηλίκων με υψηλά προσόντα (επίπεδο ISCED 5-8). Σημαντικό μέρος του ενήλικου πληθυσμού δηλώνει ότι δεν διαθέτει ορισμένες τεχνικές δεξιότητες (47 % έναντι του μέσου όρου του 28 % της ΕΕ) ή ορισμένες γενικές δεξιότητες (38 % έναντι του μέσου όρου του 22 % της ΕΕ) για να εκτελέσουν την εργασία τους στο απαιτούμενο επίπεδο, ενώ το 92 % του ενήλικου πληθυσμού πιστεύει ότι οι επενδύσεις στην εκπαίδευση ενηλίκων θα πρέπει να αποτελέσουν προτεραιότητα.

Ο νόμος¹⁴ του 2020 ρυθμίζει τα Κέντρα Δια Βίου Μάθησης (ΚΔΒΜ). Καθορίζει τον ρόλο των ΚΔΒΜ ως παρόχων υπηρεσιών στο πλαίσιο της μη τυπικής μάθησης (επανειδίκευση, αναβάθμιση δεξιοτήτων, γενική εκπαίδευση, παροχή συμβουλών και επαγγελματικός προσανατολισμός για ενηλίκους). Επιπλέον, ο νόμος περιλαμβάνει διατάξεις σχετικά με τη σύσταση, την αδειοδότηση και την πιστοποίησή τους, το πλαίσιο για τους εκπαιδευτές και τα πιστοποιημένα προγράμματα, την επικύρωση των μαθησιακών αποτελεσμάτων, καθώς και τη δομή εποπτείας και ελέγχου τους.

Μια νέα στρατηγική για τις δια βίου δεξιότητες θα υποστηριχθεί από τον μηχανισμό ανάκαμψης και ανθεκτικότητας της ΕΕ για τη βελτίωση της παροχής κατάρτισης. Η στρατηγική περιλαμβάνει τη δημιουργία «λογαριασμών διά βίου μάθησης» ως του κύριου εργαλείου συνεχούς κατάρτισης· έναν εθνικό κατάλογο «επιλέξιμων παρόχων κατάρτισης» βάσει ελάχιστων κριτηρίων ποιότητας για τους εκπαιδευτές· και ένα εθνικό συμβούλιο δεξιοτήτων που θα είναι αρμόδιο για τον σχεδιασμό της εθνικής στρατηγικής για τις δεξιότητες. Το εθνικό σχέδιο ανάκαμψης και ανθεκτικότητας περιλαμβάνει επίσης τη μεταρρύθμιση του λογαριασμού για την απασχόληση και την επαγγελματική κατάρτιση (ΛΑΕΚ), ο οποίος χρηματοδοτεί προγράμματα επαγγελματικής κατάρτισης για εργαζομένους μέσω υποχρεωτικών εργοδοτικών εισφορών.

Η πανδημία COVID-19 ανέδειξε την ανάγκη για καλύτερη παρακολούθηση της εκπαίδευσης ενηλίκων. Είναι ζωτικής σημασίας να υπάρχουν αξιόπιστα δεδομένα σχετικά με τον αντίκτυπο της πανδημίας στη συμμετοχή και την ευημερία των ενήλικων εκπαιδευομένων σε μη τυπική γενική εκπαίδευση ενηλίκων ή στη συνεχή επαγγελματική κατάρτιση, καθώς και των εκπαιδευτών τους. Όπως και στο σύστημα τυπικής εκπαίδευσης, τα μέτρα για την ψηφιοποίηση του μαθησιακού υλικού στη μη τυπική εκπαίδευση ενηλίκων είναι καίριας σημασίας.

7. Εκσυγχρονισμός της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης

Το ποσοστό των ενηλίκων ηλικίας 25-34 ετών που κατέχουν πτυχίο τριτοβάθμιας εκπαίδευσης αυξήθηκε σημαντικά κατά την τελευταία δεκαετία κατά 13,1 ποσοστιαίες μονάδες. Σήμερα, αυτό το ποσοστό ανέρχεται σε 43,7 % πάνω από τον μέσο όρο της ΕΕ (40,5 %) και τον εθνικό στόχο (32 %), αλλά κάτω από τον στόχο του 45 % σε επίπεδο ΕΕ για το 2030. Το ποσοστό των γυναικών αποφοίτων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης ανέρχεται σε 51 %, δηλαδή είναι κατά 14,3 ποσοστιαίες μονάδες υψηλότερο από το αντίστοιχο των ανδρών. Οι φοιτητές που έχουν γεννηθεί εκτός ΕΕ είναι πολύ λιγότερο πιθανό να αποκτήσουν πτυχίο τριτοβάθμιας εκπαίδευσης σε σύγκριση με τους γηγενείς φοιτητές (14,8 % έναντι 46,2 %). Στο εσωτερικό της χώρας, εξακολουθούν να υφίστανται περιφερειακές διαφορές όσον αφορά την ολοκλήρωση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, με διαφορά μεταξύ αστικών και αγροτικών περιοχών της τάξης των 20,9 ποσοστιαίων μονάδων (μείωση κατά 2,3 ποσοστιαίες μονάδες σε σύγκριση με το 2019). Η μικρή αλλά σταθερή αύξηση του ποσοστού απασχόλησης των πρόσφατων αποφοίτων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης που παρατηρήθηκε τα τελευταία χρόνια, αντιστράφηκε το 2020 (60,8 % το 2020 έναντι 64,2 % το 2019), με την Ελλάδα να κατέχει την τελευταία θέση στην ΕΕ. Το 2020 η Ελλάδα ήταν ένα από τα τρία¹⁵ κράτη μέλη της ΕΕ όπου το ποσοστό απασχόλησης των πρόσφατων αποφοίτων ήταν χαμηλότερο από το συνολικό ποσοστό απασχόλησης, γεγονός που υποδηλώνει ότι οι πρόσφατοι απόφοιτοι αντιμετώπισαν ιδιαίτερες προκλήσεις όσον αφορά την είσοδό τους στην αγορά εργασίας, συμπεριλαμβανομένων και αναντιστοιχιών μεταξύ των εκπαιδευτικών αποτελεσμάτων και των αναγκών της αγοράς εργασίας.

Στις φετινές εξετάσεις καθορίστηκε ελάχιστο όριο εισαγωγής στο πανεπιστήμιο. Ο νόμος που θεσπίστηκε τον Φεβρουάριο του 2021 για την τριτοβάθμια εκπαίδευση αναμόρφωσε το σύστημα επιλογής και εισαγωγής με τον καθορισμό ελάχιστης βαθμολογίας για τις εξετάσεις εισαγωγής στο πανεπιστήμιο από το ακαδημαϊκό έτος 2021/2022. Όρισε επίσης χρονικό όριο για την ολοκλήρωση των πανεπιστημιακών σπουδών προκειμένου να περιοριστεί ο αριθμός των «αιώνιων» φοιτητών¹⁶, και εισήγαγε μια νέα επιλογή για την τριτοβάθμια ΕΕΚ.

Τα ελληνικά πανεπιστήμια αποκτούν όλο και πιο διεθνή διάσταση. Ο νόμος που θεσπίστηκε τον Ιούνιο του 2020 άνοιξε τον δρόμο στα αγγλόφωνα προγράμματα επιπέδου bachelor (ETM 2019). Το πρώτο αγγλόφωνο προπτυχιακό πρόγραμμα σπουδών ιατρικής στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών¹⁷, το οποίο έχει προγραμματιστεί να λειτουργήσει το ακαδημαϊκό έτος 2022/2023, έχει ήδη εγκριθεί από την Εθνική Αρχή Ανώτατης Εκπαίδευσης. Το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης σχεδίασε επίσης ένα προπτυχιακό πρόγραμμα σπουδών ιατρικής στα αγγλικά. Ο νόμος επιτρέπει την απόκτηση κοινών ή διπλών πτυχίων με ξένα ή συνεργαζόμενα εθνικά πανεπιστήμια. Το Υπουργείο Παιδείας ανέπτυξε ένα φιλόδοξο σχέδιο χρηματοδότησης¹⁸ για τη στήριξη της διεθνοποίησης των πανεπιστημίων, το οποίο περιλαμβάνει χρηματοδότηση από το ΕΚΤ. Επτά ελληνικά ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα (ΑΕΙ) έχουν ενώσει τις δυνάμεις τους με ξένα ΑΕΙ στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας «ευρωπαϊκά πανεπιστήμια», η οποία αποσκοπεί στην ενίσχυση της διεθνοποίησής τους. Η διεθνοποίηση των ελληνικών ΑΕΙ θα ενισχυθεί επίσης μέσω της χρηματοδότησης από τον ΜΑΑ.

Η Ελλάδα αναγνωρίζει τον βασικό ρόλο που διαδραματίζουν τα ΑΕΙ όσον αφορά τη συμβολή τους στη βιώσιμη ανάπτυξη. Ακαδημαϊκά προγράμματα για τη βιώσιμη ανάπτυξη οργανώνονται από διάφορα ελληνικά πανεπιστήμια. Ένα δίκτυο ΑΕΙ για τη βιώσιμη ανάπτυξη αποσκοπεί στην προώθηση της αποτελεσματικής χάραξης πολιτικής σε τοπικό, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο, σύμφωνα με το θεματολόγιο των Ηνωμένων Εθνών για τη βιώσιμη ανάπτυξη με ορίζοντα το 2030 και τις πρωτοβουλίες για την ενσωμάτωση των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης στον τομέα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης.

Η πανδημία COVID-19 επηρέασε σημαντικά τα ΑΕΙ στην Ελλάδα. Παρέμειναν κλειστά από τον Μάρτιο του 2020 έως το τέλος του ακαδημαϊκού έτους 2020/2021 και αναγκάστηκαν, βάσει των προληπτικών μέτρων, να αλλάξουν τις μεθόδους διδασκαλίας τους μεταβαίνοντας σε ένα περιβάλλον εξ αποστάσεως μάθησης. Μόνον η εκτέλεση επιτόπιων εργαστηριακών και κλινικών δραστηριοτήτων επιτρεπόταν στις εγκαταστάσεις, ενώ οι εξετάσεις του εξαμήνου πραγματοποιούνταν εξ αποστάσεως στα περισσότερα ΑΕΙ.

8. Παραπομπές

ActiveMinds (2020), COVID-19 Impact on College Student Mental Health — Η Active Minds πραγματοποίησε έρευνα σε 2 086 φοιτητές όσον αφορά τον αντίκτυπο της πανδημίας COVID-19 στην ψυχική τους υγεία τον Απρίλιο του 2020.

Athanasiou, K. et al. (2018). Cross-national aspects of cyberbullying victimization among 14–17 year-old adolescents across seven European countries, BMC Public Health, Vol. 18/1, σ. 800. http://dx.doi.org/10.1186/s12889-018-5682-4

Μπάμνιος, Γ. (2019). Γιατί κάποιοι φοιτητές εγκαταλείπουν τις σπουδές τους; Περιοδική έκδοση της δομής «ΟΜΠΡΕΛΑ» του Διεθνούς Πανεπιστημίου της Ελλάδος, τεύχος 04 (https://www.ihu.gr/wp-content/uploads/2019/10/4o_newsletter_omprela1.pdf).

Cyberkid (2021) (https://www.cyberkid.gov.gr/).

Galimberti, S. and Bruckmayer, M. (2020). Anti-bullying Practices from the Repository of the European Platform for Investing in Children (EPIC) (Πρακτικές κατά του εκφοβισμού, από το αποθετήριο της ευρωπαϊκής πλατφόρμας για την επένδυση στα παιδιά). Υπηρεσία Εκδόσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2019α). Education and Training Monitor – Volume II (Έκθεση παρακολούθησης της εκπαίδευσης και της κατάρτισης — Τόμος II). Ελλάδα.

Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2020). Education and Training Monitor – Volume II (Έκθεση παρακολούθησης της εκπαίδευσης και της κατάρτισης — Τόμος II). Ελλάδα.

Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2020). Έγγραφο εργασίας της Επιτροπής που συνοδεύει το έγγραφο «Ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο, την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών σχετικά με την υλοποίηση του Ευρωπαϊκού Χώρου Εκπαίδευσης έως το 2025» [COM(2020) 625 final].

Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Απασχόληση, κοινωνικές υποθέσεις και κοινωνική ένταξη (2020), European Skills Agenda (Ευρωπαϊκό θεματολόγιο δεξιοτήτων).

Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2021), Enhanced Surveillance Report (Έκθεση ενισχυμένης εποπτείας), Ελλάδα, Φεβρουάριος 2021. https://doi.org/10.2765/255213

Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Eurostat (2021), Early leavers from education and training (Άτομα που εγκαταλείπουν πρόωρα την εκπαίδευση και την κατάρτιση).

Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Eurostat (2021), Employment rates of recent graduates (aged 20-34) not in education and training, by educational attainment level, EU, 2008-2020 [Ποσοστά απασχόλησης των νέων αποφοίτων (ηλικίας 20-34 ετών) που βρίσκονται εκτός εκπαίδευσης και κατάρτισης, ανά μορφωτικό επίπεδο, ΕΕ, 2008-2020].

Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Eurostat (2021), Government expenditure on education (Κρατικές δαπάνες για την εκπαίδευση).

Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2020). Europe 2020 targets: statistics and indicators for Greece (Στόχοι της στρατηγικής «Ευρώπη 2020»: στατιστικά στοιχεία και δείκτες για την Ελλάδα.

European Universities Initiative updated factsheet (Επικαιροποιημένο ενημερωτικό δελτίο για την πρωτοβουλία «Ευρωπαϊκά Πανεπιστήμια»).

Fountoulakis KN, Apostolidou MK, Atsiova MB, et al. (2021). Self-reported changes in anxiety, depression and suicidality during the COVID-19 lockdown in Greece (Κατά δήλωση των απαντησάντων αλλαγές ως προς το άγχος, την κατάθλιψη και τις τάσεις αυτοκτονίας κατά τον περιορισμό της κυκλοφορίας λόγω της COVID-19 στην Ελλάδα).

Livingstone, Sonia, Haddon, Leslie, Görzig, Anke and Ólafsson, Kjartan (2011). Risks and safety on the internet: the perspective of European children: full findings and policy implications from the EU Kids Online survey of 9-16 year olds and their parents in 25 countries (Κίνδυνοι και ασφάλεια στο διαδίκτυο: η προοπτική των παιδιών στην Ευρώπη: πλήρη πορίσματα και πολιτικές επιπτώσεις από την έρευνα EU Kids Online σε παιδιά 9-16 ετών και στους γονείς τους σε 25 χώρες). EU Kids Online, Λονδίνο, Ηνωμένο Βασίλειο.

Nixon C. L. (2014). Current perspectives: the impact of cyberbullying on adolescent health (Τρέχουσες προοπτικές: ο αντίκτυπος του κυβερνοεκφοβισμού στην υγεία των εφήβων). Adolescent health, medicine and therapeutics, 5, 143–158 (https://doi.org/10.2147/AHMT.S36456)

ΟΟΣΑ (2017), αποτελέσματα PISA 2015 (Τόμος III): Students' Well-Being (Η ευημερία των μαθητών), PISA, Εκδόσεις ΟΟΣΑ, Παρίσι (https://doi.org/10.1787/9789264273856-en)

OΟΣΑ (2019γ), αποτελέσματα PISA 2018 (Τόμος III): What School Life Means for Students’ Lives (Τι σημαίνει σχολική ζωή για τις ζωές των μαθητών), PISA, Εκδόσεις ΟΟΣΑ, Παρίσι (https://doi.org/10.1787/acd78851-en)

ΟΟΣΑ (2020), «Students’ feelings» (Τα αισθήματα των μαθητών), αποτελέσματα PISA 2018 (Τόμος III): What School Life Means for Students’ Lives (Τι σημαίνει σχολική ζωή για τις ζωές των μαθητών), Εκδόσεις ΟΟΣΑ, Παρίσι (https://doi.org/10.1787/a1401ebc-en)

ΟΟΣΑ (2020), «Greece», στην έκδοση Education at a Glance 2020: OECD Indicators (Δείκτες ΟΟΣΑ), Εκδόσεις ΟΟΣΑ, Παρίσι (https://doi.org/10.1787/56bed548-en)

ΟΟΣΑ (2020), How's Life? 2020: Measuring Well-being (Πως είσαι; Μετρώντας την ευημερία), Εκδόσεις ΟΟΣΑ, Παρίσι (https://doi.org/10.1787/9870c393-en)

ΟΟΣΑ (2021), Tackling the mental health impact of the COVID-19 crisis: An integrated, whole-of-society response (Αντιμετώπιση των επιπτώσεων της κρίσης από την COVID-19 στην ψυχική υγεία: Μια ολοκληρωμένη ανταπόκριση του συνόλου της κοινωνίας) (https://www.oecd.org/coronavirus/policy-responses/tackling-the-mental-health-impact-of-the-covid-19-crisis-an-integrated-whole-of-society-response-0ccafa0b/)

SaferInternet4Kids.gr (2021), Ετήσια αναφορά 2020-2021, https://saferinternet4kids.gr/ethsies-anafores/saferinternet4kids-2020-2021/

Șerban, Adina Marina et al. (2020). Social Inclusion, Digitalisation and Young People (Research study)(Κοινωνική ένταξη, ψηφιοποίηση και νέοι - Ερευνητική μελέτη).

Siomos, K., Floros, G., Fisoun, V. et al. (2012). Evolution of Internet addiction in Greek adolescent students over a two-year period: the impact of parental bonding (Η εξέλιξη της εξάρτησης των Ελλήνων εφήβων μαθητών από το διαδίκτυο σε διάστημα διετίας: ο αντίκτυπος των δεσμών με τους γονείς). Eur Child Adolesc Psychiatry 21, 211–219 (https://doi.org/10.1007/s00787-012-0254-0)

Stathopoulou, T., Mouriki, A. και Papaliou, O., 2020. Student Well-Being During the COVID-19 Pandemic in Greece: Results From the C19 ISWS Survey (Η ευημερία των μαθητών κατά την πανδημία COVID-19 στην Ελλάδα: Αποτελέσματα της έρευνας C19 ISWS). Αθήνα: Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (Ε.Κ.Κ.Ε.), σ. 82.

UNICEF (2020), Child Protection Learning Brief #2, Responding to the mental health and psychosocial impact of COVID-19 on children and families (Ανταπόκριση στην ψυχική υγεία και στον ψυχοκοινωνικό αντίκτυπο της νόσου COVID-19 στα παιδιά και στις οικογένειες) (https://www.unicef.org/media/83951/file/MHPSS-UNICEF-Learning-brief.pdf)

Ηνωμένα Έθνη, Υπηρεσία Οικονομικών και Κοινωνικών Υποθέσεων, A/RES/70/1, Transforming our World: The 2030 Agenda for Sustainable Development (Αλλάζοντας τον κόσμο μας: Η ατζέντα του 2030 για τη βιώσιμη ανάπτυξη).

Ηνωμένα Έθνη, Υπηρεσία Οικονομικών και Κοινωνικών Υποθέσεων, Βιώσιμη Ανάπτυξη, The 17 Goals.

Ηνωμένα Έθνη, (2020) Policy Brief: Education during COVID-19 and beyond (Η εκπαίδευση στη διάρκεια της COVID-19 και μετά).

Van de Velde S., Buffel, V., Bracke, P., Van Hal, G., Somogyi, N.M., Willems, B., Wouters, E. και C19 ISWS consortium (2021), The COVID-19 International Student Well-being Study. Scandinavian Journal of Public Health, 49(1), 114-122 (https://doi.org/10.1177/1403494820981186).

Ελληνική Δημοκρατία, Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων, Ειδήσεις – 28-05-21 Άνοιξε η πλατφόρμα υποβολής για αιτήσεις για τα Πρότυπα και Πειραματικά Σχολεία

Ελληνική Δημοκρατία, Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων, Υπουργικές Αποφάσεις, Εγκύκλιοι – Ανακοινώσεις – 12-02-21 Διευκρινιστικές οδηγίες για την υποστήριξη μαθητών/τριών, γονέων και εκπαιδευτικών από το Ειδικό Εκπαιδευτικό Προσωπικό (Ε.Ε.Π.) των κλάδων ΠΕ23 Ψυχολόγων και ΠΕ30 Κοινωνικών Λειτουργών για το σχολικό έτος 2020-2021 στο πλαίσιο της Πράξης: «Υποστήριξη σχολικών Μονάδων Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Γενικής Εκπαίδευσης από Ψυχολόγους και Κοινωνικούς Λειτουργούς για την αντιμετώπιση των συνεπειών του Covid-19»

Ελληνική Δημοκρατία, Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων – 14-04-21 Οι μεταρρυθμίσεις στην εκπαίδευση στο επίκεντρο διαδικτυακής συνάντησης εργασίας της ΥΠΑΙΘ Νίκης Κεραμέως, της Υφυπ. Ζέττας Μακρή και του Γεν. Γραμματέα, Αλέξ. Κόπτση, με τον Πρόεδρο κύριο Γιάννη Αντωνίου & τα Μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής.

Ελληνική Δημοκρατία, Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων – 30-06-21 17 Ερωτήσεις και απαντήσεις για το νέο νομοσχέδιο του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων «ΑΝΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ΚΑΙ ΕΝΔΥΝΑΜΩΣΗ ΤΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ»

Ελληνική Δημοκρατία, Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων, Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής, ΙΕΠ (2021), Αγγλικά στο Νηπιαγωγείο

Ελληνική Δημοκρατία, Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων, Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής, ΙΕΠ (2021), Εργαστήρια Δεξιοτήτων 21+

Κέντρο Ανάπτυξης Εκπαιδευτικής Πολιτικής ΓΣΕΕ (2021), Εκδόσεις

Παράρτημα I: Πηγές βασικών δεικτών

Παράρτημα II: Διάρθρωση του εκπαιδευτικού συστήματος