BELGIË

1. Kernindicatoren

						België		EU-27
						2010	2020	2010	2020
Doelstellingen op EU-niveau					Doelstelling voor 2030
Onderwijs en opvang voor jonge kinderen (vanaf 3 jaar tot de beginleeftijd voor verplicht basisonderwijs)					≥ 96%	98,3%13	98,3%19	91,8%13	92,8%19
Leerlingen in het tweede jaar van het secundair/voortgezet onderwijs met ontoereikende beheersing van digitale vaardigheden					< 15%	:	:	:	:
15-jarigen met ontoereikende beheersing van:			lezen		< 15%	17,7%09,u	21,3%18	19,7%09,u	22,5%18
			wiskunde		< 15%	19,1%09,b	19,7%18	22,7%09	22,9%18
			wetenschappen		< 15%	18,0%09	20,0%18	17,8%09	22,3%18
Voortijdige verlaters van onderwijs en opleiding (18-24 jaar)					< 9%	11,9%	8,1%	13,8%	9,9%
Deelname van afgestudeerden van beroepsonderwijs en -opleiding aan werkplekleren					≥ 60%	:	:	:	:
Afgestudeerden hoger onderwijs (25-34 jaar)					≥ 45% (2025)	43,8%	48,5%	32,2%	40,5%
Participatie van volwassenen in leeractiviteiten (25-64 jaar)					≥ 47% (2025)	:	:	:	:
Aanvullende contextuele indicatoren
Investeringen in onderwijs			Overheidsuitgaven voor onderwijs uitgedrukt als percentage van het bbp			6,0%	6,2%19	5,0%	4,7%19
			Uitgaven voor openbare en particuliere instellingen per VTE/student in euro KKS		ISCED 1-2	€7 94312	€8 62918	€6 07212,d	€6 35917,d
					ISCED 3-4	€9 45512	€10 19418	€7 36613,d	€7 76217,d
					ISCED 5-8	€12 05412	€14 14218	€9 67912,d	€9 99517,d
Voortijdige verlaters van onderwijs en opleiding (18-24 jaar)			Autochtoon			10,7%	7,5%	12,4%	8,7%
			Geboren in de EU			17,5%	7,2%u	26,9%	19,8%
			Buiten de EU geboren			24,6%	15,6%	32,4%	23,2%
Afgestudeerden hoger secundair onderwijs (20-24 jaar, ISCED 3-8)						82,5%	85,7%	79,1%	84,3%
Hoogst behaalde onderwijsniveau in het tertiair onderwijs (25-34 jaar)			Autochtoon			46,0%	51,1%	33,4%	41,3%
			Geboren in de EU			47,2%	48,2%	29,3%	40,4%
			Buiten de EU geboren			26,7%	34,0%	23,1%	34,4%

Bronnen: Eurostat (UOE, arbeidskrachtenenquête, COFOG); OESO (PISA). Nadere informatie is te vinden in bijlage I en in het eerste deel (ec.europa.eu/education/monitor). Opmerkingen: Spanje is niet opgenomen in de PISA-gemiddelden voor lezen van de EU voor 2018; de gebruikte indicator (ECE) verwijst naar programma's over de opvoeding en zorg in de eerste kinderjaren die door de Internationale standaardclassificatie van het onderwijs (ISCED) als 'educatief' worden beschouwd en daarom het eerste onderwijsniveau in onderwijs- en opleidingsstelsels vormen - ISCED-niveau 0; VTE = Voltijdequivalent; b = onderbreking in tijdreeks, d = verschillende definitie, u = lage betrouwbaarheid, := niet beschikbaar, 09 = 2009, 12 = 2012, 13 = 2013, 17 = 2017, 18 = 2018, 19 = 2019.

2. Belangrijkste punten

3. Aandacht voor welzijn in onderwijs en opleiding

Belgische scholen presteren ten aanzien van het schoolklimaat beter dan het EU-gemiddelde. Volgens het rapport PISA 2018 van de OESO bewijst België dat hoge prestaties en een sterk gevoel van welzijn gelijktijdig kunnen worden bereikt (OESO, 2019a). Belgische 15-jarigen gedroegen zich minder storend dan hun gemiddelde Europese leeftijdgenoten. Het disciplinaire klimaat in scholen is in het algemeen beter, waarbij pesten minder vaak voorkomt. Eén op de vijf leerlingen (18,6 %; EU-gemiddelde 22,1 %) gaf aan ten minste een paar keer per maand te zijn gepest (Europese Commissie, 2020). Leerlingen spijbelen minder vaak, maar komen vaker te laat op school. Echter, slechts 58,2 % van de in 2018 PISA ondervraagde 15-jarigen vond dat ze op school hoorden, vergeleken met 65,2 % op EU-niveau. In 2021 scoorden Vlaamse scholen in het inspectierapport zeer goed op het klas- en schoolklimaat (Vlaamse Overheid, 2021a).

Een verdere versterking van het welzijnsbeleid op scholen kan de leerresultaten bevorderen. De gegevens van PISA 2018 wijzen erop dat maatregelen voor de aanpak van het gedrag van leerlingen en ondersteunende actie van leerkrachten de leesprestaties in België kunnen bevorderen. Leerlingen die melden dat ze worden gepest, presteren 18 punten lager dan hun leeftijdsgenoten, wat gelijk staat aan zes maanden onderwijs. Het verschil tussen scholen met een lage en hoge mate van pesten¹ is zelfs nog aanzienlijker (68 punten; EU: 70 punten). Hoewel leerlingen aangaven dat ze veel emotionele ondersteuning van hun leerkrachten krijgen, zou de feedbackcultuur van leerkrachten naar leerlingen nog verder kunnen worden versterkt. Belgische leerkrachten nemen ten aanzien van feedback de op één na laagste plaats in, zoals ervaren door hun leerlingen (zie Figuur 3). Het verschil tussen scholen met een lage en hoge mate van leerkrachten die leerlingen helpen met leren komt overeen met 48 punten (25 punten voor de EU). Meer positief is dat kansarme leerlingen en leerlingen in sociaal-economisch achtergestelde scholen een grotere kans hadden om een ondersteunende leerkracht te hebben, wat vooral van belang is in de context van COVID-19. Meer betrokkenheid van ouders, die vergeleken met andere EU-landen relatief laag is, zou ook gunstig zijn voor het welzijn van leerlingen en een positieve invloed hebben op de leerresultaten.

Welzijn, geestelijke gezondheid en veerkracht maken in toenemende mate deel uit van het schoolbeleid en curriculum. Scholen spelen een hoofdrol bij het bevorderen van de geestelijke gezondheid en het welzijn van kinderen en jongeren. In BEvl is dit onderdeel van het verplichte beleid ten aanzien van de leerlingbegeleiding van elke school, en de implementatie ervan wordt tijdens inspecties geëvalueerd (Vlaamse Overheid, 2021b; 2021a). Fysieke, geestelijke en emotionele bewustwording en gezondheid, sociaal-relationele competenties, leercompetentie, zelfbewustzijn en veerkracht en cultureel bewustzijn zijn 5 van de 16 kerncompetenties in de nieuwe curricula voor het secundair onderwijs. In BEfr worden deze competenties transversaal behandeld (FWB, 2013a) en maken ook onderdeel uit van de burgerschapscompetenties. Vanaf 2020/2021 vormen fysieke activiteit, welzijn en gezondheid een van de zeven leergebieden die in het opleidingscurriculum van de kleuterschool zijn opgenomen; dit wordt geleidelijk ingevoerd in de periode tot 2028 in de nieuwe curricula van leerlingen tot en met de negende klas (FWB, 2020a). Welzijn moet ook in schoolmanagementplannen worden opgenomen en moet worden geëvalueerd (FWB, 2017; 2019). Scholen kunnen op vrijwillige basis deelnemen aan anti-pestbeleidsprojecten. Een anti-pest- en anti-geweldsbeleid en bijbehorende opleidingen voor onderwijzend personeel worden geleidelijk aan ontwikkeld vanaf 2021/2022. Belgische scholen werken met gespecialiseerde psycho-medische-sociale centra (PMS) of centra voor Leerlingenbegeleiding (CLB), ondersteuningsdiensten, organisaties en ondersteunende hulpmiddelen. Er is nog ruimte voor een stroomlijningsbenadering en geïntegreerde benadering, waaronder het betrekken van ouders (UFAPEC 2018; VLOR 2021).

De pandemie heeft de zorgen over het geestelijk welzijn en de geestelijke gezondheid onder leerlingen sterk vergroot. Onderzoeken tijdens COVID-19 wijzen op een significant hoger niveau van stress, angst, gevoel van depressie, droefheid en eenzaamheid, demotivatie en een slechtere gezondheid onder leerlingen en studenten. Jongeren van 16 t/m 25 lijken het meest te zijn getroffen; studenten in grotere mate dan werkenden (Gordts, 2021). Onder jongeren geven de bevindingen een groter verschil aan in onderwijsresultaten en een grotere ongelijkheid, demotivatie van leerlingen en schooluitval.

Het openhouden van scholen was daarom een belangrijk aspect van de nationale prioriteit voor ondersteuning van het geestelijke en sociale welzijn van leerlingen, en het beperken van leerverlies en voortijdig schoolverlaten in het schooljaar 2020-2021. De scholen zijn maar 10 dagen gesloten geweest, een van de kortste perioden in de EU. Kinderen van kleuterniveau tot het tweede jaar van het secundair onderwijs kregen les in de klas. De hoogste 4 klassen wisselden vanaf eind oktober 2020 tot en met 10 mei 2021 tussen deeltijds afstandsonderwijs en klassikaal onderwijs. De laatste groep had het grootste risico op leerverlies en vroegtijdig schoolverlaten (zie punt 5).

België nam tijdens de pandemie aanvullende maatregelen ter ondersteuning van het welzijn van de leerlingen. In BEfr ondersteunden multidisciplinaire teams gedurende 2020/2021 het psychosociale welzijn van leerlingen in het secundair onderwijs en psycho-medisch-sociale centra (19 miljoen EUR). In BEvl hebben welzijnsmaatregelen onder meer betrekking op aanvullende middelen ter ondersteuning van de psychosociale situatie van leerlingen (14 miljoen EUR) en voor een laagdrempelig online raadplegingsplatform voor de CLB-centra. Belanghebbenden laken het ontbreken van een schoolbrede aanpak, aangezien recente evaluaties erop wijzen dat een schoolbrede systeemaanpak van geestelijke gezondheid en welzijn tot betere resultaten leidt (Cefai, 2021).

Het welzijnsbeleid wordt ook ontwikkeld voor studenten in het hoger onderwijs die hard door afstandsonderwijs worden geraakt. In BEfr vindt bijna tweederde dat hun instelling ondersteuning biedt aan leerlingen die worstelen met welzijnsproblemen (UMons, 2021). Begin 2022 gaat BEvl een nieuw participatief welzijnsbeleid ontwikkelen. Het mandaat van het Steuncentrum Inclusief Hoger Onderwijs (SIHO) is uitgebreid met het welzijn van studenten. BEvl ontwikkelt ook een digitaal welzijnsplatform met een online e-gezondheidsaanbod en een jaarlijks onderzoek (Vlaams Parlement, 2021a). Ondanks het afstandsonderwijs tonen de eerste gegevens dat de studieresultaten in het hoger onderwijs beter waren dan het afgelopen jaar, onder meer door het ontbreken van andere activiteiten.

4. Investeren in onderwijs en opleiding

In 2019 waren de Belgische uitgaven bestemd voor onderwijs als aandeel van het bbp een van de hoogste in de EU (6,2 % t.o.v. 4,7 %) en de personeelsvergoedingen als aandeel van de overheidsuitgaven bestemd voor onderwijs waren ook de hoogste (82 % t.o.v. 64 %). De laatste is goed voor 9,7 % van de totale overheidsuitgaven. Dit hoge aandeel wordt verklaard door een hoger dan gemiddeld salaris van de leerkrachten, een lager dan gemiddelde grootte van klassen, en, in mindere mate, minder tijd voor onderwijs en lesgeven. Sinds 2010 is het aandeel van de overheidsuitgaven bestemd voor onderwijs gestegen van 11,2 % naar 11,8 %. De stijging van 12,5 % in reële termen ligt ruim boven het EU-gemiddelde van 6,4 %. De investering nam sterker toe in het kleuter- en lager onderwijs (+14,4 %), dan in het secundair (7,7 %) en tertiair onderwijs (9,8 %); uitgaven per onderwijsniveau bereikten het EU-gemiddelde in 2019 voor het kleuter- en lager onderwijs (33 %) en het secundair onderwijs (39 %), maar bleven onder het EU-gemiddelde voor het hoger onderwijs (14 % t.o.v. 16 % EU). In 2018 was de particuliere financiering als aandeel van de totale onderwijsuitgaven relatief laag met 6 % (11 % EU-22), waarvan 13 % (20 %) op tertiair niveau² (OESO, 2021a) (zie punt 7).

Het Nationale plan voor herstel en veerkracht ondersteunt grotere herstelplannen en het investeringsbeleid (2019-2024) van de deelstaten ten aanzien van onderwijs en opleiding. De bruto-investeringen (bv. gebouwen, digitale infrastructuur en apparatuur) zijn sinds 2010 met 21,3 % gestegen, maar bleven relatief laag met 5,2 % van de overheidsuitgaven in 2019 (EU-gemiddelde: 7,1 %). De ambitieuze plannen voor duurzame schoolinfrastructuur dienen om het tekort aan toereikende schoolinfrastructuur tegen te gaan (Masterplan School Buildings 2.0, met EUR 3,078 miljard EUR gedurende 2019-2024 in BEvl en een toekomstige doelstelling van 1 miljard EUR, waarvan 230 miljard EUR via het Nationale herstel- en veerkrachtplan in BEfr). Dit wordt in BEfr aangevuld met duurzame groene investeringen in kinderopvang, universiteiten, beroepsonderwijs en opleidingen en infrastructuur voor levenslang leren. Herstelplannen behelzen ook investeringen in digitale infrastructuur, apparatuur en vaardigheden in onderwijs en opleiding in alle gefedereerde entiteiten (regio's en gemeenschappen), gedeeltelijk gefinancierd door het nationale herstel- en veerkrachtplan. Dit plan voldoet gedeeltelijk aan de financieringsbehoeften van de instellingen voor hoger onderwijs (74 miljoen EUR) in BEfr. Het Vlaamse herstelplan bevat maatregelen voor het bevorderen van de veerkracht van kwetsbare leerlingen en de digitale vaardigheden van leerlingen in het leerplichtonderwijs, en investeringen in het hoger- en volwassenenonderwijs (585 miljoen EUR) (zie andere punten).

5. Modernisering van het onderwijs voor jonge kinderen en het schoolonderwijs

De opvang en het onderwijs van jonge kinderen (OOJK) blijft een beleidsprioriteit. In België is de leeftijd voor verplicht onderwijs verlaagd tot 5 jaar. Met ingang van september 2020 begint het verplicht onderwijs voor kinderen vanaf 5 jaar, in plaats van 6 jaar, wat vooral gunstig is voor kwetsbare leerlingen (Europese Commissie, 2020a). In 2019 had België de op twee na beste prestaties in de EU ten aanzien van deelname van kinderen van de leeftijd 3 tot en met 6 in OJK (98,3 % t.o.v. het EU-gemiddelde van 92,8 % en het nieuwe EU-streefcijfer op EU-niveau van 96 % in 2030). Voor kinderen met een risico op armoede of sociale uitsluiting ligt dit percentage onder het streefcijfer (95,8 % in 2018). In BEvl wordt vanaf 1 september 2021 extra verzorgend personeel in het kleuteronderwijs gefinancierd (23 miljoen EUR) en kinderen moeten op hun 5e jaar een Nederlandse taalscreeningtest doen en een taalintegratietraject volgen indien ze het Nederlands onvoldoende beheersen. In BEfr bestaan de maatregelen om de kwaliteit te bevorderen onder meer uit het geleidelijk uitrollen van gratis OJK in de periode 2019-2021 en de implementatie van een eerste curriculum van 'initiële competenties', te beginnen in september 2020 (Pacte d’excellence). Vanwege COVID-19 moet de bijbehorende opleiding van de leerkrachten nog worden voltooid.

COVID-19 heeft de ongelijkheden in het onderwijs en het risico op vroegtijdig schoolverlaten verder vergroot. Hoewel België goede gemiddelde prestaties ten aanzien van basisvaardigheden vertoont, is er een grote mate van ongelijkheid gerelateerd aan sociaal-economische factoren en migratieachtergrond en tussen scholen (Europese Commissie, 2020a). In BEvl leidde de sluiting van de scholen in het voorjaar van 2020 tot een algemeen leerverlies van maximaal een half jaar in het zesde leerjaar (Maldonado & De Witte, 2020) en een hogere ongelijkheid tussen leerlingen binnen en tussen scholen (Onderwijsinspectie 2021 en anderen). Kansarme scholen en leerlingen in stedelijke gebieden hadden meer te lijden van het leerverlies. In 2020 zette de neerwaartse trend van het nationale percentage vroegtijdige schoolverlaters zich door met 0,3 procentpunten tot 8,1 % (9,9 % in de EU; het nieuwe streefcijfer op EU-niveau in 2030 is minder dan 9 %). COVID-19 kan deze positieve trend echter keren en kan ook zorgen voor een groter aantal leerlingen die een jaar blijven zitten, die het hoogste percentage in de EU is. In BEfr had 43 % van de leerlingen (2018/2019) en 23,1 % van de leerlingen in BEvl (2020/2021) tijdens het lager of secundair onderwijs een vertraging van minstens 1 jaar.

De gemeenschappen hebben een aantal maatregelen genomen om het leerverlies en het risico op vroegtijdig schoolverlaten te beperken, door zich in het bijzonder op kwetsbare leerlingen te richten. In het Nationale plan voor herstel en veerkracht heeft BEfr zich verbonden aan een integraal actieplan voor de aanpak van vroegtijdig schoolverlaten. In 2020/2021 is specifieke financiering toegewezen aan sociaaleconomisch achtergestelde scholen om meer leerkrachten aan te nemen en geïndividualiseerde ondersteuning en remediëring te bieden. Scholen in het secundair onderwijs konden rekenen op meer psychosociale ondersteuning, verzorgd door multidisciplinaire teams (zie punt 3). Vergelijkbare acties worden in 2021/2022 via het Nationaal plan voor herstel en veerkracht gefinancierd (waarbij 30 000 leerlingen worden bereikt), als aanvulling op acties in het kader van het Europees Sociaal Fonds (zie Kader 2). De belangrijkste leerinhoud werd bepaald en buitenschoolse activiteiten werden aangemoedigd om schooluitval te bestrijden en leerproblemen te verhelpen (FWB, 2021a); ook werden er zomerscholen georganiseerd (FWB, 2021b). Desalniettemin zouden er, gegeven de grote mate van ongelijkheid binnen het onderwijssysteem in BEfr, extra maatregelen nodig kunnen zijn. BEvl heeft in 2020/2021 financiële middelen toegewezen voor extra onderwijzend personeel in OOJK, het verplicht en het deeltijds beroepsonderwijs binnen of buiten de reguliere schooltijden. Vanaf 2021/2022 wordt er permanent 540 extra onderwijzend personeel toegewezen aan achtergestelde scholen en 2 000 leerkrachten worden gedurende 2021/2022 tijdelijk toegewezen aan scholen die hierom vragen (Vlaams Parlement, 2021a). Belanghebbende hebben om langetermijnmaatregelen gevraagd om de structurele problemen aan te pakken die door COVID-19 zijn verergerd, zoals de samenwerking tussen het onderwijsbeleid en andere beleidsgebieden, en gelijke toegang tot onderwijs voor kwetsbare leerlingen (VLOR, 2021). Na afloop van een positieve evaluatie worden zomerscholen een permanente maatregel (Departement Onderwijs, 2021).

De implementatie van ecosystemen voor digitaal onderwijs staat als gevolg van COVID-19 hoger op de prioriteitenlijst. Toen scholen werden gesloten, waren onderwijsstelsels niet voorbereid op de overstap naar digitaal afstandsonderwijs. De digitale vaardigheden van leerkrachten waren kleiner dan het EU-gemiddelde (Europese Commissie, 2020a). De Duitssprekende en Vlaamse Gemeenschap (zie land Kader 8 van het eerste deel) voerden digitale onderwijsstrategieën in, deels gefinancierd door het Nationale plan voor herstel- en veerkracht. BEfr heeft de implementatie van zijn digitale onderwijsstrategie 2018 versneld, onder meer door het inzetten van digitale apparatuur voor leerlingen en ICT-coördinatoren op scholen. Het verbeteren van de digitale vaardigheden van leerkrachten wordt cruciaal voor succesvolle ecosystemen.

BEvl richt zich op het verbeteren van de kwaliteit van het onderwijs om de negatieve trend in de leerresultaten te keren (Europese Commissie, 2020a). Vanaf september 2021 worden geleidelijk nieuwe en meer ambitieuze eindtermen en curricula uitgerold in de tweede en derde cyclus van het secundair onderwijs. Vanaf 2023/2024 wordt met gestandaardiseerde en gevalideerde tests gemeten hoe goed leerlingen de gestelde eindtermen behalen, en ook de leerwinst van individuele leerlingen en scholen. Ondermaats presterende scholen zullen een begeleidingstraject volgen om hun prestaties te verbeteren. Vanaf september 2021 moet de nieuwe collectieve arbeidsovereenkomst de werkdruk op leerkrachten en schoolhoofden verminderen en hen in staat stellen zich meer op hun kerntaken te focussen. Het zou ook lesgeven en schoolmanagement aantrekkelijker moeten maken (188 miljoen EUR). Vanwege COVID-19 is echter de hervorming van het speciaal onderwijs uitgesteld tot september 2022.

In BEfr worden een aantal geplande hervormingen van het ‘Pact voor excellentie in het onderwijs’ ondanks COVID-19 geleidelijk goedgekeurd of uitgevoerd. De hervorming van de bij- en nascholing van leerkrachten en het psychosociaal personeel (ingevoerd in juni 2021) wordt operationeel vanaf september 2022, met een verdriedubbeling van het budget tot 33 miljoen EUR, de modernisering van het aanbod en een speciaal accent op beginnende leerkrachten (FWB, 2021c). Vanaf 2022/2023 wordt een herzien schoolritme besproken, met een kortere zomervakantie en langere vakanties gedurende het jaar, dat vooral aan kansarme leerlingen zal ten goede komen. Vanaf september 2021 is de hervorming van het inclusief onderwijs geleidelijk geïmplementeerd. Veertig ondermaats presterende scholen gaan een begeleidingstraject volgen om hun prestaties te verbeteren. De evaluatie van leerkrachten en schoolhoofden wordt voorgezet via het wetgevingsproces. De implementatie van de hervorming van het schoolbestuur is echter voor het laatste derde deel van de scholen verlengd. Het nieuwe curriculum voor de eerste twee jaar van het lager onderwijs en de daaraan verbonden opleiding van de leerkrachten, alsmede de hervorming van de initiële lerarenopleiding, zijn uitgesteld tot 2022/2023.

6. Modernisering van beroepsonderwijs en -opleiding en volwassenenonderwijs

Het percentage leerlingen in hoger secundair beroepsonderwijs en -opleiding is hoog. Afgezien van een lichte daling (van 0,6 procentpunt sinds 2018) bedroeg in 2019 het aandeel afgestudeerden van hoger secundair beroepsonderwijs en -opleiding 56,2 %, nog steeds 7,8 procentpunten boven het EU-gemiddelde. In 2020 vond 76,5 % van de recent afgestudeerden van beroepsonderwijs en -opleiding (ISCED 3-4) binnen één tot drie jaar na hun afstuderen een baan, wat met 15,2 procentpunten ruim boven de arbeidsparticipatie ligt van leerlingen die algemeen onderwijs afronden. Er blijven echter zorgen over de kwaliteit van de programma's van beroepsonderwijs en -opleiding, en over het vermogen van het aanbod van beroepsonderwijs en -opleiding om zich snel aan een veranderende arbeidsmarkt aan te passen (Europese Commissie, 2021a; Cedefop, 2021).

De lange periode van afstandsonderwijs heeft naar verwachting een disproportioneel negatief effect op leerlingen in beroepsonderwijs en -opleiding. In het algemeen veroorzaakte het gebrek aan apparatuur en toereikende competenties in afstandsonderwijs (zowel onder leerkrachten als leerlingen) enige moeilijkheden in het verzorgen van afstandsonderwijs. Dit heeft in het bijzonder een negatief effect gehad op leerlingen uit een sociaal-economisch kansarm milieu, die onder leerlingen in beroepsonderwijs en -opleiding zijn oververtegenwoordigd. Bovendien hebben de beperkingen die door de overheid in het kader van de volksgezondheid zijn opgelegd ertoe geleid dat vele stages niet zijn doorgegaan. Op dit moment blijven bedrijven terughoudend om stages aan te bieden. Het tekort aan stageplaatsen, dat zich al voor de COVID-19-crisis voordeed, is verder opgelopen (Dewitte en Verhaest, 2020). BEvl is van plan de onderwijsresultaten te verbeteren door voorbeelden van goede onderwijspraktijken in beroepsonderwijs en -opleiding te delen en computergericht denken te bevorderen via het versterken van technologie op het gebied van uitgebreide realiteit en infrastructuur in technisch en beroepsonderwijs (Vlaams Parlement, 2021a).

Een aanzienlijk aandeel van EU-financiering helpt duaal leren aantrekkelijker te maken. Tijdens de COVID-19-crisis heeft BEvl een deel van de extra financiering in het kader van REACT EU gebruikt om het tekort aan stageplaatsen aan te pakken door de financiële ondersteuning te verhogen aan bedrijven die een stageplaats aanbieden. In mei 2021 werd een vergelijkbare maatregel (de zogenoemde “aanmoedigingspremie”) ingevoerd om ondernemers die tijdens de lockdown moesten sluiten aan te moedigen stageplaatsen aan te bieden. Bovendien is voorzien in aanzienlijke investeringen in onderwijs en opleiding in het kader van het nationale plan voor herstel en veerkracht, waaronder investeringen in apparatuur en infrastructuur. Het plan voorziet bijvoorbeeld in aanzienlijke investeringen in openbare opleidingsagentschappen in BEfr.

De COVID-19-crisis heeft beleidsontwikkeling ten aanzien van beroepsonderwijs en -opleiding vertraagd, hoewel er een aantal hervormingen in de pijplijn zitten. In BEfr is de hervorming van duaal leren opgenomen als een van de belangrijke beleidslijnen van het Waalse herstelplan. Een van de kerndoelen van deze hervorming heeft betrekking op het vergroten van de relevantie van het systeem voor de arbeidsmarkt en het verhogen van de kwaliteit van de begeleiding tijdens stages. De Franse Gemeenschap bespreekt ook de hervorming van haar beroepsonderwijs en -opleidingssysteem om de relevantie hiervan voor de arbeidsmarkt te vergroten. Er is ruimte voor het verbeteren van het bestuur, het aanbod en de relevantie voor de arbeidsmarkt van de beroepsonderwijs en -opleidingsstelsels. In BEvl werd SYNTRA Vlaanderen, het bureau voor onderwijs in ondernemerschap in 2021 opgeheven. De diensten hiervan werden in drie andere organisaties geïntegreerd.

Door de COVID-19-crisis is de deelname van volwassenen aan opleidingen, die zich al op een laag niveau bevond, nog verder afgenomen. In 2020 nam in de 4 weken voorafgaand aan de arbeidskrachtenenquête slechts 7,4 % (9,2 % EU) van de volwassen beroepsbevolking (25-64) deel aan levenslang leren. Dit is een daling van 0,8 pp. (1,6 pp. EU). De belangrijkste belemmeringen voor volwassenenonderwijs zijn werk, de zorg voor kinderen en gezinstaken. Kosten werden van alle OESO-landen het minst genoemd als een belemmering (OESO, 2021b).

De snelle transitie naar e-leren na het begin van de COVID-crisis heeft aangetoond dat grotere investeringen in digitale vaardigheden nodig zijn. Digitaal leren was voor sommige groepen mogelijk, maar leidde tot aanzienlijke moeilijkheden voor de meest kwetsbare groepen, bij wie het vaak ontbreekt aan de benodigde apparatuur en digitale basisvaardigheden. Om zich op de digitale transitie te kunnen voorbereiden, staan bij- en omscholing, vooral ten aanzien van digitale vaardigheden aan de basis van de herstelinstrumenten die door de verschillende regionale overheden worden voorgesteld. De Vlaamse overheid en sociale partners kwamen in december 2020 overeen tot de uitrol van 'Alle hens aan dek'. Dit bevat maatregelen ter bevordering van deelname aan levenslang leren, zoals het verhogen van de transparantie van het opleidingsaanbod, een tijdelijke verlenging van het tijdskrediet voor levenslang leren, de uitrol van controle van competenties voor medewerkers en bedrijven, en het opzetten van een individuele leerrekening. Een van de vijf strategielijnen van het herstelplan 'Get Up Wallonia!' bevat maatregelen zoals het instellen van een universeel instrument ter ondersteuning van levenslang leren ('vaardighedenportefeuille') alsmede investering in opleidingsapparatuur en -infrastructuur. De sterke focus op digitale vaardigheden komt ook tot uiting in de projecten 'Start digital' en 'Upskills Wallonia', ingevoerd in mei 2020.

Verschillende maatregelen die in de regionale herstelplannen worden voorgesteld voor het verhogen van de ontwikkeling van vaardigheden zijn in het Nationale plan voor herstel en veerkracht opgenomen. In dit laatste plan is meer dan 500 miljoen EUR (of 8 %) gewijd aan het verhogen van de ontwikkeling van vaardigheden bij volwassenen, waaronder mensen in kwetsbare groepen. Het plan bevat maatregelen zoals het opzetten van een individuele leerrekening, investeringen voor het verhogen van de relevantie voor de arbeidsmarkt en transparantie van het opleidingsaanbod, alsmede investering in apparatuur en opleidingsinfrastructuur. Het plan behelst echter geen integrale strategie voor het versterken van de deelname aan levenslang leren. Het bevat weinig maatregelen voor het stimuleren van deelname aan onderwijs en het ontwikkelen van een leercultuur. Het ontbreken hiervan werd aangegeven als een van de hoofdoorzaken van een lage deelname aan levenslang leren. Dit is vooral een zorg in Wallonië, waar investering in opleiding vrijwel uitsluitend is gericht op het bouwen en renoveren van opleidingscentra.

7. Modernisering van het hoger onderwijs

Het aandeel afgestudeerden hoger onderwijs is hoog, maar de genderkloof en de verschillen ten aanzien van sociaaleconomisch milieu zijn aanzienlijk. In 2020 beschikte 48,5 % van de volwassenen in de leeftijd 25-34 over een diploma hoger onderwijs (t.o.v. een EU-gemiddelde van 40,5 % en het nieuwe EU-streefcijfer van 45 %). De genderkloof is echter significant (15,4 pp. t.o.v. 10,8 pp. EU). Hoewel het slaagpercentage onder mannen tussen 2010 en 2020 met 2 pp. is toegenomen tot 40,8 %, nam het voor vrouwen met 6,8 pp. toe tot 56,2 %. Er zijn ook grote verschillen ten aanzien van sociaal-economische factoren en migratieachtergrond. De onderwijskloof voor mensen met een beperking was veel groter dan gemiddeld in de EU (Europese Commissie, 2020). De arbeidsparticipatie van mensen van 20-34 jaar die recent hoger onderwijs hebben afgerond (88 % in 2020) is hoger dan het gemiddelde in de EU (83,7 %), maar er is een aanzienlijk tekort aan afgestudeerden in wetenschappen, technologie, ingenieurswetenschappen en wiskunde (STEM), waaronder in ICT, om aan de vraag van de arbeidsmarkt te voldoen. BEfr is van plan een strategisch plan voor STEAM³ op te stellen en STEAM binnen het hoger onderwijs aantrekkelijker te maken. In juni 2021 heeft BEvl een nieuwe STEM-agenda 2030 ingediend (Vlaamse Overheid, 2021c).

De internationalisering van het hoger onderwijs staat hoog op de agenda. Tien Belgische instellingen voor hoger onderwijs nemen deel aan het initiatief Europese Universiteiten. BEfr heeft 0,9 miljoen EUR aan subsidie toegewezen aan de vier instellingen die aan het initiatief deelnemen. Ter facilitering van de ontwikkeling van het initiatief Europese Universiteiten introduceert BEvl een grotere mate van flexibiliteit in haar wetgeving. België is ook partij in een overeenkomst ter bevordering van automatische wederzijdse erkenning van diploma's in het hoger onderwijs tussen de Baltische landen en de Beneluxlanden.

De Vlaamse gemeenschap streeft naar een hervorming van haar hoger onderwijs voor de 21e eeuw, met ondersteuning van de herstel- en veerkrachtfaciliteit. Zij heeft zich verbonden aan het opstellen van een langetermijnvisie voor de transformatie van haar hoger onderwijs, met betrokkenheid van alle belanghebbenden, uiterlijk eind 2023. Zij ondersteunt ook projecten voor de middellange termijn voor het flexibeler en toekomstbestendig maken van haar opleidingsportfolio, het verder ontwikkelen van levenslang leren en nieuwe methoden (voor digitaal onderwijs) voor het verbeteren van de relevantie voor de arbeidsmarkt, digitale en groene paraatheid, en het internationaal concurrentievermogen, onder meer via microcredentials (Voorsprongfonds, Vlaams Parlement, 2021b).

De Franse Gemeenschap pakt het probleem van armoede van studenten aan en bevordert academisch succes om de negatieve effecten van COVID-19 te bestrijden. Studenten konden zich in 2020/2021 toch in het hoger onderwijs inschrijven indien ze in 2019/2020 waren gezakt (FWB, 2020b). Vanaf 1 juli 2021 wordt door de hervorming van studiebeurzen de toegankelijkheid van studenten uitgebreid en worden de toelatingscriteria vereenvoudigd. Bij wijze van grote uitzondering wordt het plafond voor toelatingsfinanciering ook in 2021/2022 verdubbeld (FWB, 2021d). Andere maatregelen bestaan onder meer uit een verhoging van sociale subsidies met onbepaalde duur voor instellingen voor hoger onderwijs om studenten te voorzien van materiële en psychologische ondersteuning, lagere inschrijvingskosten, ondersteuning voor (eerstejaars-)studenten om hen te helpen slagen, en flexibiliteitsmaatregelen voor afstuderen. Op 30 juni 2021 keurde het parlement van de Franse Gemeenschap een integraal plan goed voor de bestrijding van armoede van studenten, wat betrekking heeft op meer dan 1 op de 3 studenten (FWB, 2021e). Het voorstel om het hoger onderwijsdecreet (décret Paysage) uit 2013 te hervormen, bevat bepalingen voor het beperken van de tijd waarin studenten moeten afstuderen, het versterken van remediëringsactiviteiten voor studenten die moeilijkheden ondervinden en voor het bieden van extra financiering voor instellingen voor hoger onderwijs om studenten te helpen academisch te slagen (FWB, 2021f).

8. Referenties

Cabinet du Secrétaire d’Etat à la Relance et aux Investissements Stratégiques en charge de la Politique Scientifique (2021), Plan national pour la reprise et la résilience. FR - Plan national pour la reprise et la résilience.pdf (belgium.be)

Cedefop (2021). Apprenticeship governance and in-company training: where labour market and education meet: Cedefop community of apprenticeship experts: short papers. Luxemburg: Bureau voor publicaties van de Europese Unie. Werkdocument Cedefop; Nr. 3. http://data.europa.eu/doi/10.2801/065622.

Cefai, C. Downes, P. Cavioni. V. (2021) ‘A formative, inclusive, whole school approach to the assessment of social and emotional education in the EU’, NESET-rapport, Luxemburg: Bureau voor publicaties van de Europese Unie. doi: 10.2766/506737. https://www.nesetweb.eu/wp-content/uploads/2021/01/NESET_AR3_2020_FULL_WITH-IDENTIFIERS-1.pdf

Raad van de Europese Unie (2019), Aanbeveling van de Raad over het nationale hervormingsprogramma 2019 van België en met een advies van de Raad over het stabiliteitsprogramma 2019 van België. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:52019DC0501

Raad van de Europese Unie (2020), Aanbeveling van de Raad van 20 juli 2020 over het nationale hervormingsprogramma 2020 van België en met een advies van de Raad over het stabiliteitsprogramma 2020 van België. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:32020H0826(01)&qid=1600259143213&from=EN

De Witte, K. and D. Verhaest (2020), ‘Wie kiest voor duaal leren? Een analyse van de instroom in duaal leren en beleidsaanbevelingen aan de hand van gedragsinzichten.’ Voorstel voor een studie-opdracht in het kader van het Vlaams Programma Strategisch Arbeidsmarktonderzoek VIONA-oproep oktober 2020. https://publicaties.vlaanderen.be/view-file/39914

European Commission (2019), PISA 2018 and the EU – Striving for social fairness through education. https://ec.europa.eu/education/sites/default/files/document-library-docs/pisa-2018-eu_1.pdf

Europese Commissie (2020), Onderwijs- en opleidingsmonitor 2020 – Volume II. Belgium. https://op.europa.eu/webpub/eac/education-and-training-monitor-2020/countries/belgium.html

Europese Commissie (2021), Herstel- en veerkrachtplan voor België. https://ec.europa.eu/info/business-economy-euro/recovery-coronavirus/recovery-and-resilience-facility/recovery-and-resilience-plan-belgium_en

Europese Commissie/EACEA/Eurydice, 2021. Teachers in Europe: Careers, Development and Well-being. Eurydice-verslag. Luxemburg: Bureau voor publicaties van de Europese Unie. https://eacea.ec.europa.eu/national-policies/eurydice/sites/default/files/teachers_in_europe_2020_0.pdf

FWB (2013), Guide pratique relatif à la prévention et la gestion des violences en milieu scolaire, (Practijkgids voor de preventie en beheersing van geweld op school). http://www.enseignement.be/index.php?page=26937&navi=3524

FWB, (2013a), Décret du 21 novembre 2013 organisant divers dispositifs scolaires favorisant le bien-être des jeunes à l'école, l'accrochage scolaire, la prévention de la violence à l'école et l'accompagnement des démarches d'orientation scolaire. https://www.gallilex.cfwb.be/document/pdf/39909_001.pdf

FWB (2017), Avis n°3 du Groupe central datant du 7 mars 2017. http://enseignement.be/download.php?do_id=15735

FWB (2019), Décret du 3 mai 2019 portant sur les livres 1er et 2 du Code de l'enseignement fondamental et de l'enseignement secondaire et mettant en place le tronc commun. https://www.gallilex.cfwb.be/document/pdf/47165_001.pdf

FWB (2019), Décret relatif à la Promotion de la Santé à l’École. https://gallilex.cfwb.be/document/pdf/46329_000.pdf

FWB (2020), Les indicateurs de l’enseignement 2020. Administration générale de l’enseignement. http://www.enseignement.be/index.php?page=28344&navi=4706

FWB (2020), Circulaire 769 du 19.08.2020 - Définition d'une stratégie en vue de la rentrée de septembre 2020/2021 dans le contexte du Covid-19 - Enseignement fondamental. http://www.enseignement.be/upload/circulaires/000000000003/FWB%20-%20Circulaire%207691%20(7946_20200819_170738).pdf

FWB (2020a), geraadpleegd op 30 juni 2021, Référentiels des compétences initiales, http://www.enseignement.be/index.php?page=28316&navi=4694initiales

FWB (2020b), Décret du 17 juillet 2020 déterminant la finançabilité des étudiants pour l’année 2020-2021, https://www.comdel.be/wp-content/uploads/2021/02/VM_Financement_fevrier_2021.pdf

FWB (2021), Aides aux étudiant.e.s en situation de précarité ou rencontrant des difficultés psychosociales. http://enseignement.be/index.php?page=28347&navi=0

FWB (2021), Commission de l’éducation du parlement de la Communauté française du 2 février 2021, compte-rendu intégral. http://archive.pfwb.be/1000000020cb0e0

FWB (2021), Séance « questions-réponses » du 23 mars 2021 » (sessie met 'vragen en antwoorden' van 23 maart 2021), Commission de l’Enseignement supérieur, de l’Enseignement de promotion sociale, de la Recherche, des Hôpitaux universitaires, des Sports, de la Jeunesse, de l’Aide à la jeunesse, des Maisons de justice et de la Promotion de Bruxelles du parlement de la Communauté française - https://www.pfwb.be/le-travail-du-parlement/doc-et-pub/documents-parlementaires-et-decrets/documents/001689344

FWB (2021), Parlement de la Communauté française, Décret portant création des Pôles territoriaux chargés de soutenir les écoles de l'enseignement ordinaire dans la mise en oeuvre des aménagements raisonnables et de l'intégration permanente totale. https://www.gallilex.cfwb.be/document/pdf/49439_000.pdf FWB ( 2021a), Circulaire 7983 du 23/02/2021 - Covid-19 - Protocole spécifique dans le cadre de la lutte contre le décrochage scolaire et social et pour remédier aux difficultés d'apprentissage - Collaborations avec les acteurs extrascolaires, FWB - Circulaire 7983 (8238_20210223_125855).pdf (enseignement.be)

FWB (2021b), Communiqué Gouvernment de la Fédération Wallonnie-Bruxelles – Séance du 20 mai 2021, Plaisir d’apprendre et enseignement supérieur, https://gouvernement.cfwb.be/files/Documents/Gouvernement/20210520_CP%20GFWB.pdf

FWB (2021c), Projet de décret portant le livre 6 du code de l'enseignement fondamental et de l'enseignement secondaire et portant le titre relatif à la formation professionnelle continue des membres de l'équipe éducative des écoles et des membres du personnel de l'équipe pluridisciplinaire des Centres PMS, http://archive.pfwb.be/1000000020cd08a

FWB (2021d), Communiqué Gouvernement de la Fédération Wallonie-Bruxelles, Séance du 20 mai 2021, Enseignement supérieur : le nombre de bénéficiaires d’allocations d’études sera élargi pour faciliter l’accès à l’enseignement supérieur. 20210520_CP GFWB.pdf (cfwb.be)

FWB (202e), Parlement de la Communauté française, Résolution interparlementaire visant à lutter contre la précarité étudiante et à améliorer les conditions de vie des étudiants, (doc. 258 (2020-2021) n°1. http://archive.pfwb.be/1000000020ce017

FWB (2021f), Communiqué Gouvernement de la Fédération Wallonie-Bruxelles, Séance du 2 septembre 2021, Réforme du Décret Paysage : mieux structurer le parcours des étudiants pour favoriser leur réussite. https://gouvernement.cfwb.be/files/Documents/Gouvernement/20210902_CP%20GFWB.pdf

FWB, Recherche UCLouvain-ULB-ULiège, (2021), L’impact de la crise sur les étudiant·es ? Des données pour avancer, le 25 mars 2021,  25-03-2021_communiqué_presse_UCLouvain_ULB_ULiege_impact_covid19_étudiant.es_DEF_0.pdf

Galand B. et Lafontaine D. (2020), Le bien-être et la motivation des élèves en période de (dé)confinement, Université catholique de Louvain & Université de Liège. https://www.equale.uliege.be/cms/c_5935632/en/bien-etre-et-motivation-des-eleves-en-periode-de-de-confinement

Gordts, P. & Martin, M. (2021). De Morgen, 10 maart 2021, Alle studies bewijzen: jongeren zijn mentaal het hardst getroffen door corona]. https://www.demorgen.be/nieuws/alle-studies-bewijzen-jongeren-zijn-mentaal-het-hardst-getroffen-door-corona~b8d56f40/

Hoge Gezondheidsraad (2021), HGR NR 9662, juli 2021, Psychosociale opvang tijdens de COVID-19 pandemie – kinderen & jongeren. https://www.health.belgium.be/sites/default/files/uploads/fields/fpshealth_theme_file/20210715_hgr-9662_kinderen_en_jongeren_vweb.pdf

HBSC (2018), Comportements, santé et bien-être des élèves en 2018 - Office de la Naissance et de l’Enfance, de la Commission communautaire française et de la Région wallonne. http://www.hbsc.org/membership/countries/belgium_fr.html

Lafontaine & al. (2019), Résultats de l’enquête Pisa 2018 en Fédération Wallonie-Bruxelles, Le climat scolaire, Service d’analyse des systèmes et des pratiques d’enseignement, Universite de Liège. https://www.uliege.be/cms/c_11423584/fr/pisa-2018-recul-en-lecture-mieux-en-mathematiques-stable-en-sciences

Maldonado, J. E., & De Witte, K. (2020). The effect of school closures on standardised student test outcomes, KU Leuven Department of Economics Discussion Paper Series, DPS20.17. https://www.researchgate.net/publication/344367883_The_effect_of_school_closures_on_standardised_student_test_outcomes

OESO (2019a), PISA 2018 Results (Volume III): What School Life Means for Students’ Lives, PISA, OECD Publishing, Parijs, https://doi.org/10.1787/acd78851-en

OECD (2019b), OECD Skills Strategy Flanders, OECD Publishing, Parijs. https://www.oecd.org/publications/oecd-skills-strategy-flanders-9789264309791-en.htm

OESO (2021a), Education at a Glance 2021: OECD Indicators, OECD Publishing, Parijs. https://doi.org/10.1787/b35a14e5-en

OECD (2021), ‘Teachers’ professional learning study: Diagnostic report for the Flemish Community of Belgium’, OECD Education Policy Perspectives, No. 31, OECD Publishing, Parijs, https://doi.org/10.1787/7a6d6736-en.

OESO (2021), The State of School Education: One Year into the COVID Pandemic, OECD Publishing, Parijs, https://doi.org/10.1787/201dde84-en.

Onderwijs Vlaanderen, geraadpleegd op 9 september 2021, Zestien sleutelcompetenties, https://www.kwalificatiesencurriculum.be/zestien-sleutelcompetenties

UCLouvain (2020), Bien-être et motivation des élèves en temps de pandémie. Résultats de deux enquêtes dans l’enseignement secondaire” (welzijn en motivatie van leerlingen in tijden van pandemie. Resultaten van twee enquêtes in het secundair onderwijs). (2020) - Rencontres du GIRSEF. https://uclouvain.be/fr/chercher/girsef/actualites/rencontre-du-girsef-du-2-decembre-2020-bien-etre-et-motivation-des-eleves-en-temps-de-pandemie-resultats-de-deux-etudes-recentes-aupres-des-eleves-de-l-enseignement-secondaire.html

UFAPEC (2018), Floor A. & Prévost B, Mettre le bien-être et la réussite des élèves au cœur de nos priorités. http://www.ufapec.be/nos-analyses/3118-bien-etre-eleves.html

UMons (2021), Duroisin N. et autres, Enquête en FWB sur les pratiques des enseignants en temps de pandémie et sur la rentrée scolaire 2020-2021. https://web.umons.ac.be/fpse/fr/lenquete-sur-les-pratiques-pedagogiques-en-temps-depidemie-covid-setend-desormais-aussi-aux-enseignant-e-s-du-superieur/

Vlaams Instituut Gezond Leven (2021), geraadpleegd op 31 mei 2021. Indicatorenbevraging 2019-2020 Onderwijs, https://www.gezondleven.be/projecten/indicatorenbevraging/onderwijs

Vlaamse Overheid (2021a), Onderwijsspiegel 2021 – Jaarlijks rapport van de Onderwijsinspectie. https://www.onderwijsinspectie.be/sites/default/files/atoms/files/OS2021-web.pdf

Vlaamse Overheid (2021b), geraadpleegd op 9 september 2021, Een beleid op leerlingenbegeleiding. https://onderwijs.vlaanderen.be/nl/een-beleid-op-leerlingenbegeleiding

Vlaamse Overheid (2021), Statistisch jaarboek van het Vlaams onderwijs 2020-2021. https://onderwijs.vlaanderen.be/nl/statistisch-jaarboek-van-het-vlaams-onderwijs-2020-2021

Vlaamse Overheid (2021c), STEM-Agenda 2030 – STEM-competenties voor een toekomst- en missiegericht beleid. https://assets.vlaanderen.be/image/upload/v1624978438/STEM_agenda_2030_pjxpnw.pdf

Vlaams Parlement (2021), Visienota Edusprong. Van achterstand naar voorsprong. Plan voor een kwalitatief versterkt volwassenonderwijs in uitvoering van het relanceplan Vlaamse veerkracht. https://docs.vlaamsparlement.be/pfile?id=1659449

Vlaams Parlement (2021), Digisprong. Van achterstand naar voorsprong. ICT-plan voor een kwalitatief digitaal onderwijs in uitvoering van het relanceplan Vlaams Veerkracht, 591 (2020/2021 – Nr 1, ingediend op 22 december 2020 (2020-2021) Nota van de Vlaamse Regering ingediend door viceminister-president Ben Weyts. https://docs.vlaamsparlement.be/pfile?id=1635256

Vlaams Parlement (2021a),  Visienota- ‘Van kwetsbaar naar weerbaar’ – deel 1 ‘beter leren, beter voelen Plan voor een kwalitatief versterkt onderwijs in uitvoering van het relanceplan ‘Vlaamse veerkracht’ (VV17), https://docs.vlaamsparlement.be/pfile?id=1699982

Vlaams Parlement (2021b), Visienota Voorsprongfonds Hoger Onderwijs, 679 (2020-2021) – Nr. 1 ingediend op 8 maart 2021 (2020-2021) Nota van de Vlaamse Regering ingediend door viceminister-president Ben Weyts, https://docs.vlaamsparlement.be/pfile?id=1672279

Vlaamse Regering (2019), Conceptnota Masterplan Scholenbouw 2.0. https://beslissingenvlaamseregering.vlaanderen.be/document-view/5F09B92BFA87E00008000181

Vlaanderen (2020), geraadpleegd op 9 september 2021, Alle hens aan dek. https://www.vlaanderen.be/alle-hens-aan-dek

Verachtert, P., Bellens, K., Sneyers, E., Surma, T, & Muijs, D. (2020). Zomerscholen in Vlaanderen 2020: evalueren en inspireren. Onderzoeksrapport. Antwerpen: Thomas More-hogeschool, bestand.ashx (vlaanderen.be)

VLOR (2021), AR-AR-ADV-2021-018 van 10 juni 2021, Kwetsbaarheid aanpakken via weerbaar onderwijs - Advies over de visienota ‘Van kwetsbaar naar weerbaar – deel 1 – beter leren, beter voelen’, plan voor een kwalitatief versterkt onderwijs in uitvoering van het relanceplan ‘Vlaamse Veerkracht’ (VV17). https://assets.vlor.be/www.vlor.be/advice_final_attachments/AR-AR-ADV-2021-018_0.pdf

Wallonië (2020), geraadpleegd 9 september 2021, ‘Start Digital’. https://www.digitalwallonia.be/fr

Wallonië (2020), geraadpleegd op 9 september 2021, ‘UpSkills Wallonia’. https://www.digitalwallonia.be/fr/projets/upskills-wallonia#publications

Wallonië (2021), Get up Wallonia! Rapport du conseil stratégique de Get up Wallonia au Gouvernement wallon Version finale - Avril 2021- Vers une prospérité plurielle et une équité intergénérationnelle. https://gouvernement.wallonie.be/files/%255BRapport%255D%20-%20Get%20up%20Wallonia%20-%20Rapport%20du%20conseil%20strate%cc%81gique%20au%20Gouvernement%20wallon.pdf

Bijlage I: Bronnen kernindicatoren

Bijlage II: Structuur van het onderwijssysteem