Leader en vanuit de gemeenschap geleide lokale ontwikkeling — Plaatselijke betrokkenheid bevorderd, maar extra voordelen nog altijd onvoldoende aangetoond

Samenvatting

I De EU heeft in 1991 het Leader-programma ingevoerd als een bottom-upinitiatief om de ontwikkeling van achtergestelde plattelandsgebieden te ondersteunen door middel van projecten die zijn gericht op de aanpak van plaatselijke behoeften. Sinds 2014 heeft de EU de Leader-aanpak (bekend als vanuit de gemeenschap geleide lokale ontwikkeling) gebruikt voor verschillende EU-financieringsstromen in plattelands-, stedelijke en kustgebieden.

II Het belangrijkste kenmerk van de Leader-aanpak is de toepassing van participatieve en bottom-upmethoden om lokale gemeenschappen te betrekken bij projectontwikkeling en besluitvormingsprocessen. Lokale actiegroepen, die bestaan uit openbare, particuliere en maatschappelijke partners, beheren de activiteiten. Voor de periode 2014‑2020 was de EU van plan tot 9,2 miljard EUR uit te trekken voor Leader en vanuit de gemeenschap geleide lokale ontwikkeling.

III De Leader-aanpak brengt extra kosten en risico’s met zich mee in vergelijking met de mainstream-top-downuitgavenprogramma’s van de EU. De extra kosten vloeien voort uit het opzetten en beheren van de administratieve structuren van de plaatselijke actiegroepen. De extra risico’s ontstaan door de langdurige procedures, bijkomende administratieve eisen voor projecteigenaren en mogelijke belangenconflicten.

IV Sommige van deze extra kosten en risico’s zijn gerechtvaardigd als lokale actiegroepen extra voordelen opleveren ten opzichte van de mainstream-top-downuitgavenprogramma’s van de EU. In de richtsnoeren van de Commissie wordt gesuggereerd dat deze voordelen tot uiting komen in een verbetering van het sociaal kapitaal, een beter plaatselijk bestuur en betere projectresultaten.

V Onze controle had betrekking op de EU-financieringsperiode 2014‑2020. Wij hebben onderzocht of de Leader-aanpak voordelen oplevert die de extra kosten en risico’s rechtvaardigen, met name in vergelijking met de mainstream-top-downuitgavenprogramma’s van de EU. Om dat te beoordelen, hebben wij onderzocht of de aanpak de plaatselijke betrokkenheid bevorderde en resulteerde in projecten met aantoonbare voordelen op het gebied van plaatselijk bestuur, verbeterd sociaal kapitaal en betere resultaten. Wij zijn ook nagegaan of de invoering van de nieuwe meerfondsenaanpak heeft geleid tot een betere coördinatie van de steun voor plaatselijke ontwikkeling.

VI Deze controle is ook een follow-up van ons speciaal verslag van 2010 over Leader, waarin werd beoordeeld of de Commissie de vastgestelde tekortkomingen had aangepakt. Met dit verslag beogen wij inzichten te verschaffen en tijdige aanbevelingen te doen voor de lopende evaluatie van de Leader-aanpak door de Commissie.

VII Meer dan tien jaar na ons speciaal verslag over Leader uit 2010 blijkt uit onze controle dat er op sommige gebieden verbeteringen tot stand zijn gebracht en dat de Leader-aanpak de plaatselijke betrokkenheid vergemakkelijkt. Er is echter weinig bewijs dat de voordelen van de Leader-aanpak opwegen tegen de kosten en risico’s die ermee gepaard gaan.

VIII Hoewel de meeste lidstaten relevante procedures toepasten om lokale actiegroepen te selecteren en goed te keuren, pasten sommige minder strikte kwaliteitsnormen toe bij het selecteren van de plaatselijke ontwikkelingsstrategieën. We constateerden dat één lidstaat geen kwaliteitscriteria had opgenomen in zijn selectieproces. De aanvraag- en goedkeuringsprocedure voor projecten was ingewikkeld (bestond uit maximaal acht stappen) en omvatte extra administratieve vereisten voor projecteigenaren in vergelijking met de mainstreamuitgavenprogramma’s. De projectselectieorganen werden niet langer gedomineerd door overheidsinstanties (zoals we in 2010 hadden vastgesteld), maar waren vaak niet genderevenwichtig of representatief voor de lokale gemeenschap.

IX Wij stelden vast dat de lokale actiegroepen projecten selecteerden die in overeenstemming waren met de brede doelstellingen van hun plaatselijke ontwikkelingsstrategieën. Sommige lidstaten en lokale actiegroepen hebben Leader gebruikt voor de financiering van wettelijke taken van nationale, regionale of gemeentelijke autoriteiten of voor de financiering van overige activiteiten waarvoor andere specifieke EU- en nationale financieringsprogramma’s bestonden.

X Hoewel twee van onze zes aanbevelingen uit 2010 werden opgevolgd, stelden wij vast dat het monitoring- en evaluatiekader van de Commissie nog steeds niet aantoonde dat Leader extra voordelen oplevert. In ons advies van 2018 over de Commissievoorstellen voor het nieuwe gemeenschappelijk landbouwbeleid hebben wij benadrukt dat de Commissie bij de herziening van de bestaande wetgeving het beginsel “eerst evalueren” moet volgen. De Commissie is bezig met een evaluatie van de voordelen van Leader.

XI Gezien de extra kosten en risico’s in vergelijking met andere financieringsmodellen en het nog steeds ontbreken van aantoonbare voordelen, bevelen wij aan dat de Commissie de kosten en baten van Leader evalueert en de vanuit de gemeenschap geleide lokale ontwikkeling beoordeelt.

Inleiding

De evolutie van de Leader-aanpak

01 Leader, dat in 1991 is ingevoerd, is de participatieve bottom-upmethode van de EU voor het plattelandsontwikkelingsbeleid, later uitgebreid tot kust- en stedelijke gebieden. Hierbij staan de lokale actiegroepen (LAG’s) en de lokale actiegroepen visserij (FLAG’s) centraal, die bestaan uit leden afkomstig van plattelands- en kustgemeenschappen van de particuliere en de openbare sector. Lokale actiegroepen motiveren gemeenschappen om bij te dragen tot het ontwerpen van een plaatselijke ontwikkelingsstrategie en zijn verantwoordelijk voor het initiëren en financieren van projecten om in plaatselijke behoeften te voorzien.

02 De onderliggende verwachting bij de Leader-aanpak is dat deze een toegevoegde waarde biedt in vergelijking met traditioneel top-downbeheer van EU-fondsen. In een factsheet van de Commissie uit 2006 over de Leader-aanpak wordt deze beschreven als een aanpak die is gebaseerd op zeven belangrijke kenmerken. In het kader van Leader wordt ervan uitgegaan dat leden van de plaatselijke bevolking het meest deskundig zijn om de ontwikkeling van hun grondgebied aan te sturen (“bottom-upaanpak”), waarbij een grondgebied wordt gedefinieerd als een klein samenhangend gebied (10 000-150 000 inwoners) met een lokale identiteit (“gebiedsspecifieke aanpak”). In dit gebied verenigen plaatselijke actoren zich in een lokale actiegroep (“plaatselijk partnerschap”), die de koppeling tussen de plaatselijke actoren bevordert (“netwerkvorming”). Daarnaast voeren lokale actiegroepen in verschillende regio’s of lidstaten gezamenlijke projecten uit om gemeenschappelijke oplossingen te vinden voor soortgelijke lokale uitdagingen (“samenwerking”). Bottom-upaanpak en interacties tussen verschillende sectoren op lokaal niveau (“geïntegreerde en multisectoriële strategie”) moeten het lokale potentieel mobiliseren. Lokale groepen zouden het best in staat moeten zijn om geïntegreerde lokale oplossingen voor lokale problemen te vinden en kunnen beter inspelen op en nieuwe oplossingen aandragen voor de lokale ontwikkeling (“innovatie”). Deelname aan lokale besluitvorming zou voor enthousiasme en meer betrokkenheid moeten zorgen en kan zo resulteren in betere en duurzamere plaatselijke plattelandsontwikkeling¹.

03 Zoals wij in ons verslag van 2010² hebben opgemerkt, wordt met de Leader-aanpak beoogd plaatselijke betrokkenheid en empowerment te vergemakkelijken door middel van de ontwikkeling en uitvoering van lokale strategieën en de toewijzing van middelen. Bij de aanpak wordt gebruikgemaakt van de deskundigheid en ervaring van lokale gemeenschappen om hun ontwikkelingsbehoeften vast te stellen.

04 Het toewijzen van deze taken aan lokale actiegroepen brengt extra kosten en risico’s met zich mee. Tot de extra kosten behoren de uitgaven van lokale actiegroepen voor de voorbereiding en het beheer van de uitvoering van hun plaatselijke ontwikkelingsstrategieën en voor de ondersteuning van begunstigden bij de projectontwikkeling. Deze kosten omvatten ook de uitgaven van de lidstaten voor de goedkeuring van lokale actiegroepen (bijvoorbeeld het inhuren van consultants ter ondersteuning van de goedkeuringsprocedure).

05 Leader-steun voor de administratie- en exploitatiekosten van lokale actiegroepen mag niet meer bedragen dan 25 % van de totale overheidsfinanciering (EU- plus nationale, regionale of lokale overheidsfinanciering). Deze kosten omvatten het vergemakkelijken van de uitvoering van de plaatselijke ontwikkelingsstrategie en het helpen van potentiële begunstigden bij de ontwikkeling van projecten.

06 Extra risico’s ontstaan door de langdurige procedures, de extra eisen voor projecteigenaren en mogelijke belangenconflicten. Andere risico’s vloeien voort uit besluitvormingsorganen die niet representatief zijn voor de lokale gemeenschap of die niet genderevenwichtig zijn samengesteld³.

07 Lokale besluitvorming kan extra voordelen opleveren. In de richtsnoeren van de Commissie voor de evaluatie van de Leader-aanpak⁴ wordt gesuggereerd dat deze voordelen tot uiting komen in:

• verbeterd sociaal kapitaal;
• een verbetering van het plaatselijk bestuur;
• betere projectresultaten.

08 De rechtvaardiging van het programma berust dus niet op economische criteria zoals marktfalen of relatieve deprivatie. In feite wordt het nu gebruikt in alle plattelandsgebieden, met inbegrip van die waar de economische prestaties duidelijk boven het EU-gemiddelde liggen. Uit een recente studie van de Commissie is gebleken dat halfstedelijke plattelandsgebieden meer van de recente economische en demografische ontwikkelingen hebben geprofiteerd dan perifere gebieden⁵.

09 In de periode 2014‑2020 was Leader een verplicht onderdeel van alle plattelandsontwikkelingsprogramma’s. Vanaf dat moment moesten de lidstaten, behalve Kroatië, volgens de EU-wetgeving ten minste 5 % van hun middelen voor plattelandsontwikkeling aan Leader besteden. De minimumbijdrage van Kroatië tijdens de programmeringsperiode 2014‑2020 was vastgesteld op de helft van het percentage van de andere lidstaten, d.w.z. 2,5 %. Volgens gegevens van de Commissie bedraagt de geplande EU-financiering voor Leader 7 miljard EUR in de programmeringsperiode 2014‑2020 (ongeveer 7 % van de totale financiering voor plattelandsontwikkeling). Eind 2020 bedroeg het totale aantal Leader-projecten (voor de periode 2014‑2020) 143 487. De programma’s voor plattelandsontwikkeling zijn verlengd tot en met 2021 en 2022.

10 In het visserijbeleid van de EU wordt sinds 2007 gebruikgemaakt van de Leader-aanpak en in de periode 2014‑2020 werd de vanuit de gemeenschap geleide lokale ontwikkeling (Community-led local development, CLLD) ingevoerd. In het kader van dit geactualiseerde concept wordt de Leader-aanpak toegepast in alle Europese structuur- en investeringsfondsen (ESI-fondsen), met uitzondering van het Cohesiefonds⁶. De evolutie van de Leader-aanpak, zoals geïllustreerd in figuur 1, heeft geleid tot een aanzienlijke toename van de financiële steun en van het aantal lokale actiegroepen, met name aan het begin van de programmeringsperiode 2007‑2013.

11 Voor de periode 2014‑2020 was de EU van plan tot 9,2 miljard EUR uit te trekken voor Leader en vanuit de gemeenschap geleide lokale ontwikkeling (zie tabel 1). De totale overheidsfinanciering (inclusief nationale financiering) zou naar verwachting 12,5 miljard EUR bedragen. Het grootste deel hiervan (76 % van het geplande bedrag en 84 % van het voor 2020 gedeclareerde bedrag) had betrekking op plattelandsontwikkeling.

12 De nationale en (afhankelijk van hun politieke structuur) regionale autoriteiten van de lidstaten hebben programmeringsdocumenten opgesteld, zoals partnerschapsovereenkomsten en operationele programma’s en plattelandsontwikkelingsprogramma’s. In deze documenten worden nationale of regionale financieringsprioriteiten vastgesteld. De Commissie heeft deze documenten onderzocht en goedgekeurd. De Commissie behoudt de algemene verantwoordelijkheid voor de uitgaven, maar de lidstaten hebben lokale actiegroepen en hun plaatselijke ontwikkelingsstrategieën goedgekeurd, projectaanvragen en betalingsverzoeken verwerkt en de resultaten gemonitord en geëvalueerd. Figuur 2 geeft een overzicht van de belangrijkste verantwoordelijkheden van de actoren van de Leader-aanpak.

13 De Commissie heeft de volgende indicatoren⁷ en streefcijfers⁸ vastgesteld voor de monitoring van het Leader-programma voor de periode 2014‑2020:

• het percentage van de plattelandsbevolking dat onder plaatselijke ontwikkelingsstrategieën valt (streefdoel 53,5 %);
• het percentage van de plattelandsbevolking dat voordeel haalt uit verbeterde diensten/infrastructuur (streefdoel 16,4 %);
• het aantal banen dat werd gecreëerd in ondersteunde Leader-projecten (streefdoel 44 109 banen).

Bijlage I bevat een lijst van de specifieke indicatoren en streefdoelen in verband met Leader en vanuit de gemeenschap geleide lokale ontwikkeling die in de verordeningen betreffende de verschillende EU-fondsen zijn opgenomen.

14 De lidstaten konden kiezen of zij lokale actiegroepen steun verleenden uit één (“financiering uit één fonds”) of uit meerdere EU-fondsen (“meerfondsenaanpak”). Zij konden ook één fonds aanwijzen als het “hoofdfonds”, dat alle administratieve kosten van de lokale actiegroepen zou dekken. In de periode 2014‑2020 hebben 17 van de 28 lidstaten de meerfondsenaanpak toegepast met verschillende combinaties van fondsen, met als doel de steun voor lokale ontwikkeling beter te coördineren en de koppeling tussen plattelands-, stedelijke en visserijgebieden te versterken (zie figuur 3).

15 In de periode 2021‑2027 vallen Leader en vanuit de gemeenschap geleide lokale ontwikkeling onder Verordening (EU) 2021/1060 houdende gemeenschappelijke bepalingen. De nieuwe regels voor het gemeenschappelijk landbouwbeleid (GLB), die in december 2021 in werking zijn getreden⁹, zijn op Leader van toepassing.

16 Zoals in paragraaf 12 wordt uiteengezet, moeten de lidstaten hun Leader-aanpak en hun aanpak van vanuit de gemeenschap geleide lokale ontwikkeling in hun desbetreffende programma’s beschrijven. De lidstaten zijn begonnen hun nieuwe operationele programma’s ter goedkeuring aan de Commissie voor te leggen en zij moesten hun strategische GLB-plannen, met inbegrip van financiering in het kader van plattelandsontwikkeling uit Leader, vóór het einde van 2021 indienen. Het regelgevingskader voorziet in de financiering van Leader en vanuit de gemeenschap geleide lokale ontwikkelingsinitiatieven vanaf 2022¹⁰. Intussen zullen de uitgaven voor Leader worden voortgezet op basis van de niet-bestede middelen van de vorige periode.

Eerdere controles

17 In ons jaarverslag over 2000¹¹ stelden wij tekortkomingen met betrekking tot het beheer van Leader vast. In een speciaal verslag van 2010¹² constateerden wij dat lokale actiegroepen veel projecten hadden uitgevoerd die ten goede kwamen aan lokale bedrijven en gemeenschappen. We stelden ook tekortkomingen vast met betrekking tot:

• de procedures voor de selectie van projecten, waarbij de besluitvorming werd gedomineerd door overheidsinstanties en de regels inzake potentiële belangenconflicten onduidelijk waren;
• de toepassing van de bottom-upaanpak, waarbij sommige lokale actiegroepen er niet in slaagden de plaatselijke betrokkenheid te bevorderen;
• het vermogen van lokale actiegroepen om lokale oplossingen te ontwikkelen die verschilden van de mainstreammaatregelen voor plattelandsontwikkeling, bijvoorbeeld door projecten te financieren die ook uit andere uitgavenprogramma’s hadden kunnen worden gefinancierd;
• monitoring en evaluatie, in het bijzonder met betrekking tot de met de Leader-aanpak verwezenlijkte voordelen.

18 In 2013 publiceerden wij een follow-upbeoordeling¹³ waaruit bepaalde verbeteringen bleken. Deze omvatten duidelijkere regels voor de besluitvormende comités van de lokale actiegroepen (zie paragraaf 17, eerste punt), maar de meeste tekortkomingen bleven bestaan. Onze bijgewerkte beoordeling van deze kwesties is opgenomen in bijlage II.

Reikwijdte en aanpak van de controle

19 Met de Leader-aanpak wordt beoogd plaatselijke betrokkenheid en empowerment te vergemakkelijken (zie paragraaf 03), hetgeen extra kosten en risico’s met zich meebrengt (zie de paragrafen 04 en 05). Deze extra kosten en risico’s zijn gerechtvaardigd indien zij worden gecompenseerd door extra voordelen in vergelijking met de mainstreamtop-downuitgavenprogramma’s van de EU (met name het EU-programma voor plattelandsontwikkeling). De voornaamste controlevraag luidde: “Heeft Leader/vanuit de gemeenschap geleide lokale ontwikkeling voordelen opgeleverd die de extra kosten en risico’s rechtvaardigen?”. Om dit te beoordelen, onderzochten wij of:

1. Leader en vanuit de gemeenschap geleide lokale ontwikkeling de plaatselijke betrokkenheid hebben vergemakkelijkt;
2. Leader en vanuit de gemeenschap geleide lokale ontwikkeling hebben geleid tot projecten met aantoonbare voordelen op het gebied van plaatselijk bestuur, verbeterd sociaal kapitaal en betere resultaten;
3. de invoering van de nieuwe meerfondsenaanpak heeft geleid tot een betere coördinatie van de steun voor plaatselijke ontwikkeling.

20 Deze controle is ook een follow-up van onze eerdere controle (zie de paragrafen 17 en 18), waarbij is beoordeeld of de Commissie meer dan tien jaar later de geconstateerde tekortkomingen heeft aangepakt. Met dit verslag beogen wij inzichten te verschaffen en tijdige aanbevelingen te doen voor de lopende evaluatie van de Leader-aanpak door de Commissie.

21 Ons verslag betrof de periode 2014‑2020. In het kader van deze controle hebben wij tien lidstaten onderzocht, twee lokale actiegroepen in elke lidstaat. In Duitsland hebben wij ons geconcentreerd op Saksen en in Portugal op het vasteland (d.w.z. zonder Madeira en de Azoren). Onze selectie van lidstaten was gericht op een geografisch evenwicht en een dekking van zowel financiering uit één fonds als de meerfondsenaanpak en van hogere en lagere percentages uitgaven voor Leader en vanuit de gemeenschap geleide lokale ontwikkeling (zie figuur 4).

22 Wij hebben de lokale actiegroepen geselecteerd op basis van de toegekende financiering, het soort EU-fondsen dat werd gebruikt, het bestreken gebied en de bestreken bevolking.

23 We onderzochten:

• de organisatie en de procedures in alle geselecteerde lidstaten en lokale actiegroepen, op basis van documentatie en antwoorden op controlevragenlijsten;
• informatie over 95 projecten, die werden geselecteerd op basis van hun kosten (laag, gemiddeld, hoog), de betrokken sectoren en de gebruikte EU-middelen. De totale kosten van deze projecten bedroegen 7,5 miljoen EUR, met een EU-financiering van 4,9 miljoen EUR (zie bijlage III);
• activiteiten van de Commissie in verband met Leader en vanuit de gemeenschap geleide lokale ontwikkeling, aan de hand van controles van stukken en videovergaderingen met:
  •  de vier verantwoordelijke directoraten-generaal (Landbouw en Plattelandsontwikkeling (DG AGRI), Werkgelegenheid, Sociale Zaken en Inclusie (DG EMPL), Maritieme Zaken en Visserij (DG MARE) en Regionaal Beleid en Stadsontwikkeling (DG REGIO));
  •  autoriteiten van de lidstaten;
  •  vertegenwoordigers van lokale actiegroepen;
  •  projecteigenaren, en
  •  organisaties van belanghebbenden en internationale deskundigen.

Opmerkingen

Lokale actiegroepen vergemakkelijken de plaatselijke betrokkenheid, maar brengen extra kosten en trage goedkeuringsprocedures met zich mee

24 In de volgende paragrafen bespreken we hoe de lidstaten en de lokale actiegroepen de plaatselijke betrokkenheid hebben vergemakkelijkt en tegen welke kosten. We beginnen met een analyse van de kosten van Leader. Daarna onderzoeken we hoe de lidstaten de lokale actiegroepen en hun strategieën hebben goedgekeurd en vervolgens hoe de lokale actiegroepen de Leader-projecten hebben geselecteerd.

Lokale actiegroepen brengen extra kosten met zich mee

25 Zoals in de inleiding is uiteengezet, vormen lokale actiegroepen de kern van Leader en vanuit de gemeenschap geleide lokale ontwikkeling. Zij kunnen voor verschillende doeleinden EU-financiering ontvangen (zie figuur 5). Lidstaten, regio’s, lokale actiegroepen en projecteigenaren moeten ook een deel van de financiering voor hun rekening nemen.

26 De lidstaten moeten de juiste voorwaarden scheppen opdat de lokale actiegroepen hun taken kunnen vervullen, met name om de verschillende lokale belanghebbenden bijeen te brengen en hen te steunen bij de ontwikkeling van projecten die de lokale ontwikkeling ten goede komen. Daartoe moeten zij de lokale actiegroepen autonomie verlenen en hun administratieve lasten tot een minimum beperken¹⁴.

27 De participatieve aanpak van Leader omvat extra managementstructuren en activiteiten ter ondersteuning van de plaatselijke ontwikkelingsstrategie, die extra kosten met zich meebrengen. In de verordening worden deze administratie- en exploitatiekosten beperkt tot 25 % (zie paragraaf 05). Sommige lidstaten hebben dit plafond verder verlaagd tot 20 %.

28 In tabel 2 wordt een overzicht gegeven van de geplande en betaalde Leader-financiering (per eind 2020) voor de programmeringsperiode 2014‑2020. Daaruit blijkt dat de lidstaten voornemens waren 17 % uit te geven aan de administratie- en exploitatiekosten van lokale actiegroepen. Dit valt ruim binnen de grenzen die in de EU-wetgeving werden vastgesteld.

29 Volgens de verslaglegging van de Commissie waren projecten van lokale gemeenschappen eind 2020 goed voor 3,1 miljard EUR of 72 % van de gerapporteerde Leader-uitgaven. Over het geheel genomen gaven de lokale actiegroepen weinig uit aan samenwerkingsactiviteiten (2 %) en aan voorbereidingskosten (2 %). De administratie- en exploitatiekosten van de lokale actiegroepen bedroegen 1,04 miljard EUR (24 % van de totale uitgaven in die fase). In verscheidene lidstaten waar de gerapporteerde uitgaven voor Leader-projecten laag waren, was het aandeel van deze kosten groot. Zo lagen ze in Griekenland, Portugal en Slowakije eind 2020 in dezelfde orde van grootte als, of waren hoger dan het bedrag dat aan projecten werd besteed. Betalingen voor de periode 2014‑2020 kunnen tot eind 2023 worden verricht en het aandeel van de administratieve uitgaven vergeleken met de projectuitgaven daalt meestal naarmate de cyclus van de programmeringsperiode vordert.

30 Tabel 3 bevat de uitsplitsing van de gerapporteerde uitgaven in tien geselecteerde lidstaten en regio’s. In figuur 6 wordt een vergelijking gemaakt met de totale geplande financiering voor Leader. Gemiddeld hadden de lidstaten 39 % van hun geplande financiering voor Leader-projecten als betaald opgegeven. Estland had 72 % van zijn geplande projectfinanciering betaald, Griekenland 13 % en Slowakije had nog voor geen enkel project betaald.

De meeste lidstaten pasten relevante procedures toe voor de goedkeuring van lokale actiegroepen, maar sommige pasten geen minimale kwaliteitseis toe bij het selecteren van de lokale ontwikkelingsstrategieën

31 De lidstaten moeten lokale actiegroepen steunen bij het opstellen van hun plaatselijke ontwikkelingsstrategieën, zowel financieel (voorbereidende steun) als door middel van duidelijke kwaliteitseisen en richtsnoeren. Vervolgens moeten zij de lokale actiegroepen op een eerlijke en doorzichtige manier en binnen de gestelde termijn beoordelen en alleen die groepen goedkeuren die strategieën aanbieden die aan de kwaliteitsnormen voldoen.

32 Lokale actiegroepen moeten hun lokale gemeenschappen betrekken bij de ontwikkeling van hun strategieën aan de hand van een combinatie van methoden, zoals opleidingsevenementen, workshops of seminars, waarbij gebruik wordt gemaakt van hun kennis van het lokale gebied. In ons vorige speciale verslag over Leader hebben wij gewezen op tekortkomingen in de manier waarop lokale actiegroepen de plaatselijke betrokkenheid hebben bevorderd. Ditmaal hebben wij geconstateerd dat alle geselecteerde lokale actiegroepen dergelijke activiteiten hadden ondernomen en hun plaatselijke ontwikkelingsstrategieën aan de hand van een bottom-upproces hadden ontwikkeld.

33 De lidstaten moesten criteria vaststellen voor de goedkeuring van lokale actiegroepen en de voorgestelde strategieën daaraan toetsen. Het proces omvatte een oproep tot het indienen van blijken van belangstelling of verscheidene oproepen tot het indienen van voorstellen, de opstelling van ontwerpstrategieën, de beoordeling van de strategieën door de lidstaten en, waar nodig, herziening. De lidstaten moesten uiterlijk eind 2017 strategieën selecteren en lokale actiegroepen goedkeuren (twee jaar na het begin van de uitgaven voor andere gebieden van het gemeenschappelijk landbouwbeleid)¹⁵. De meeste lidstaten hadden dit in 2016 gedaan. Ierland en Tsjechië hadden meer tijd nodig en Slowakije voltooide de goedkeuring in maart 2018 (zie figuur 7 en kader 1).

34 In het algemeen hebben wij vastgesteld dat de lidstaten de goedkeuringsprocedure goed hebben ondersteund en gecontroleerd door middel van workshops, opleidingsevenementen en oefeningen voor capaciteitsopbouw voor lokale actiegroepen. Een aantal beheersautoriteiten verstrekte richtsnoeren aan lokale gemeenschappen in de vorm van informatiemateriaal of een handboek of heeft contactpunten opgezet voor vragen.

35 De Commissie had aanbevolen dat de lidstaten de plaatselijke ontwikkelingsstrategieën zouden laten beoordelen op basis van kwaliteitsnormen en dat zij de strategieën met elkaar zouden laten concurreren¹⁶. Met deze aanpak wilde de Commissie ervoor zorgen dat de geselecteerde lokale actiegroepen strategieën voorstelden die aan minimale kwaliteitseisen voldeden.

36 De lidstaten moesten beoordelingscriteria vaststellen voor de selectie van de plaatselijke ontwikkelingsstrategieën. Dit omvatte de vaststelling van kwaliteitsnormen, waaraan alle strategieën moesten voldoen¹⁷. Wij hebben geconstateerd dat negen lidstaten kwaliteitsnormen hebben vastgesteld, maar dat deze in Tsjechië, Griekenland en Slowakije minder strikt waren. Roemenië heeft deze kwaliteitsnormen niet vastgesteld.

37 In tabel 4 wordt een overzicht gegeven van het aantal ingediende en geselecteerde strategieën voor elke lidstaat waarop onze controle betrekking had. Zes lidstaten selecteerden alle lokale actiegroepen die hun strategieën indienden. Roemenië verdubbelde het aantal oorspronkelijk geplande lokale actiegroepen (van 120 naar 239).

Lokale actiegroepen hebben projecten langzamer goedgekeurd dan verwacht

38 Om projecten te selecteren die de plaatselijke ontwikkeling ten goede komen, moeten lokale actiegroepen criteria vaststellen die geschikt zijn voor hun lokale gebied en moeten zij eerlijke en transparante procedures toepassen. Steun in het kader van Leader en door de gemeenschap geleide lokale ontwikkeling is beschikbaar voor:

• lokale gemeenschapsprojecten;
• samenwerkingsactiviteiten tussen twee of meer lokale actiegroepen uit dezelfde lidstaat of uit verschillende landen (EU- en niet-EU-landen).

39 Zeven van de tien lidstaten hebben gebruikgemaakt van onlineaanvragen, vereenvoudigde kostenopties of andere instrumenten om het selectieproces te vergemakkelijken. In vier lidstaten (Griekenland, Portugal, Tsjechië en Slowakije) was de projectaanvraag- en goedkeuringsprocedure bijzonder ingewikkeld en tijdrovend.

40 Het proces omvatte tot acht stappen en nam gemiddeld ongeveer een jaar in beslag, en in extreme gevallen meer dan twee jaar. Aanvragers moesten eerst een aanvraag indienen bij de lokale actiegroep, die controleerde of het project subsidiabel was en of het paste in de plaatselijke ontwikkelingsstrategie. Vervolgens dienden zij hun aanvraag in bij de verantwoordelijke autoriteiten. In Griekenland moesten aanvragers zowel een elektronische als een papieren aanvraag indienen. Deze extra administratieve eisen droegen bij tot een situatie waarin de lidstaten ten tijde van onze controle betrekkelijk weinig projecten hadden voltooid en hiervoor hadden betaald (39 % van de geplande uitgaven voor Leader-projecten).

41 Volgens de richtsnoeren van de Commissie moeten plaatselijke ontwikkelingsstrategieën lokale doelen dienen en moeten de geselecteerde projecten bijdragen tot de doelstellingen van de strategieën¹⁸. De lokale actiegroepen hebben in hun plaatselijke ontwikkelingsstrategieën vrij algemene doelstellingen en criteria voor de selectie van projecten vastgesteld. Hierdoor konden de lokale actiegroepen een breed scala aan projecten selecteren.

De Leader-aanpak vergemakkelijkt de plaatselijke betrokkenheid, maar vrouwen en jongeren zijn ondervertegenwoordigd in de lokale actiegroepen

42 Lokale actiegroepen bieden een forum voor communicatie binnen de lokale gemeenschappen voor het ontwerpen en uitvoeren van de plaatselijke ontwikkelingsstrategieën, door het opzetten, ontwikkelen en financieren van plaatselijke projecten. Zij spelen een rol bij het samenbrengen van de lokale gemeenschappen en zorgen ervoor dat deze bij de plaatselijke ontwikkeling worden betrokken. Bij de Leader-aanpak wordt gebruikgemaakt van de deskundigheid en ervaring van lokale gemeenschappen om hun ontwikkelingsbehoeften te bepalen. Bovendien is deze aanpak opgesteld om een platform te bieden voor communicatie tussen verschillende bestuurslagen, van lokale gemeenschappen tot regionale en nationale overheden, en om een dergelijke nauwere samenwerking te stimuleren.

43 Lokale actiegroepen moeten representatief zijn voor hun lokale gemeenschappen en alle relevante lokale belanghebbenden moeten hierbij worden betrokken. Volgens de wetgeving mag geen enkele specifieke groep van belanghebbenden meer dan 49 % van de stemrechten van een lokale actiegroep hebben en moet het aandeel van de stemmen van overheidsinstanties in het selectieproces voor projecten minder dan 50 % bedragen¹⁹. Volgens de richtsnoeren van de Commissie moeten besluitvormingsorganen ook genderevenwichtig zijn en een billijke vertegenwoordiging omvatten van specifieke doelgroepen, zoals jongeren, etnische minderheden en kansarmen²⁰.

44 Wij hebben geconstateerd dat de door ons onderzochte lokale actiegroepen een forum voor plaatselijke communicatie boden en voldeden aan de wettelijke voorschriften inzake de samenstelling van de besluitvormingsorganen van de groepen. Dit betekende dat overheidsinstanties het proces niet langer domineerden (zoals wij in 2010 hadden geconstateerd). Uit onze analyse bleek dat mannen 60 % of meer van de functies bekleedden in 10 van de 18 lokale actiegroepen waarvan wij gegevens ontvingen. Jongeren waren ondervertegenwoordigd. 16 van de 20 door ons onderzochte lokale actiegroepen hadden niemand jonger dan 30 jaar in dienst bij hun besluitvormingsorganen²¹. Hierdoor ontstaat het risico dat de besluitvormingsorganen in het besluitvormingsproces geen rekening houden met hun standpunten en belangen.

Extra voordelen van Leader en vanuit de gemeenschap geleide plaatselijke ontwikkeling nog altijd niet aangetoond

45 In ons vorige speciaal verslag over Leader hebben wij geconcludeerd dat de toegevoegde waarde van de Leader-aanpak onvoldoende was aangetoond en hebben wij de Commissie aanbevolen onverwijld stappen te ondernemen om ervoor te zorgen dat zij rekenschap kan geven inzake de toegevoegde waarde en het deugdelijk financieel beheer van Leader. Zoals vermeld in paragraaf 07 verwacht de Commissie dat Leader zal resulteren in betere projectresultaten en een verbeterd sociaal kapitaal en plaatselijk bestuur.

46 In de volgende paragrafen gaan we achtereenvolgens in op elk van deze aspecten, waarbij we eerst nagaan of de Commissie de afgelopen tien jaar vooruitgang heeft geboekt met betrekking tot het geven van rekenschap inzake Leader-voordelen. Vervolgens gaan wij na of de Leader-projecten voor plaatselijke ontwikkeling betere resultaten hebben opgeleverd, en ten slotte of er aanwijzingen zijn dat de Leader-aanpak leidt tot een verbetering van het sociaal kapitaal en het bestuur in lokale gemeenschappen.

De Commissie is begonnen met de evaluatie van de voordelen van Leader

47 Uit onze analyse van het relevante monitoring- en evaluatiesysteem bleek dat een van de voornaamste aanbevelingen uit het speciaal verslag over Leader van 2010 inzake het geven van rekenschap van Leader-voordelen niet volledig was uitgevoerd (zie paragraaf 17 en bijlage II).

48 Zoals in paragraaf 13 is uiteengezet, monitort de Commissie de resultaten van het Leader-programma en brengt zij hierover verslag uit aan de hand van drie indicatoren die in de verordening zijn vastgesteld. Tabel 5 bevat gegevens over Leader die zijn gerapporteerd in het jaarlijks activiteitenverslag 2019 van het directoraat-generaal Landbouw en Plattelandsontwikkeling:

49 Met deze indicatoren is een zinvolle beoordeling van de kosten en baten van de Leader-aanpak niet mogelijk. In onze eerdere verslagen, waaronder het verslag van 2019 betreffende de prestaties²², merkten wij immers op dat de gebruikte indicatoren voornamelijk input- en outputindicatoren zijn en geen resultaten of toegevoegde waarde van de uitgavenprogramma’s meten. In ons verslag van 2010 over Leader bevolen wij aan dat de Commissie dringend maatregelen neemt om ervoor te zorgen dat zij rekenschap geeft inzake de voordelen van de Leader-aanpak en dat de monitoring wordt gericht op indicatoren van die voordelen, efficiëntie en doeltreffendheid, in plaats van op de toepassing.

50 Krachtens de wetgeving moet de Commissie de lidstaten richtsnoeren verstrekken over de wijze waarop zij evaluaties van hun plattelandsontwikkelingsprogramma’s en operationele programma’s uitvoeren. De evaluaties van het programma aan het einde van de periode, de ex-postevaluaties, moeten door de Commissie of door de lidstaten in nauwe samenwerking met de Commissie worden uitgevoerd²³.

51 De Commissie heeft twee documenten met richtsnoeren uitgebracht ter ondersteuning van de evaluatie door de lidstaten van Leader en vanuit de gemeenschap geleide lokale ontwikkeling in de programmeringsperiode 2014‑2020: evaluatierichtsnoeren²⁴ en een evaluatiehandboek²⁵. De Commissie moet ook uiterlijk op 31 december 2025 een syntheseverslag overleggen van de ex-postevaluaties door de lidstaten voor de operationele programma’s en uiterlijk op 31 december 2027 voor de plattelandsontwikkelingsprogramma’s²⁶.

52 In de programmeringsperiode 2007‑2013 moest de Commissie het syntheseverslag voor plattelandsontwikkeling uiterlijk op 31 december 2016 indienen²⁷. Dit verslag werd in april 2018 voltooid en in juli 2020 gepubliceerd²⁸. Het bevatte een kort hoofdstuk over Leader, maar er werd geen beoordeling gegeven van de voordelen daarvan.

53 De Commissie heeft haar eigen evaluatie van de Leader-aanpak nog niet uitgebracht. In ons advies van 2018 over de Commissievoorstellen voor het nieuwe gemeenschappelijk landbouwbeleid hebben wij aanbevolen dat de Commissie het beginsel “eerst evalueren” zou volgen bij de herziening van de wetgeving²⁹. De Commissie voert momenteel een evaluatie uit van de impact op een evenwichtige territoriale ontwikkeling van het deel van de Leader-aanpak dat uit het fonds voor plattelandsontwikkeling wordt gefinancierd. Deze evaluatie heeft tot doel de relevantie, doeltreffendheid, doelmatigheid, samenhang en de toegevoegde waarde te onderzoeken³⁰. De Commissie is voornemens deze evaluatie in 2023 te publiceren.

De lidstaten hebben Leader gebruikt voor de financiering van projecten die voortvloeien uit de plaatselijke strategieën, maar voor sommige bestonden er andere specifieke uitgavenprogramma’s

54 Bij gebrek aan een evaluatie van de Commissie of van relevante monitoringgegevens om rekenschap te geven inzake de voordelen van de Leader-projecten, zijn wij nagegaan of de Leader-projecten en de projecten op het gebied van vanuit de gemeenschappen geleide lokale ontwikkeling het potentieel hadden om bij te dragen tot de plaatselijke ontwikkeling en betere resultaten opleverden. Wij hebben dit gedaan door na te gaan of zij voortvloeiden uit de door de lokale actiegroepen opgestelde plaatselijke ontwikkelingsstrategieën (zie paragraaf 41) en dus het potentieel hadden om aan de plaatselijke behoeften te beantwoorden. We hebben ook gebruikgemaakt van de evaluatierichtsnoeren van de Commissie waarin betere resultaten van de desbetreffende projecten worden gedefinieerd op basis van een vergelijking met de uitvoering zonder de Leader-methode³¹.

55 Wij hebben 95 projecten beoordeeld aan de hand van de in paragraaf 54 geïntroduceerde criteria. We hebben ons daarbij gebaseerd op zelfbeoordelingen van de lokale actiegroepen. Wij hebben de plausibiliteit van deze zelfbeoordelingen onderzocht en onze beoordeling besproken met de autoriteiten en een aantal projecteigenaren.

56 Wij constateerden dat deze projecten gericht waren op de brede algemene doelstellingen die in de plaatselijke ontwikkelingsstrategieën zijn vastgesteld (zie paragraaf 41). Een aantal projecten had het potentieel om bij te dragen tot de plaatselijke ontwikkeling. Wij hebben ook vastgesteld dat er projecten zijn die een aanvulling vormen op wettelijke taken en niet onder specifieke regelingen vallen.

57 Wij constateerden echter dat sommige lidstaten waarop onze controle betrekking had financiering voor Leader of voor vanuit de gemeenschap geleide lokale ontwikkeling gebruikten voor de financiering van projecten die doorgaans tot de wettelijke taken van nationale, regionale of gemeentelijke autoriteiten behoren (zoals financiering voor dorpswegen of -straatverlichting). Daarnaast troffen we projecten aan waarvoor specifiek andere plattelandsontwikkelingsmaatregelen dan Leader bestonden en die door middel van andere EU-uitgavenprogramma’s werden gerealiseerd (zie kader 2).

58 Zo heeft Duitsland (Saksen) Leader gebruikt voor de financiering van een breed scala aan basisdiensten op het platteland. Duitsland heeft 364,3 miljoen EUR, d.w.z. 41,5 % van zijn geplande financiering in het kader van plattelandsontwikkeling, toegewezen aan Leader — het hoogste percentage van alle lidstaten en regio’s in de EU. De mainstreamactiviteiten van de lokale overheid in Duitsland (Saksen) moesten daarom via lokale actiegroepen verlopen. Dit omvatte financiering voor dorpswegen, -straatverlichting en onderhoud en projecten om kleuterscholen uit te breiden. Volgens het tussentijdse evaluatieverslag over plattelandsontwikkeling had Saksen tegen 30 juni 2019 Leader-middelen gebruikt voor de financiering van 112 straatverlichtingsprojecten (ter waarde van 5,5 miljoen EUR aan overheidsuitgaven), 84 dorpswegen (13 miljoen EUR) en 62 kleuterschoolprojecten (6,3 miljoen EUR)³².

59 Een dergelijke situatie hadden wij ook in 2010 vastgesteld. De Commissie was het er toen mee eens dat in het kader van Leader in principe geen steun mocht worden verleend voor gewone activiteiten van plaatselijke overheden. In ons speciaal verslag van 2015 over EU-steun voor plattelandsinfrastructuur³³ hebben wij soortgelijke opmerkingen gemaakt over de financiering van plattelandswegen in Duitsland (Saksen) en hebben wij de lidstaten aanbevolen ervoor te zorgen dat de EU-middelen voor plattelandsontwikkeling geen andere publieke middelen vervangen die voor hetzelfde beleidsterrein bestemd zijn.

60 In Ierland en Zweden constateerden wij dat dit grotendeels werd vermeden als gevolg van de subsidiabiliteitsregels van deze landen:

• De Ierse autoriteiten hebben een aantal sectoren en activiteiten waarvoor andere financieringsmogelijkheden bestonden van Leader-financiering uitgesloten, waaronder landbouw, renovatie van particuliere woningen en algemene onderhoudswerkzaamheden door overheidsinstanties, alsmede projecten die al andere EU- of nationale financiering ontvangen.
• Zweden had regels tegen het financieren van kosten voor het uitvoeren van wettelijke taken of voor het naleven van EU- of nationale wettelijke voorschriften (bijv. naleving van een EU-richtlijn). Ook moesten Leader-projecten en vanuit de gemeenschap geleide lokale ontwikkelingsprojecten ten goede komen aan de bredere lokale gemeenschap, en niet alleen aan individuele projecteigenaren.

Hoewel de omstandigheden in de afzonderlijke lidstaten verschillen, zijn deze regels naar onze mening goede praktijken die zouden kunnen bijdragen tot een goed financieel beheer van het Leader-programma.

Hoewel deskundigen van mening zijn dat het moeilijk is om sommige potentiële voordelen van de Leader-aanpak te evalueren, hebben wij ook bewijs aangetroffen dat dit mogelijk is

61 De Commissie omschrijft de voordelen van Leader niet alleen in termen van betere projectresultaten, maar ook in termen van een verbetering van het sociaal kapitaal en het bestuur. In de evaluatierichtsnoeren van de Commissie worden de volgende definities verstrekt:

• Sociaal kapitaal is een multidimensionaal concept dat kenmerken van sociale organisaties omvat, zoals netwerken, normen en maatschappelijk vertrouwen, die coördinatie en samenwerking met het oog op wederzijds voordeel vergemakkelijken.
• Bestuur heeft betrekking op de instellingen, processen en mechanismen die openbare, economische en maatschappelijke actoren kunnen gebruiken om hun belangen kenbaar te maken, hun wettelijke rechten uit te oefenen, aan hun verplichtingen te voldoen en hun meningsverschillen op te lossen.

62 Uit de vakliteratuur blijkt dat pogingen tot het meten van verbeteringen op het gebied van sociaal kapitaal en plaatselijk bestuur gepaard gaan met een reeks uitdagingen, waaronder een algemeen aanvaarde definitie van deze concepten³⁴. Deskundigen erkennen om die reden dat het moeilijk is om deze potentiële voordelen van Leader te evalueren.

63 Naast het syntheseverslag van de Commissie (zie paragraaf 52) analyseerden wij ex-postevaluatieverslagen van de lidstaten waarop onze controle betrekking had, voornamelijk uit de periode 2007‑2013, met het oog op bewijzen van verbeterd sociaal kapitaal en plaatselijk bestuur. In de ex-postverslagen van de meeste lidstaten kwamen deze concepten niet aan bod. De Zweedse ex-postevaluatie voor de periode 2007‑2013 leverde expliciete bevindingen op met betrekking tot plaatselijk bestuur. Volgens de beoordelaren had Leader niet positief bijgedragen tot “verticaal bestuur”, d.w.z. tot de positie van de lokale actiegroepen ten opzichte van andere autoriteiten en instellingen. Wat het “horizontale bestuur” betreft, d.w.z. de samenwerking met andere regionale belanghebbenden, beklemtoonden de beoordelaren dat Leader ertoe had geleid dat vertegenwoordigers van zowel lokale bedrijven als het maatschappelijk middenveld bij plaatselijke openbare aangelegenheden waren betrokken.

De meerfondsenaanpak maakt de financiering van lokale ontwikkelingsprojecten ingewikkelder

64 De Europese structuur- en investeringsfondsen (ESI-fondsen) omvatten vijf verschillende financieringsstromen, elk met hun eigen specifieke regels (zie paragraaf 10). Dit vereist coördinatie tussen de verantwoordelijke autoriteiten van de lidstaten om synergieën te waarborgen en overlappingen op programma- en projectniveau te voorkomen. In de wetgeving voor de programmeringsperiode 2014‑2020 wordt uitdrukkelijk gewezen op de noodzaak van een dergelijke coördinatie³⁵.

65 Volgens de Commissie is de instelling van gezamenlijke toezichtcomités voor de verschillende programma’s nuttig en praktisch. Wij constateerden dat slechts vier van de tien bij onze controle betrokken lidstaten dit hadden gedaan.

66 De lidstaten hebben echter andere oplossingen gevonden om de informatiestroom te vergemakkelijken. De beheersautoriteiten van elk van de afzonderlijke fondsen in Oostenrijk en Duitsland (Saksen) waren vertegenwoordigd in de toezichtcomités van alle andere fondsen. Estland stelde een gezamenlijke beheersautoriteit in voor de fondsen voor plattelandsontwikkeling en visserij.

67 De twee financieringsstromen (Europees Landbouwgarantiefonds en Europees Landbouwfonds voor plattelandsontwikkeling) van het gemeenschappelijk landbouwbeleid zullen worden gepland via strategische GLB-plannen, als onderdeel van de hervorming na 2020. Als gevolg daarvan kan de koppeling tussen plattelandsontwikkeling en de drie andere financieringsstromen (het Europees Fonds voor regionale ontwikkeling, het Europees Sociaal Fonds Plus en het Europees Fonds voor maritieme zaken, visserij en aquacultuur) losser worden.

68 De Commissie verwachtte dat de meerfondsenaanpak zou leiden tot een verbreding van het scala aan lokale sectoren, belanghebbenden en projecteigenaren die betrokken zijn bij lokale actiegroepen, waardoor de lokale samenwerking zou worden versterkt. Bovendien verwachtte zij dat de opname van vier EU-fondsen de lokale actiegroepen in staat zou stellen complexe lokale behoeften op een meer omvattende wijze en met meer geld aan te pakken.

69 De Commissie heeft geen volledige cijfers verstrekt over het aantal lokale actiegroepen dat gebruikmaakt van de meerfondsenaanpak. Volgens de laatste beschikbare samengevoegde gegevens³⁶ werden in alle lidstaten (met inbegrip van het Verenigd Koninkrijk) 3 337 groepen goedgekeurd voor de programmeringsperiode 2014‑2020. Daarvan maakten er 813 (24 %) gebruik van meer dan één EU-fonds (zie figuur 8). De meeste van deze uit meerdere fondsen gefinancierde lokale actiegroepen maakten gebruik van een combinatie van financiering uit het fonds voor plattelandsontwikkeling, het fonds voor regionale ontwikkeling en het sociaal fonds en in de hele EU maakten negen actiegroepen gebruik van alle vier de beschikbare fondsen (acht in Zweden en één in Polen).

70 De meerfondsenaanpak was nieuw voor de lokale actiegroepen en de autoriteiten van de lidstaten, en de lokale actiegroepen hadden voor het eerst te maken met de sociale en regionale fondsen. In de richtsnoeren van de Commissie³⁷ werd daarom de nadruk gelegd op de noodzaak van duidelijke afbakening van verantwoordelijkheid en besluitvorming. Dit vereiste coördinatie tussen de verantwoordelijke autoriteiten van de lidstaten, niet in de laatste plaats om de lokale actiegroepen duidelijke regels en richtsnoeren te bieden, idealiter vanuit één contactpunt.

71 Van de lidstaten waarop onze controle betrekking had, had Zweden de meest gestroomlijnde regelingen voor het beheer van de meerfondsenaanpak. Het had één enkele beheersautoriteit en een coördinatiegroep voor de fondsen aangewezen en beschikte slechts over drie verwante programma’s: een nationaal programma voor plattelandsontwikkeling, een nationaal programma voor visserij en een nationaal programma voor de financiering van vanuit de gemeenschap geleide lokale ontwikkeling uit de regionale en sociale fondsen.

72 In Tsjechië en Portugal daarentegen maakte de combinatie van verschillende fondsen met verschillende doelstellingen en regels en verschillende beheersautoriteiten die uiteenlopende regels en richtsnoeren toepasten het beheer van de meerfondsenaanpak volgens de beheersautoriteiten moeilijker. (Figuur 9 toont verschillende regelingen voor het beheer van de meerfondsenaanpak in Zweden, Tsjechië en Portugal). In de opmerkingen van de Commissie over de jaarlijkse uitvoeringsverslagen van de lidstaten of in de notulen van hun jaarvergaderingen vonden wij geen aanwijzingen dat de Commissie had ingegrepen, bijvoorbeeld door de lidstaten schriftelijke feedback te geven over het beheer van de meerfondsenaanpak of door waar nodig actieplannen te vereisen.

73 Om de meerfondsenaanpak te vereenvoudigen, heeft de Commissie voor de programmeringsperiode 2021‑2027 een aantal nieuwe elementen ingevoerd:

• De lidstaten moeten een gemeenschappelijke oproep organiseren (met alle betrokken fondsen) om plaatselijke ontwikkelingsstrategieën en lokale actiegroepen te selecteren en een gemengd comité oprichten dat belast wordt met de monitoring van de uitvoering van die strategieën³⁸.
• Kiest een lidstaat voor een hoofdfonds, dan gelden voor de plaatselijke ontwikkelingsstrategie als geheel (d.w.z. het beheer en de controle van alle projecten) de regels van dat fonds, terwijl voor de uitvoering, de monitoring en de betalingen voor individuele projecten nog steeds de regels gelden van het fonds waarmee het project in kwestie wordt gefinancierd³⁹.

Wij stelden vast dat het per eind december 2021 nog niet mogelijk was gemeenschappelijke oproepen te doen. De Commissie deelde ons mee dat dit te wijten was aan de verlenging van de overgangsperiode voor het nieuwe gemeenschappelijk landbouwbeleid (met inbegrip van het EU-fonds voor plattelandsontwikkeling) tot 2022, hetgeen betekende dat de eerdere regels voor de periode 2014‑2020 van toepassing zouden blijven.

74 In Zweden vonden de autoriteiten de meerfondsenaanpak, ondanks de ingevoerde stroomlijning, ondoeltreffend en duur om te beheren, met name omdat in de periode 2014‑2020 de visserij-, regionale en sociale fondsen samen slechts goed waren voor 20 % van de financiering voor vanuit de gemeenschap geleide lokale ontwikkeling. Zij gaven opdracht tot een studie waarin de financiering van alle initiatieven op het gebied van vanuit de gemeenschap geleide lokale ontwikkeling uit het landbouwfonds⁴⁰ werd geëvalueerd. Daaruit bleek dat lokale actiegroepen in de periode 2014‑2020 soortgelijke projecten hadden gesteund uit verschillende fondsen (bijv. op het gebied van toerisme en integratie) en dat meer dan 90 % van alle projecten die uit de drie andere EU-fondsen werden gesteund, had kunnen worden gefinancierd met geld voor plattelandsontwikkeling.

75 Als gevolg hiervan zal Zweden waarschijnlijk stoppen met de meerfondsenaanpak. Van de andere bevraagde autoriteiten van de lidstaten hebben wij gemengde reacties ontvangen, waaruit blijkt dat de meeste ervan geen voorstander zijn van het gebruik van de meerfondsenaanpak in de huidige en de toekomstige programmeringsperiode.

Conclusies en aanbevelingen

76 Bij onze controle werd onderzocht of de Leader-aanpak voordelen opleverde die de extra kosten en risico’s ervan rechtvaardigden, met name in vergelijking met de mainstreamtop-downuitgavenprogramma’s van de EU.

77 Meer dan tien jaar na ons laatste speciale verslag over Leader hebben wij geconstateerd dat er op sommige gebieden verbeteringen hebben plaatsgevonden en dat Leader structuren creëert die de plaatselijke betrokkenheid vergemakkelijken. De Leader-aanpak gaat echter gepaard met hogere administratie- en exploitatiekosten en trage goedkeuringsprocedures en heeft niet geleid tot projecten met aantoonbare extra voordelen. In het algemeen concluderen wij dat er weinig bewijs is dat de voordelen van de Leader-aanpak opwegen tegen de kosten en risico’s die ermee gepaard gaan.

78 Leader brengt door zijn participatieve aanpak hoge administratie- en exploitatiekosten met zich mee. In de EU-verordening worden deze kosten beperkt tot 25 %. In de programmeringsperiode 2014‑2020 waren de lidstaten van plan 17 % uit te geven aan administratie- en exploitatiekosten. Deze kosten omvatten het vergemakkelijken van de uitvoering van de plaatselijke ontwikkelingsstrategie en het helpen van potentiële begunstigden bij de ontwikkeling van projecten. Volgens de verslaglegging van de Commissie bedroegen deze kosten eind 2020 1,04 miljard EUR (24 % van de totale uitgaven in dat stadium, wat binnen de grenzen van de verordening ligt). Het aandeel van dergelijke uitgaven vergeleken met de projectuitgaven daalt meestal naarmate de cyclus van de programmeringsperiode vordert (zie de paragrafen 25-30).

79 Wij hebben geconstateerd dat de lokale actiegroepen erin zijn geslaagd de plaatselijke betrokkenheid bij de ontwikkeling van hun plaatselijke ontwikkelingsstrategieën te bevorderen, wat een verbetering is ten opzichte van de situatie die wij meer dan tien jaar geleden aantroffen. De meeste lidstaten waarop onze controle betrekking had, pasten relevante procedures toe om op basis van deze strategieën lokale actiegroepen te selecteren en goed te keuren, maar sommige pasten minder strikte kwaliteitsnormen toe bij het selecteren van de plaatselijke ontwikkelingsstrategieën. Wij stelden vast dat één lidstaat geen kwaliteitscriteria had opgenomen in zijn selectieproces, waardoor het mogelijk zou zijn geweest zich te concentreren op de beste plaatselijke ontwikkelingsstrategieën (zie de paragrafen 31-37).

80 Wij stelden vast dat de aanvraag- en goedkeuringsprocedure voor projecten ingewikkeld was en voor de projecteigenaren aanvullende administratieve eisen inhield in vergelijking met de mainstreamuitgavenprogramma’s. Dit droeg bij tot een situatie waarin de lidstaten ten tijde van de controle betrekkelijk weinig projecten hadden voltooid en hiervoor hadden betaald (39 %). Wij constateerden ook dat de selectiecriteria voor Leader-projecten in de meeste gevallen vrij algemeen waren, waardoor de lokale actiegroepen een breed scala aan projecten konden selecteren (zie de paragrafen 38-41).

81 Het selectieproces voor projecten werd niet langer formeel gedomineerd door overheidsinstanties (zoals wij in 2010 hadden vastgesteld) en lokale actiegroepen slaagden erin de lokale betrokkenheid te bevorderen. In 2021 stelden wij echter vast dat de meeste lokale actiegroepen niet genderevenwichtig waren en dat jongeren ondervertegenwoordigd waren. Hierdoor ontstaat het risico dat de besluitvormingsorganen tijdens het besluitvormingsproces geen rekening houden met hun standpunten en belangen (zie de paragrafen 42-44).

82 Hoewel sommige van onze aanbevelingen van 2010 werden opgevolgd, stelden wij vast dat het monitoring- en evaluatiekader van de Commissie nog steeds niet aantoonde dat Leader extra voordelen oplevert ten opzichte van de mainstreamfinanciering. Deskundigen zijn van mening dat de voordelen van sommige onderdelen — d.w.z. sociaal kapitaal en plaatselijk bestuur — moeilijk kunnen worden aangetoond. In ons advies van 2018 over Commissievoorstellen voor het nieuwe gemeenschappelijk landbouwbeleid hebben wij benadrukt dat de Commissie bij de herziening van de bestaande wetgeving het beginsel “eerst evalueren” moet volgen. De Commissie is begonnen met de evaluatie van de voordelen van Leader (zie de paragrafen 47-53 en 61-63).

83 Uit onze analyse van Leader-projecten is gebleken dat deze gericht waren op de brede algemene doelstellingen die in de plaatselijke ontwikkelingsstrategieën zijn vastgesteld (zie paragraaf 80). We hebben echter projecten aangetroffen waarvoor specifiek andere plattelandsontwikkelingsmaatregelen dan Leader bestonden en die door middel van andere EU-uitgavenprogramma’s werden gerealiseerd. Sommige lidstaten en lokale actiegroepen gebruikten Leader voor de financiering van projecten die doorgaans tot de wettelijke taken van nationale, regionale of gemeentelijke autoriteiten behoren (zie de paragrafen 54-60).

84 De meerfondsenaanpak was nieuw voor de programmeringsperiode 2014‑2020 en werd ingevoerd om de steun voor lokale ontwikkeling beter te coördineren en de koppeling tussen plattelands-, stedelijke en visserijgebieden te versterken. In het algemeen stelden wij vast dat de meerfondsenaanpak in haar huidige vorm de financiering van lokale ontwikkelingsprojecten ingewikkelder maakt (zie de paragrafen 64-75).

Aanbeveling 1 — Voer een uitgebreide evaluatie uit van de kosten en baten van Leader

De Commissie moet een uitgebreide evaluatie uitvoeren van zowel de kosten als de baten. Deze evaluatie van Leader moet betrekking hebben op (de punten a-e):

1. de toepassing van een selectieproces van lokale actiegroepen waarbij het geld wordt toegewezen aan de kwalitatief beste plaatselijke ontwikkelingsstrategieën;
2. maatregelen om de kosten te drukken en administratieve complexiteiten te beperken (bijv. extra administratieve lasten voor projecteigenaren, lange selectieprocedures);
3. de mate waarin in besluitvormingsorganen onder andere verschillende leeftijden, genders en andere doelgroepen zijn vertegenwoordigd;
4. de mate waarin door Leader gefinancierde projecten extra voordelen opleveren in vergelijking met niet-Leader-projecten, en
5. de mate waarin Leader-middelen worden gebruikt voor de financiering van de wettelijke taken van EU-, nationale, regionale of lokale instanties.

Streefdatum voor de uitvoering: 2023

Aanbeveling 2 — Beoordeel de aanpak van de vanuit de gemeenschap geleide lokale ontwikkeling

Bij de beoordeling van de doeltreffendheid en efficiëntie van de vanuit de gemeenschap geleide lokale ontwikkeling moet de Commissie zoveel mogelijk de in aanbeveling 1, punten a) tot en met e), genoemde elementen in aanmerking nemen.

Streefdatum voor de uitvoering: 2025 (voor de ex-postevaluaties van de periode 2014‑2020)

Dit verslag werd door kamer I onder leiding van mevrouw Joëlle Elvinger, lid van de Rekenkamer, te Luxemburg vastgesteld op 4 mei 2022.

Bijlagen

Bijlage I — Specifieke indicatoren in verband met Leader en vanuit de gemeenschap geleide lokale ontwikkeling

Bijlage II — Follow-up door de ERK van Speciaal verslag 05/2010 in het kader van dit controleverslag

Bijlage III — Lijst van gecontroleerde projecten (uitgaven per mei 2021)

Acroniemen en afkortingen

CLLD: vanuit de gemeenschap geleide lokale ontwikkeling (Community-led local development)

DG AGRI: directoraat-generaal Landbouw en Plattelandsontwikkeling

DG EMPL: directoraat-generaal Werkgelegenheid, Sociale Zaken en Inclusie

DG MARE: directoraat-generaal Maritieme Zaken en Visserij

DG REGIO: directoraat-generaal Regionaal Beleid en Stadsontwikkeling

EFMZV: Europees Fonds voor maritieme zaken en visserij

EFRO: Europees Fonds voor regionale ontwikkeling

Elfpo: Europees Landbouwfonds voor plattelandsontwikkeling

ENPO: Europees netwerk voor plattelandsontwikkeling

EOGFL: Europees Oriëntatie- en Garantiefonds voor de Landbouw

ESF: Europees Sociaal Fonds

ESI-fondsen: Europese structuur- en investeringsfondsen

EU: Europese Unie

EVF: Europees Visserijfonds

FARNET: netwerk van visserijgebieden

FLAG: lokale actiegroep visserij (fisheries local action group)

GLB: gemeenschappelijk landbouwbeleid

LAG: lokale actiegroep

Leader: verbindingen tussen acties voor de ontwikkeling van de plattelandseconomie (Liaison entre actions de développement de l’économie rurale)

OP: operationeel programma

POP: plattelandsontwikkelingsprogramma

Verklarende woordenlijst

Bestuur en sociaal kapitaal zijn verwarrende en omstreden begrippen. In dit verslag verwijzen wij naar de definities van de Commissie (zie paragraaf 61).

Het buitenkanseffect treedt op wanneer financiering wordt verstrekt om een begunstigde te steunen die ook zonder de steun dezelfde keuze zou hebben gemaakt. In dat geval kan het resultaat niet worden toegeschreven aan het beleid en heeft de aan die begunstigde betaalde steun geen impact gehad. Hierdoor is het deel van de uitgaven dat een buitenkanseffect oplevert, per definitie ondoeltreffend, want het draagt niet bij tot de verwezenlijking van de doelstellingen. In het kader van deze controle gaat het om een situatie waarin een gesubsidieerd project geheel of gedeeltelijk zou zijn uitgevoerd zonder de subsidie.

Europese structuur- en investeringsfondsen (ESI-fondsen): vijf belangrijke EU-fondsen, die samenwerken om de economische ontwikkeling in alle EU-lidstaten te ondersteunen, overeenkomstig de doelstellingen van de Europa 2020-strategie: het Europees Fonds voor regionale ontwikkeling (EFRO), het Europees Sociaal Fonds (ESF), het Cohesiefonds (CF), het Europees Landbouwfonds voor plattelandsontwikkeling (Elfpo) en het Europees Fonds voor maritieme zaken en visserij (EFMZV).

Marktfalen: verwijst naar de inefficiënte verdeling van goederen en diensten op de vrije markt. Marktfalen kan zich om verschillende redenen op de markt voordoen, zoals bijvoorbeeld door externe effecten, zogenaamde collectieve goederen, onvolmaakte informatie op de markt of marktcontrole (monopolie/oligopolie).

Plaatselijke ontwikkelingsstrategie (CLLD): een samenhangend geheel van concrete acties gericht op lokale doelstellingen en behoeften, dat bijdraagt aan de verwezenlijking van de Europa 2020-strategie en dat wordt opgezet en uitgevoerd door een LAG.

Antwoorden van de Commissie

https://www.eca.europa.eu/nl/Pages/DocItem.aspx?did=61355

Tijdlijn

https://www.eca.europa.eu/nl/Pages/DocItem.aspx?did=61355

Controleteam

In de speciale verslagen van de ERK worden de resultaten van haar controles van EU-beleid en -programma’s of beheersthema’s met betrekking tot specifieke begrotingsterreinen uiteengezet. Bij haar selectie en opzet van deze controletaken zorgt de ERK ervoor dat deze een maximale impact hebben door rekening te houden met de risico’s voor de doelmatigheid of de naleving, de omvang van de betrokken inkomsten of uitgaven, de verwachte ontwikkelingen en de politieke en publieke belangstelling.

Deze doelmatigheidscontrole werd verricht door controlekamer I “Duurzaam gebruik van natuurlijke hulpbronnen”, die onder leiding staat van ERK-lid Joëlle Elvinger. De controle werd aanvankelijk geleid door ERK-lid João Figueiredo(†), ondersteund door kabinetschef Paula Betencourt en kabinetsattaché Quirino Mealha.

De controle werd afgerond door ERK-lid Eva Lindström, ondersteund door Katharina Bryan, kabinetschef; Michael Bain en Florence Fornaroli, hoofdmanagers; Joanna Kokot, taakleider en Vasileia Kalafati, Anca Florinela Cristescu, Liia Laanes, Marika Meisenzahl (ook grafisch ontwerp) en Anna Zalega, auditors. Daniela Jinaru, Jan Kubat, Michael Pyper en Marek Říha verleenden taalkundige bijstand.

Voetnoten

¹ Website van de Commissie over Leader.

² Speciaal verslag 05/2010: Toepassing van de Leader-aanpak op plattelandsontwikkeling.

³ Speciaal verslag 05/2010: Toepassing van de Leader-aanpak op plattelandsontwikkeling.

⁴ Document van de workshop van het Europees netwerk voor plattelandsontwikkeling: LEADER: 30 years and preparing for the future: delivering LEADER’s unique added value.

⁵ Europese Commissie, Werkdocument van de diensten van de Commissie deel 2/3 SWD(2021) 166 final.

⁶ D.w.z. het Europees Landbouwfonds voor plattelandsontwikkeling (Elfpo), het Europees Fonds voor maritieme zaken en visserij (EFMZV), het Europees Sociaal Fonds (ESF) en het Europees Fonds voor regionale ontwikkeling (EFRO).

⁷ Bijlage IV bij Uitvoeringsverordening (EU) nr. 808/2014 van de Commissie.

⁸ Jaarlijks activiteitenverslag 2019 van het directoraat-generaal Landbouw en Plattelandsontwikkeling.

⁹ Verordening (EU) 2021/2115.

¹⁰ Artikel 86, lid 1 van Verordening (EU) 2021/1060.

¹¹ Jaarverslag over het begrotingsjaar 2000.

¹² Speciaal verslag 05/2010: Toepassing van de Leader-aanpak op plattelandsontwikkeling.

¹³ Speciaal verslag 19/2013: Verslag van 2012 over de follow-up van de speciale verslagen van de Europese Rekenkamer.

¹⁴ Guidance for Member States and programme authorities on CLLD in the ESI Funds.

¹⁵ Artikel 33, lid 4, van Verordening (EU) nr. 1303/2013.

¹⁶ Guidance for Member States and programme authorities on CLLD in the ESI Funds, punt 7.3, blz. 42 en 43.

¹⁷ Guidance for Member States and programme authorities on CLLD in the ESI Funds, punt 7.3, blz. 42.

¹⁸ Guidance for Member States and programme authorities on CLLD in the ESI Funds, blz. 24 en 25.

¹⁹ Artikel 32, lid 2, punt b), en artikel 34, lid 3, punt b), van Verordening (EU) nr. 1303/2013.

²⁰ Guidance for Member States and programme authorities on CLLD in the ESI Funds, blz. 27.

²¹ Jongeren zijn personen van 18 tot 30 jaar, zie Raad van Europa en Europese Commissie (2019): Youth policy essentials, blz. 6.

²² Verslag van de Europese Rekenkamer betreffende de prestaties van de EU-begroting — Stand van zaken eind 2019.

²³ Artikel 54 tot en met 57 van Verordening (EU) nr. 1303/2013.

²⁴ Guidelines, Evaluation of LEADER/CLLD.

²⁵ Europese Commissie (2018): FARNET Guide #15 — Evaluating CLLD. Handbook for LAGs and FLAGs.

²⁶ Artikel 57, lid 4, van Verordening (EU) nr. 1303/2013 en artikel 2, lid 4, van Verordening (EU) 2020/2220.

²⁷ Artikel 87, lid 2, van Verordening (EG) nr. 1698/2005.

²⁸ Europese Commissie (2020): Synthesis of Rural Development Programmes (RDPs) ex-post evaluations of period 2007‑2013, Luxemburg, blz. 222-234.

²⁹ Advies van de ERK van 2018 over voorstellen van de Commissie voor verordeningen betreffende het gemeenschappelijk landbouwbeleid voor de periode na 2020.

³⁰ Routekaart voor evaluatie: Evaluation of the impact of LEADER on balanced territorial development.

³¹ Guidelines, Evaluation of LEADER/CLLD.

³² Zentralbewertung des Entwicklungsprogramms für den ländlichen Raum 2014‑2020 im Freistaat Sachsen. Endbericht, blz. 257.

³³ Speciaal verslag 25/2015: EU-steun voor plattelandsinfrastructuur.

³⁴ Nardone, G., Sisto, R., Lopolito, A., Social Capital in the LEADER Initiative: a methodological approach, Journal of Rural Studies, vol. 26, uitgave 1, 2010, blz. 63-72.

Pisani, E., Franceschetti, G.; Secco, L. en Christoforou, A. (Red., 2017), Social Capital and Local Development: From Theory to Empirics. Cham (Zwitserland).

Claridge, T. (2020), Current definitions of social capital — Academic definitions in 2019, met inbegrip van link naar presentatie “Social capital — is there an accepted definition in 2020?”.

Shucksmith, M. (2002), Endogenous Development, Social Capital and Social Inclusion: perspectives from leader in the UK, Sociologia Ruralis, 40(2), blz. 208-218.

Thuesen, A. A. (2010), Is LEADER Elitist or inclusive? Composition of Danish LAG boards in the 2007‑2013 Rural Development and Fisheries Programmes, Sociologia ruralis, 50(1), blz. 31-45.

³⁵ Verordening (EU) nr. 1303/2013, met inbegrip van bijlage I (gemeenschappelijk strategisch kader).

³⁶ Kah, S. (2021), Update: Implementing cohesion policy funds through multi-Fund CLLD (gegevens correct per juni 2021).

³⁷ Europese Commissie (2016), FARNET Guide #10: Starting CLLD implementation in practice.

³⁸ Artikel 31, lid 3, van Verordening (EU) 2021/1060.

³⁹ Artikel 31, leden 4 tot en met 6, van Verordening (EU) 2021/1060.

⁴⁰ Är det möjligt att finansiera alla insatser inom lokalt ledd utveckling genom jordbruksfonden? Uppföljningsrapport 2019:11 (Is het mogelijk om alle initiatieven op het gebied van CLLD te financieren uit het landbouwfonds (Elfpo)? Follow-upverslag 2019: 11).

Contact

EUROPESE REKENKAMER
12, rue Alcide De Gasperi
L-1615 Luxemburg
LUXEMBURG

Tel. +352 4398-1
Inlichtingen: eca.europa.eu/nl/Pages/ContactForm.aspx
Website: eca.europa.eu
Twitter: @EUAuditors

Meer gegevens over de Europese Unie vindt u op internet via de Europaserver (https://europa.eu).

Luxemburg: Bureau voor publicaties van de Europese Unie, 2022

PDF	ISBN 978-92-847-8112-6	ISSN 1977-575X	doi:10.2865/56428	QJ-AB-22-012-NL-N
HTML	ISBN 978-92-847-8105-8	ISSN 1977-575X	doi:10.2865/453552	QJ-AB-22-012-NL-Q

AUTEURSRECHT

© Europese Unie, 2022

Het beleid van de Europese Rekenkamer (ERK) inzake hergebruik is uiteengezet in Besluit nr. 6-2019 van de ERK over het opendatabeleid en het hergebruik van documenten.

Tenzij anders aangegeven (bijv. in afzonderlijke auteursrechtelijke mededelingen), wordt voor inhoud van de ERK die eigendom is van de EU een licentie verleend in het kader van de Creative Commons Attribution 4.0 International (CC BY 4.0)-licentie. Als algemene regel geldt derhalve dat hergebruik is toegestaan mits de bron correct wordt vermeld en eventuele wijzigingen worden aangegeven. De hergebruiker van ERK-inhoud mag de oorspronkelijke betekenis of boodschap niet wijzigen. De ERK is niet aansprakelijk voor mogelijke gevolgen van hergebruik.

Aanvullende toestemming moet worden verkregen indien specifieke inhoud personen herkenbaar in beeld brengt, bijvoorbeeld op foto’s van personeelsleden van de ERK, of werken van derden bevat.

Indien dergelijke toestemming wordt verkregen, wordt de bovengenoemde algemene toestemming opgeheven en zullen beperkingen van het gebruik daarin duidelijk worden aangegeven.

Wilt u inhoud gebruiken of reproduceren die geen eigendom van de EU is, dan dient u de auteursrechthebbende mogelijk rechtstreeks om toestemming te vragen.

Figuur 2:

• iconen gemaakt door Freepik van https://flaticon.com
• icoon gemaakt door pongsakornRed van https://flaticon.com

Figuren 3 en 4:

• iconen gemaakt door Freepik van https://flaticon.com
• icoon gemaakt door xnimrodx van https://flaticon.com
• icoon gemaakt door Smashicons van https://flaticon.com

Figuur 5:

• iconen gemaakt door Freepik van https://flaticon.com
• icoon gemaakt door xnimrodx van https://flaticon.com

Kader 2: icoon gemaakt door Freepik van https://flaticon.com

Software of documenten waarop industriële-eigendomsrechten rusten, zoals octrooien, handelsmerken, geregistreerde ontwerpen, logo’s en namen, zijn uitgesloten van het beleid van de ERK inzake hergebruik.

De groep institutionele websites van de Europese Unie met de domeinnaam “europa.eu” bevat links naar sites van derden. Aangezien de ERK geen controle heeft over deze sites, wordt u aangeraden kennis te nemen van hun privacy- en auteursrechtbeleid.

Gebruik van het ERK-logo

Het logo van de ERK mag niet worden gebruikt zonder voorafgaande toestemming van de ERK.

HOE NEEMT U CONTACT OP MET DE EU?

Kom langs
Er zijn honderden Europe Direct-centra overal in de Europese Unie. U vindt het adres van het dichtstbijzijnde centrum online (european-union.europa.eu/contact-eu/meet-us_nl).

Bel of schrijf
Europe Direct is een dienst die uw vragen over de Europese Unie beantwoordt. U kunt met deze dienst contact opnemen door:

• te bellen naar het gratis nummer: 00 800 6 7 8 9 10 11 (bepaalde telecomaanbieders kunnen wel kosten in rekening brengen);
• te bellen naar het gewone nummer: +32 22999696, of
• het onlineformulier in te vullen: european-union.europa.eu/contact-eu/write-us_nl

WAAR VINDT U INFORMATIE OVER DE EU?

Online
Informatie over de Europese Unie in alle officiële talen van de EU is beschikbaar op de Europa-website (european-union.europa.eu).

EU-publicaties
U kunt publicaties van de EU bekijken of bestellen op op.europa.eu/nl/publications. Als u meerdere exemplaren van gratis publicaties wenst, neem dan contact op met Europe Direct of uw plaatselijke documentatiecentrum (european-union.europa.eu/contact-eu/meet-us_nl).

EU-wetgeving en aanverwante documenten
Toegang tot juridische informatie van de EU, waaronder alle EU-wetgeving sinds 1951 in alle officiële talen, krijgt u op EUR‑Lex (eur-lex.europa.eu).

Open data van de EU
Het portaal data.europa.eu biedt toegang tot opendatabestanden van de instellingen, organen en agentschappen van de EU. Deze kunnen gratis worden gedownload en hergebruikt, zowel voor commerciële als voor niet-commerciële doeleinden. Het portaal biedt ook toegang tot een grote hoeveelheid databestanden van de Europese landen.