Assistenza ta’ qabel l-adeżjoni mogħtija mill-UE lit-Turkija: Ir-riżultati li nkisbu sa issa għadhom limitati

Sommarju eżekuttiv

I

L-assistenza finanzjarja li l-UE kienet qed tippjana li tagħti lit-Turkija mill-2007 sal-2020 permezz tal-Istrument għall-Assistenza ta' Qabel l-Adeżjoni (IPA) tammonta għal aktar minn EUR 9 biljun. L-objettiv tagħna kien li nivvalutaw it-tfassil u l-effettività tal-IPA għat-Turkija, li l-iskop tiegħu huwa li jallinja l-pajjiż kandidat mal-acquis u jsaħħaħ il-kapaċità amministrattiva tiegħu. Aħna eżaminajna l-perjodi ta' programmazzjoni tal-IPA I (2007-2013) u tal-IPA II (2014-2020) u ffukajna fuq is-setturi prijoritarji tal-istat tad-dritt, il-governanza u r-riżorsi umani (jiġifieri l-edukazzjoni, l-impjieg u l-politiki soċjali), li għalihom kien ġie allokat baġit ta’ EUR 3.8 biljun. Minħabba d-dewmien fl-implimentazzjoni tal-IPA II, aħna stajna neżaminaw biss l-implimentazzjoni tal-IPA I, notevolment permezz ta’ 15-il proġett tal-IPA I li ammontaw għal EUR 112-il miljun minn EUR 1.5 biljun li kienu ġew ikkuntrattati taħt l-IPA I għal dawn is-setturi.

II

Aħna kkonkludejna li l-Kummissjoni kienet iddefiniet b’mod xieraq l-objettivi tal-IPA, b’mod partikolari minħabba li hija identifikat tajjeb ir-rekwiżiti meħtieġa biex isir progress lejn l-adeżjoni mal-UE u kienet wettqet valutazzjonijiet konklużivi tal-approċċ settorjali. Madankollu, fil-prattika, il-fondi li ntnefqu taħt l-IPA ma indirizzawx biżżejjed xi ħtiġijiet fundamentali fis-setturi tal-istat tad-dritt u tal-governanza, fejn xi riformi kritiċi għadhom ma seħħewx. F’oqsma fejn kien hemm aktar rieda politika, bħad-dwana, l-impjieg u t-tassazzjoni, il-proġetti tal-IPA I ikkontribwew għall-allinjament tat-Turkija mal-acquis u għat-tisħiħ tal-kapaċità amministrattiva tagħha. Madankollu, is-sostenibbiltà ta’ dawn ir-riżultati hija kompromessa minħabba d-diffikultajiet fl-infiq tal-fondi disponibbli taħt l-IPA u r-rigress tar-riformi. Għalhekk, aħna nqisu li l-effettività tal-IPA kienet biss limitata.

III

Fir-rigward tat-tfassil tal-IPA, aħna sibna li l-Kummissjoni ssettjat l-objettivi tal-IPA b’mod adegwat billi dawn kienu speċifiċi u konsistenti mal-qafas legali. B’mod aktar konkret, l-objettivi tal-IPA għall-istat tad-dritt, il-governanza u r-riżorsi umani kienu rilevanti u bbażati fuq il-ħtiġijiet li t-Turkija kienet identifikat sabiex tallinja lilha nfisha mal-acquis u ssaħħaħ il-kapaċità amministrattiva tagħha.

IV

Madankollu, fir-realtà, il-fondi li ntnefqu taħt l-objettivi tal-IPA I bilkemm indirizzaw xi wħud mill-ħtiġijiet fundamentali: l-indipendenza u l-imparzjalità tal-ġustizzja, il-ġlieda kontra l-korruzzjoni fil-livelli għolja u l-kriminalità organizzata, il-libertà tal-istampa, il-prevenzjoni tal-kunflitti ta' interess u r-rinfurzar tal-awditjar estern u tas-soċjetà ċivili. Skont l-analiżi li l-Kummissjoni stess wettqet, il-progress li sar f’dawn l-oqsma ma kienx sodisfaċenti għal bosta snin, peress li hemm nuqqas ta’ rieda politika min-naħa tal-awtoritajiet Torok.

V

Il-Kummissjoni ddeċidiet li timplimenta l-IPA II permezz tal-approċċ settorjali, jiġifieri li l-IPA jkun jappoġġa riformi fis-setturi kollha minflok proġetti awtonomi. Qabel ma applikat dan l-approċċ il-ġdid, il-Kummissjoni vvalutat kemm is-setturi kienu lesti li jassorbu l-finanzjament taħt l-IPA II. Dawn il-valutazzjonijiet settorjali pprevedew analiżi rilevanti u konklużiva li ppermettiet li jiġi identifikat fejn l-IPA II seta’ jiġi implimentat bl-użu tal-approċċ settorjali. Madankollu, il-valutazzjonijiet mhux dejjem kienu komprensivi, notevolment fil-każ ta’ tlieta mill-ħames kriterji ta’ valutazzjoni użati: il-koordinazzjoni tad-donaturi fit-Turkija, l-analiżi baġitarja settorjali u l-qafas ta’ valutazzjoni tal-prestazzjoni tagħha.

VI

Minbarra l-finanzjament mill-UE, il-kundizzjonalità tal-IPA tista’ tikkontribwixxi biex tistimula l-proċess ta’ riforma. Minkejja l-progress insodisfaċenti kontinwat li ġie enfasizzat fir-Rapporti tagħha dwar it-Turkija, aħna sibna li l-Kummissjoni ftit li xejn kienet għamlet użu mill-kundizzjonalità tal-IPA biex tappoġġa r-riformi fis-setturi prijoritarji fejn il-progress ma kienx sodisfaċenti. B’mod partikolari, il-Kummissjoni rarament użat kundizzjonijiet bħall-possibbiltà li tirriċentralizza l-ġestjoni ta’ proġetti tal-IPA jew li tapplika miżuri korrettivi jekk il-kundizzjonijiet tal-proġetti ma jkunux ġew issodisfati. Barra minn hekk, il-possibbiltà li twaqqaf il-finanzjament taħt l-IPA I f’każ li l-prinċipji tad-demokrazija u tal-istat tad-dritt ma jiġux rispettati ma kinitx riflessa b’mod espliċitu fir-regolamenti dwar l-IPA II.

VII

Fir-rigward tal-implimentazzjoni tal-IPA, il-proġetti li ġew awditjati ġeneralment wasslu l-outputs intenzjonati, li kkontribwew għall-allinjament tat-Turkija mal-acquis u għat-tisħiħ tal-kapaċità amministrattiva tagħha, anke jekk dawn spiss iddewmu. Aħna sibna li s-sostenibbiltà ta’ dawn ir-riżultati pożittivi hija kompromessa, prinċipalment minħabba n-nuqqas ta’ rieda politika, li kien aggravat mis-sensji estensivi li seħħew, mis-sospensjonijiet tal-uffiċjali pubbliċi u mir-restrizzjonijiet fuq is-soċjetà ċivili.

VIII

Kien hemm nuqqasijiet fil-monitoraġġ tal-prestazzjoni tal-proġetti, pereżempju l-fatt li ċerti proġetti ma kinux magħżula fil-qafas tal-MOR tal-Kummissjoni, u li ċerti indikaturi xi drabi ma kinux rilevanti jew affidabbli, jew li ma kinux akkumpanjati minn linja bażi rilevanti.

IX

Sors ieħor ta’ tħassib huwa li minħabba dewmien ġenerali fil-programmazzjoni u l-implimentazzjoni, l-IPA ddewwem b’mod sinifikanti. Dan wassal għal tnaqqis fil-finanzjament u fiż-żmien li l-awtoritajiet Torok kellhom biex jimplimentaw il-baġit u l-proġetti sussegwenti tal-IPA II, u se jkompli jikkontribwixxi għal dewmien fis-sejħiet għall-offerti u l-ikkuntrattar tal-proġetti. Ir-raġunijiet għal dan id-dewmien kienu magħrufa: kapaċità amministrattiva dgħajfa f’xi ministeri f’dak li jirrigwarda t-tħejjija ta’ proposti għall-proġetti, it-tranżizzjoni għall-approċċ settorjali u dawran eċċessiv tal-persunal fis-CFCU, li jimmaniġġja l-biċċa l-kbira mill-fondi taħt l-IPA li jintnefqu fit-Turkija.

X

Dan ir-rapport jippreżenta ħames rakkomandazzjonijiet li jistgħu jitkejlu biex isir titjib fit-tfassil u fl-implimentazzjoni tal-assistenza ta’ qabel l-adeżjoni li tingħata lit-Turkija. Barra minn hekk, ir-riżultati tal-awditjar se jittieħdu inkunsiderazzjoni fl-analiżi ta' nofs it-terminu tal-IPA II li l-Kummissjoni biħsiebha twettaq, kif ukoll fit-tfassil tal-programmi futuri ta’ assistenza ta’ qabel l-adeżjoni favur il-pajjiżi involuti fit-tkabbir tal-UE.

Introduzzjoni

01

Peress li tinsab f’salib it-toroq bejn l-Ewropa u l-Lvant Nofsani (il-Figura 1), ir-Repubblika tat-Turkija tradizzjonalment kellha rwol prinċipali fir-relazzjonijiet internazzjonali. Hija sieħeb ewlieni tal-UE f’dak li jirrigwarda d-difiża, il-politika barranija u l-kummerċ. Fil-kuntest tal-kriżi tar-refuġjati, it-Turkija saret saħansitra aktar importanti għall-UE u viċi versa (eż. id-djalogu dwar il-liberalizzazzjoni tal-viża, il-“Faċilità għar-Refuġjati fit-Turkija” b’valur ta’ EUR 3 biljun).

02

B’aktar minn 80 miljun abitant, it-Turkija għandha waħda mill-akbar popolazzjonijiet Musulmani fid-dinja, komunitajiet kbar ta’ Kurdi u Rom, u għadd ta’ minoranzi reliġjużi (Kristjani, Lhud).

03

Mis-snin ħamsin, it-Turkija bdiet timxi bil-mod iżda b’mod konsistenti lejn l-UE; hija tirrikonoxxi l-ġurisdizzjoni tal-Qorti Ewropea tad-Drittijiet tal-Bniedem u, mill-1999, saret pajjiż kandidat għas-sħubija mal-UE¹. Mill-elezzjonijiet ġenerali tal-2002, il-partit fil-gvern, u għalhekk dak li mexxa l-pajjiż, kien il-partit konservattiv “Partit għall-Ġustizzja u l-Iżvilupp” jew “AKP”², taħt it-tmexxija tal-Prim Ministru u, mill-2014, il-President tar-Repubblika, Recep Tayyip Erdoğan.

04

Sadanittant, il-proċess tan-negozjati għall-adeżjoni mal-UE mexa verament bil-mod u, sal-2017, 16 biss minn 35 kapitolu kienu nfetħu għan-negozjati tal-adeżjoni (kien ingħalaq kapitolu wieħed biss). L-Anness II juri l-istatus tal-proċess ta’ adeżjoni tat-Turkija, kapitolu b’kapitolu.

05

Dan il-proċess ta’ adeżjoni huwa akkumpanjat mill-assistenza ta’ qabel l-adeżjoni li tingħata mill-UE u li hija magħmula mill-Istrument għall-Assistenza ta' Qabel l-Adeżjoni (IPA), li l-għan tiegħu huwa li jappoġġa lill-pajjiżi kandidati fl-allinjament progressiv tagħhom mal-istandards u l-politiki tal-UE, bil-ħsieb li dawn il-pajjiżi jsiru Membri tal-Unjoni Ewropea, spiss magħrufin bħala l-acquis (ara l-Kaxxa 1).

06

Fi sħubija mal-awtoritajiet Torok, l-assistenza ta’ qabel l-adeżjoni tikkonsisti fl-iffinanzjar mill-Kummissjoni Ewropea ta’ proġetti f’firxa wiesgħa ta’ oqsma ta' politika, bħall-istat tad-dritt, il-governanza, l-agrikoltura, l-infrastruttura (eż. l-ambjent, it-trasport), u l-iżvilupp tar-riżorsi umani permezz tal-edukazzjoni, l-impjieg u l-politiki soċjali. Bl-allokazzjonijiet ippjanati taħt l-IPA I (2007-2013) li jammontaw għal EUR 4.58 biljun u dawk ippjanati taħt l-IPA II (2014-2020) li jammontaw għal EUR 4.49 biljun (ara l-Anness III), it-Turkija hija l-pajjiż li l-aktar jibbenefika mill-għajnuna tal-UE fost il-pajjiżi li jinsabu barra mit-territorju tagħha. Il-Kummissjoni timmaniġġja l-IPA assistita mill-Istati Membri tal-UE, bħala membri tal-Kumitat tal-IPA II³.

07

Filwaqt li l-Kummissjoni terfa’ r-responsabbiltà kumplessiva għall-ġestjoni tal-IPA, hija għaddiet lill-awtoritajiet Torok ir-responsabbiltà li jimmaniġġjaw il-biċċa l-kbira mill-IPA taħt il-modalità ta’ “ġestjoni indiretta” tal-fondi tal-UE. Din il-modalità ta’ ġestjoni baġitarja ppermettiet lill-Kummissjoni tiddelega l-ġestjoni baġitarja lill-awtoritajiet Torok, taħt ir-responsabbiltà proprja tagħha u f’konformità mal-prinċipju ta’ ġestjoni finanzjarja tajba⁴. Dan l-approċċ deċentralizzat li jintuża għal-ġestjoni tal-IPA jixbah il-modalità ta’ ġestjoni kondiviża li tintuża għall-biċċa l-kbira mill-fondi tal-UE, bħalma jiġri fil-każ tal-Fond Ewropew għall-Iżvilupp Reġjonali jew il-Fond Soċjali Ewropew li t-tnejn huma mmaniġġjati mill-Kummissjoni flimkien mal-Istati Membri tal-UE.

08

Fit-Turkija, dan l-approċċ jirrikjedi li l-awtoritajiet Torok iwettqu l-ippjanar, l-implimentazzjoni, il-monitoraġġ u l-awditjar tal-fondi taħt l-IPA f’konformità ma’ sett kombinat ta’ regoli tal-UE u regoli nazzjonali. Filwaqt li l-Koordinatur Nazzjonali tal-IPA (NIPAC) huwa responsabbli għall-koordinazzjoni bejn id-diversi partijiet interessati Torok, hija l-Unità Ċentrali tal-Finanzi u l-Kuntratti (CFCU) tat-Teżor li timmaniġġja 87.2 % tal-fondi taħt l-IPA I u 84.2 % tal-fondi taħt l-IPA II⁵, taħt is-superviżjoni ta’ Uffiċjal Nazzjonali Awtorizzanti (NAO).

09

Il-Kummissjoni implimentat l-IPA I bl-użu tal-approċċ tradizzjonali skont il-proġett, li jfisser li jittieħdu deċiżjonijiet ta’ finanzjament għall-proġetti individwali. L-approċċ settorjali huwa l-għażla strateġika tal-Kummissjoni għall-implimentazzjoni tal-IPA II. Taħt dan l-approċċ, id-deċiżjonijiet ta’ finanzjament huma bbażati fuq l-objettivi tal-politiki settorjali nazzjonali. L-għan huwa li l-isforzi tal-gvern f’settur partikolari jiġu kkomplementati, u b’hekk jiżdiedu s-sinerġiji u s-sjieda nazzjonali tal-politiki pubbliċi u tad-deċiżjonijiet dwar l-allokazzjonijiet tar-riżorsi fi ħdan dan is-settur. Għalhekk, il-finanzjament taħt l-IPA jkun jiffoka fuq l-ilħuq tal-objettivi tal-politiki settorjali nazzjonali u l-ksib tar-riżultati li huma rilevanti għall-adeżjoni⁶. L-approċċ settorjali jiġi applikat fuq bażi ta’ settur b’settur, wara li titwettaq valutazzjoni mill-Kummissjoni.

10

Mill-2013 'il hawn, kien hemm rigress tar-riformi fit-Turkija. Il-pożizzjoni tat-Turkija fir-rigward tal-UE ddgħajfet b’mod partikolari minn meta seħħ it-tentattiv ta’ kolp ta’ stat militari f’Lulju 2016, minħabba l-fatt li t-Turkija sejħet stat ta’ emerġenza u rrikorriet għal sospensjonijiet, sensji u detenzjonijiet estensivi. Dawn il-miżuri repressivi li ttieħdu wara l-kolp ta’ stat, u li l-gvern Tork iddefenda bħala miżuri kontra t-terroriżmu, affettwaw il-firxa kollha tas-soċjetà Torka: il-ġudikatura, il-pulizija, il-ġendarmerija, l-armata, is-servizz pubbliku, l-universitajiet, l-għalliema, l-avukati, il-midja u l-komunità tan-negozju⁷.

11

L-iskala enormi ta’ dawn il-miżuri mhux biss affettwat il-kapaċità amministrattiva tat-Turkija, iżda kkumplikat ukoll u dewmet l-allinjament tagħha mal-acquis. Fil-Kaxxa 2 jingħataw tliet eżempji ta’ miżuri ta’ dan it-tip fit-tliet setturi koperti minn dan l-awditu. F’Novembru 2016, f’kuntest ta’ relazzjonijiet politiċi bejn l-UE u t-Turkija li kienu sejrin għall-agħar, il-Parlament Ewropew talab lill-Kummissjoni u lill-Istati Membri tal-UE biex jiffriżaw temporanjament in-negozjati tal-adeżjoni li kienu għaddejjin mat-Turkija⁸.

Ambitu u approċċ tal-awditjar

12

L-objettiv tagħna kien li nivvalutaw it-tfassil u l-effettività tal-implimentazzjoni tal-IPA fit-Turkija, li l-iskop tiegħu kien li jallinja l-pajjiż kandidat mal-acquis u jsaħħaħ il-kapaċità amministrattiva tiegħu. L-awditu ffoka fuq it-tweġiba għall-mistoqsija li ġejja: “L-assistenza ta’ qabel l-adeżjoni li l-UE tat lit-Turkija kienet imfassla tajjeb u kienet effettiva?” Din il-mistoqsija nqasmet f'żewġ sottomistoqsijiet prinċipali:

1. Il-Kummissjoni fasslet l-IPA fit-Turkija b’mod xieraq?
2. L-IPA ppermetta li jingħata appoġġ effettiv lis-setturi prijoritarji tiegħu fit-Turkija?

13

L-aħħar rapport tal-awditjar li nħareġ mill-QEA dwar l-assistenza ta’ qabel l-adeżjoni mogħtija lit-Turkija ġie ppubblikat fl-2009¹². Minn dak iż-żmien 'il hawn, l-IPA ġie implimentat f’żewġ perjodi ta' programmazzjoni konsekuttivi u r-relazzjonijiet bejn l-UE u t-Turkija evolvew b’mod sinifikanti. Huwa mistenni li dan ir-rapport jittieħed inkunsiderazzjoni mill-Kummissjoni fl-analiżi ta' nofs it-terminu li hija twettaq dwar l-IPA II, kif ukoll fl-istrateġija tal-UE rigward l-allokazzjonijiet għall-assistenza ta’ qabel l-adeżjoni li tingħata lit-Turkija taħt l-IPA II (2014-2020) u għall-perjodu ta' programmazzjoni li jmiss.

14

Aħna ffukajna fuq tliet setturi prijoritarji li ġew iddefiniti mill-Kunsill u li huma validi kemm għall-perjodu ta' programmazzjoni tal-IPA I (2007-2013) kif ukoll għal dak tal-IPA II (2014-2020), b’allokazzjoni totali ta’ EUR 3.8 biljun¹³:

1. L-istat tad-dritt, inklużi d-drittijiet fundamentali, l-affarijiet interni u l-ġustizzja, b’allokazzjoni totali ta’ EUR 1.2 biljun;
2. Il-governanza, inkluż appoġġ lis-soċjetà ċivili, ir-riforma tal-amministrazzjoni pubblika u l-ġestjoni tal-finanzi pubbliċi (ĠFP), b’allokazzjoni totali ta’ EUR 1.6 biljun; u
3. Ir-riżorsi umani, inklużi l-edukazzjoni, l-impjieg u l-inklużjoni soċjali, b’allokazzjoni totali ta’ EUR 1 biljun.

15

Taħt l-IPA I, il-fondi tal-UE kkuntrattati għal dawn is-setturi ammontaw għal EUR 1.5 biljun. Minn dawn, aħna eżaminajna 15-il proġett b’valur totali ta’ EUR 112-il miljun (7.5 %)¹⁴, li kienu jikkostitwixxu l-kampjun tagħna. Aħna għażilna dawn il-proġetti biex ikollna kopertura bbilanċjata tal-oqsma differenti ta' politika u d-diversi reġjuni ġeografiċi li rċevew assistenza ta’ qabel l-adeżjoni fis-setturi tal-istat tad-dritt, il-governanza u r-riżorsi umani. Aħna eżaminajna l-implimentazzjoni tal-proġetti, kif ukoll it-tipi ta’ sħab inkarigati mill-implimentazzjoni (sħab Torok jew organizzazzjonijiet tan-Nazzjonijiet Uniti).

16

Parti importanti minn xogħolna kienet li ssir valutazzjoni ta’ x’riżultati kienu nkisbu permezz tal-programmi u l-proġetti tal-UE¹⁵. Aħna ġbarna evidenza permezz ta’ analiżi dokumentarja u ta’ intervisti li kellna ma’ diversi dipartimenti tal-Kummissjoni, mad-Delegazzjoni tal-UE f’Ankara, mal-awtoritajiet Torok, ma’ organizzazzjonijiet internazzjonali u ma’ organizzazzjonijiet tas-soċjetà ċivili (OSĊ)¹⁶. L-awditu kien jinkludi żjara ta' ġimagħtejn fit-Turkija li saret f'Marzu 2017. Huwa ma kienx jinkludi appoġġ li ngħata permezz tal-“Faċilità għar-Refuġjati fit-Turkija”¹⁷.

17

Sakemm ma jiġix speċifikat mod ieħor, kull referenza għall-IPA li ssir f’dan ir-rapport tkopri kemm l-IPA I kif ukoll l-IPA II. Minħabba dewmien ġenerali fil-programmazzjoni u fl-implimentazzjoni, aħna ma stajniex nivvalutaw il-proġetti tal-IPA II fis-setturi magħżula għal dan l-awditu, li jirrappreżentaw allokazzjonijiet ta’ EUR 2 biljun taħt l-IPA II.

Osservazzjonijiet

Il-Kummissjoni ddefiniet b’mod xieraq l-objettivi tal-IPA, iżda sabitha diffiċli biex tappoġġa r-riformi ta’ setturi sħaħ u għamlet użu limitat mill-kundizzjonalità

18

F’din it-taqsima, aħna eżaminajna jekk l-IPA fit-Turkija kienx tfassal tajjeb mill-Kummissjoni sabiex jingħata appoġġ għar-riformi meħtieġa biex isir progress lejn l-adeżjoni mal-UE. B'mod partikolari, aħna eżaminajna jekk il-Kummissjoni:

1. Allinjatx l-objettivi strateġiċi tagħha għat-Turkija mal-objettivi regolatorji tal-IPA u indirizzatx il-ħtiġijiet tat-Turkija fis-setturi li ġew awditjati;
2. Applikatx b’mod xieraq l-approċċ settorjali biex tgħaddi l-finanzjament taħt l-IPA II, fuq il-bażi ta’ valutazzjonijiet settorjali rilevanti, konklużivi u komprensivi taħt l-IPA; u
3. Issettjatx u applikatx kundizzjonijiet rilevanti sabiex tistimula r-riformi meħtieġa fit-Turkija.

Il-Kummissjoni ssettjat l-objettivi tal-IPA b’mod adegwat iżda, fil-prattika, xi ħtiġijiet fundamentali fis-setturi tal-istat tad-dritt u tal-governanza ma ġewx indirizzati biżżejjed

19

Il-Kummissjoni ssettjat objettivi speċifiċi tal-programmi tal-IPA fid-dokumenti tagħha ta’ strateġija, jiġifieri t-tisħiħ tal-kapaċità tat-Turkija li tissodisfa l-obbligi ta’ sħubija mal-UE u l-appoġġ lir-riformi politiċi, kif ukoll l-iżvilupp ekonomiku, soċjali u territorjali¹⁸. Dawn l-objettivi strateġiċi tal-IPA ġew spjegati f’aktar dettall fil-ftehimiet ta’ finanzjament li l-Kummissjoni kkonkludiet mal-awtoritajiet Torok. Dawn l-objettivi kienu kollha konformi mal-bażi legali tal-IPA, li tistipula l-objettivi legali tal-IPA f’dak li jirrigwarda l-allinjament tal-pajjiż kandidat mal-acquis, inklużi l-kriterji ta' Copenhagen, u t-tisħiħ tal-kapaċità amministrattiva tal-pajjiż¹⁹.

20

L-objettivi tal-IPA għat-tliet setturi prijoritarji jiġifieri l-istat tad-dritt, il-governanza u r-riżorsi umani kienu rilevanti, peress li kienu bbażati fuq il-ħtiġijiet li t-Turkija kienet identifikat b’mod ċar fil-pjanijiet nazzjonali tagħha għall-allinjament mal-acquis u fil-pjanijiet ta’ żvilupp pluriennali, kif ukoll f’aktar minn 40 strateġija nazzjonali li ilha li żviluppat mill-2007 biex issaħħaħ il-kapaċità amministrattiva tagħha.

21

Aħna eżaminajna l-fondi tal-IPA I li ntnefqu fit-tliet setturi prijoritarji magħżula u sibna li, fil-prattika, fis-setturi tal-istat tad-dritt u tal-governanza, xi riformi fundamentali li kienu neċessarji għall-adeżjoni tat-Turkija mal-UE²⁰ ma kinux ġew indirizzati biżżejjed prinċipalment minħabba n-nuqqas ta’ rieda politika tal-awtoritajiet Torok.

Xi ħtiġijiet fundamentali ma ġewx indirizzati biżżejjed fis-settur tal-istat tad-dritt

22

L-appoġġ li ngħata permezz tal-IPA fis-settur tal-istat tad-dritt kien maħsub biex iressaq firxa wiesgħa ta’ korpi statali sensittivi, bħal ministeri, aġenziji, forzi tal-pulizija u l-ġudikatura, eqreb lejn l-acquis, prinċipalment permezz ta’ pariri u taħriġ f’oqsma identifikati mit-Turkija fil-pjanijiet nazzjonali tagħha għall-allinjament mal-acquis, kif ukoll fil-pjanijiet ta’ żvilupp pluriennali u fl-istrateġiji nazzjonali.

23

Madankollu, 4.4 % biss tal-ammonti totali li ġew ikkuntrattati taħt l-IPA I fis-settur tal-istat tad-dritt kienu indirizzaw l-oqsma ta' politika li ġejjin, fejn il-progress li sar ilu konsistentement jitqies bħala insodisfaċenti mill-Kummissjoni fir-Rapporti Annwali tagħha dwar it-Turkija mill-2014²¹:

1. l-indipendenza u l-imparzjalità tal-ġustizzja²² (EUR 7.6 miljun ikkuntrattati);
2. il-ġlieda kontra l-korruzzjoni u l-kriminalità organizzata²³ (EUR 9.5 miljun); u
3. il-libertà tal-istampa²⁴ (EUR 2.7 miljun, ara l-Kaxxa 3).

24

Sinjal ieħor li jindika li l-Kummissjoni u l-awtoritajiet Torok ma tawx biżżejjed attenzjoni lil dawn l-oqsma ta’ politika huwa n-nuqqas ta’ indikaturi biex ikejlu l-progress li jkun sar fil-prevenzjoni tal-kunflitti ta' interess²⁵ u fil-ġlieda kontra l-korruzzjoni fil-livelli għolja²⁶.

Xi ħtiġijiet fundamentali ma ġewx indirizzati biżżejjed fis-settur tal-governanza

25

Fis-settur tal-governanza, il-Kummissjoni pprovdiet appoġġ, prinċipalment permezz ta’ pariri u taħriġ, għal ħtiġijiet speċifiċi ħafna relatati mar-riformi tal-amministrazzjoni pubblika u f’xi wħud mill-komponenti taċ-ċiklu baġitarju, bħall-ġbir tat-taxxi, l-awditjar intern u l-istatistika.

26

Madankollu, minkejja l-importanza tal-awditjar estern u tal-organizzazzjonijiet tas-soċjetà ċivili fil-proċess ta’ adeżjoni u r-rwol tagħhom fil-ġlieda kontra l-korruzzjoni u l-kriminalità organizzata, l-IPA ma indirizzax ir-rinfurzar tal-awditjar estern u ftit li xejn ittratta l-kapaċità tat-Turkija biex tikkoopera mas-soċjetà ċivili²⁷. Minkejja l-kobor tal-ħtiġijiet tal-organizzazzjonijiet tas-soċjetà ċivili Torok, li l-Kummissjoni taf bihom, l-ammont allokat baqa’ baxx minħabba kapaċità ta’ assorbiment limitata tal-awtoritajiet Torok (ara l-Kaxxa 4).

Minkejja xi dgħufijiet, il-valutazzjonijiet dwar l-approċċ settorjali tal-Kummissjoni pprovdew informazzjoni rilevanti biex jiġi identifikat fejn l-approċċ settorjali seta’ jiġi implimentat

27

Filwaqt li l-bażi legali tal-IPA II ma tiddefinix b’mod espliċitu l-approċċ settorjali (ara l-paragrafu 9) u li dan l-approċċ mhuwiex legalment vinkolanti għall-benefiċjarju³⁰, il-Kummissjoni inkludietu fl-istrateġija tagħha tat-tkabbir³¹. Kemm il-pajjiż ikun lest jadotta approċċ settorjali jiġi ddeterminat permezz ta’ valutazzjonijiet settorjali tal-Kummissjoni fi sħubija mal-awtoritajiet Torok. Skont il-Kummissjoni, l-approċċ settorjali huwa proċess kontinwu li jkun irid jitwettaq matul iċ-ċiklu kollu ta’ programmazzjoni³². Din il-valutazzjoni hija bbażata fuq ħames kriterji ta’ valutazzjoni ewlenin:

1. Strateġiji settorjali nazzjonali ddefiniti tajjeb;
2. Qafas istituzzjonali, tmexxija u l-kapaċità li tiġi implimentata l-istrateġija settorjali;
3. Koordinazzjoni tad-donaturi, inkluż fil-livell settorjali³³;
4. Implimentazzjoni tal-politiki bbażata fuq analiżi baġitarja settorjali u allokazzjonijiet realistiċi skont is-settur; u
5. Oqfsa ta’ valutazzjoni tal-prestazzjoni għall-monitoraġġ tal-prestazzjoni.

28

Għas-setturi li ġew awditjati, il-valutazzjonijiet settorjali ppermettew li, fl-2016, il-Kummissjoni tikkonkludi li kienu biss is-settur tar-riżorsi umani u s-sottosetturi tal-ġustizzja u tal-affarijiet interni fi ħdan is-settur tal-istat tad-dritt li kienu lesti jassorbu l-finanzjament taħt l-IPA II permezz tal-approċċ settorjali³⁴. Għalkemm il-valutazzjonijiet settorjali pproduċew analiżi settorjali rilevanti u konsistenti bbażata fuq ħames kriterji ewlenin, l-analiżi li wettaqna ppermettitilna nikxfu d-dgħufijiet li ġejjin:

1. Għas-settur tal-istat tad-dritt, il-valutazzjoni tal-Kummissjoni dwar l-affarijiet interni ma ppermettietx li tintlaħaq konklużjoni dwar jekk it-Turkija kinitx effettivament lesta biex tapplika l-approċċ settorjali; u
2. Il-valutazzjonijiet settorjali tal-Kummissjoni ma koprewx biżżejjed l-impatt ta’ xi dgħufijiet sinifikanti fl-amministrazzjoni pubblika tat-Turkija (ara l-Kaxxa 5) fuq tlieta mill-ħames kriterji ta’ valutazzjoni ewlenin (ara l-paragrafu 27).

29

Barra minn hekk, aħna sibna li l-valutazzjonijiet settorjali tal-Kummissjoni kienu għadhom ma jistgħux jieħdu inkunsiderazzjoni l-impatt li s-sensji u s-sospensjonijiet estensivi, wara t-tentattiv ta’ kolp ta’ stat f’Lulju 2016, kellhom fuq il-kapaċità amministrattiva tat-Turkija (ara l-Kaxxa 2).

Il-Kummissjoni ftit li xejn għamlet użu mill-kundizzjonalità tal-IPA biex tappoġġa l-proċess ta’ riformi fis-setturi prijoritarji

30

Minbarra l-finanzjament u d-djalogu kemm ta' politika kif ukoll dak politiku, mezz ieħor li l-Kummissjoni għandha għad-dispożizzjoni tagħha biex tappoġġa r-riformi fis-setturi prijoritarji fit-Turkija hija l-kundizzjonalità. Il-kundizzjonalità hija l-issettjar u l-użu ta' ċerti kundizzjonijiet qabel ma jiġu ffirmati l-kuntratti jew isiru l-pagamenti relatati mal-assistenza Fil-każ tal-IPA, l-istrateġiji suċċessivi tat-tkabbir użati mill-Kummissjoni rreferew kemm-il darba għal "kundizzjonalità stretta" iżda ma ddefinewx it-terminu b’mod speċifiku³⁹. Taħt l-IPA, il-kundizzjonalità tista’ tintuża fil-livell politiku, notevolment permezz ta’ parametri referenzjarji ta' ftuħ u ta' għeluq li jirrigwardaw in-negozjati tal-adeżjoni, kif ukoll fil-livell tal-proġetti.

31

Aħna analizzajna l-qafas legali tal-IPA biex nidentifikaw it-tipi differenti ta’ kundizzjonalità disponibbli. Aħna eżaminajna l-punt sa fejn il-Kummissjoni effettivament użathom fit-Turkija sabiex tappoġġa l-proċess ta’ riformi fis-setturi prijoritarji tal-istat tad-dritt, il-governanza u r-riżorsi umani.

32

Fil-livell politiku, il-leġiżlatur tal-UE, bħala l-awtorità baġitarja, għandu s-setgħa li jnaqqas l-assistenza fil-futur. Minbarra dan, taħt l-IPA I, il-Kunsill kellu l-possibbiltà li jissospendi l-assistenza taħt l-IPA mingħajr ma jkollu għalfejn jissospendi n-negozjati tal-adeżjoni jekk il-prinċipji tad-demokrazija u tal-istat tad-dritt ma jkunux ġew irrispettati⁴⁰. Reċentement, il-Parlament Ewropew talab għal sospensjoni tal-fondi kollha ta' qabel l-adeżjoni jekk in-negozjati tal-adeżjoni jiġu sospiżi⁴¹. Madankollu, aħna sibna li, taħt l-IPA II, il-leġiżlatur tal-UE ma kienx espliċitament ippreveda possibbiltà ta’ dan it-tip⁴².

33

Taħt ir-regolamenti dwar l-IPA, il-Kummissjoni tista’ tuża żewġ tipi ewlenin ta’ kundizzjonalità biex tistimula r-riformi:

1. Fi tmiem l-2017 u tmiem l-2020 (għall-IPA II), hija tista’ tiddeċiedi li ma tagħtix il-premju tal-prestazzjoni lill-pajjiż benefiċjarju tal-IPA għall-progress li jkun wettaq fl-allinjament mal-UE, l-implimentazzjoni effiċjenti tal-IPA u l-ksib ta’ riżultati tajbin⁴³; u
2. Hija tista’ “tirriċentralizza” l-ġestjoni tal-proġetti tal-IPA, effettivament tieħu f’idejha l-ġestjoni ta’ dawn il-proġetti li qabel kienet f’idejn l-awtoritajiet nazzjonali.

Fi żmien l-awditu, minkejja li aċċennat il-progress insodisfaċenti kontinwat li ġie enfasizzat fir-Rapporti tagħha dwar it-Turkija (ara l-paragrafu 23), il-Kummissjoni kienet għadha ma ħadet l-ebda azzjoni rigward l-ippremjar tal-prestazzjoni. Madankollu, hija sussegwentement iddeċidiet li tieħu f’idejha l-ġestjoni ta’ EUR 18-il miljun għal proġetti tal-organizzazzjonijiet tas-soċjetà ċivili, li oriġinarjament kienet ippjanat li jkunu mmaniġġjati mill-awtoritajiet Torok⁴⁴.

34

Fil-livell tal-proġetti, il-Kummissjoni tista’ tissettja l-kundizzjonijiet tal-proġetti qabel ma jiġu ffirmati l-kuntratti jew ma jsirux pagamenti u, jekk dawn ma jiġux issodisfati, tista’ tieħu miżuri korrettivi, bħall-ikkanċellar tal-proġett jew it-tnaqqis tal-ambitu u tal-finanzjament tiegħu. Il-Kummissjoni effettivament issettjat kundizzjonijiet f’4 mill-15-il proġett li ġew awditjati; dawn l-4 proġetti kienu kollha fis-settur tal-istat tad-dritt. Il-Kummissjoni ma ssettjatx kundizzjonijiet⁴⁵ għal proġett wieħed f’dan is-settur⁴⁶, u għall-ebda wieħed mill-ħames proġetti fis-settur tal-governanza u l-ħames proġetti fis-settur tar-riżorsi umani. Aħna sibna tliet proġetti fejn id-deċiżjoni tal-Kummissjoni ma ssettjatx il-kundizzjonijiet tal-proġetti qabel ma ffirmat il-kuntratti, u dan affettwa b’mod negattiv ir-riżultati tal-proġetti (ara l-Kaxxa 6).

Minkejja d-dewmien fl-implimentazzjoni, il-proġetti tal-IPA wasslu l-outputs intenzjonati, iżda s-sostenibbiltà tagħhom hija kompromessa minħabba n-nuqqas ta’ rieda politika

35

Mill-2007 'l quddiem, l-IPA kien l-uniku strument ta' finanzjament mill-UE li ġie stabbilit biex jassisti lit-Turkija fl-allinjament tagħha mal-acquis u biex isaħħaħ il-kapaċità amministrattiva tagħha. Aħna eżaminajna l-effettività tal-implimentazzjoni tal-IPA fis-setturi prijoritarji tal-istat tad-dritt, il-governanza u r-riżorsi umani, u rajna jekk il-Kummissjoni u l-awtoritajiet Torok:

1. kinux wasslu l-outputs intenzjonati tal-proġetti u kinux immonitorjaw ir-riżultati;
2. kinux wasslu dawn l-outputs mingħajr dewmien jew kinux immitigaw id-dewmien; u
3. kinux ipproduċew riżultati sostenibbli.

36

Aħna eżaminajna 15-il proġett tal-IPA I, li kollha kienu mmaniġġjati taħt ġestjoni indiretta u kellhom organizzazzjonijiet pubbliċi Torok bħala l-benefiċjarji finali tagħhom⁴⁹. Mill-kampjun tagħna, 14-il proġett kienu ġew implimentati sal-punt fejn kien possibbli li nevalwaw ir-riżultati miksuba⁵⁰.

B’mod ġenerali, l-IPA wassal l-outputs intenzjonati, iżda dawn spiss iddewmu

37

Xogħolna kien ibbażat fuq l-analiżi li wettaqna tal-indikaturi ta’ monitoraġġ, rapporti tal-kuntratturi, rapporti dwar iż-żjarat ta’ monitoraġġ li saru mid-Delegazzjoni tal-Unjoni Ewropea f’Ankara u mill-awtoritajiet Torok, minuti tal-kumitati ta' tmexxija jew ta’ korpi ekwivalenti oħra li jimmaniġġjaw il-proġetti, rapporti dwar il-MOR⁵¹, żjarat fuq il-post⁵², u intervisti mal-Kummissjoni u mal-benefiċjarji tal-proġetti⁵³.

38

B’mod ġenerali, aħna sibna li fi 13 minn dawn l-14-il proġett tal-IPA I, il-Kummissjoni u l-awtoritajiet Torok kienu wasslu l-outputs tal-proġetti previsti fil-kuntratti. B’hekk, dawn il-proġetti rrinfurzaw il-kapaċità amministrattiva tal-pajjiż fis-setturi rilevanti. Madankollu, 8 mill-14-il proġett li kienu għaddejjin iddewmu (ara l-Anness IV).

39

Filwaqt li l-Kummissjoni u l-awtoritajiet Torok kienu mmonitorjaw l-outputs tal-proġetti, l-analiżi li wettaqna tad-dokumentazzjoni dwar il-monitoraġġ li kienet disponibbli, identifikat in-nuqqasijiet li ġejjin fil-monitoraġġ tal-prestazzjoni:

1. Il-qafas tal-MOR, kif applikat għat-Turkija, ma kien jinkludi la kuntratti ta’ provvista, u lanqas kuntratti fis-settur tar-riżorsi umani⁵⁴;
2. F’6 mill-15-il proġett tal-IPA I li ġew awditjati, l-indikaturi tar-riżultati ma kinux dejjem ċari jew affidabbli. Barra minn hekk, il-valuri bażi ta’ dawn l-indikaturi kienu spiss neqsin, u b’hekk ir-riżultati ma setgħux jitkejlu bi tqabbil mas-sitwazzjoni inizjali⁵⁵. Il-Kaxxa 7 turi eżempju ta’ proġett ta’ dan it-tip.

Proġetti tal-IPA għar-riżorsi umani

40

Sabiex it-Turkija tkun allinjata mal-Kapitolu 19 – Politika soċjali u impjiegi, l-IPA appoġġa proġetti relatati mal-edukazzjoni, l-impjieg u l-inklużjoni soċjali. Dawn, bħalma kien il-każ għall-Istituzzjoni tas-Sigurtà Soċjali fil-ġlieda tagħha kontra x-xogħol mhux irreġistrat (ara l-Proġett Nru 13, il-Kaxxa 6), kienu mmirati għall-bini tal-kapaċità, jew biex b’hekk jiġu ssodisfati l-ħtiġijiet ta’ gruppi fil-mira speċifiċi fi ħdan il-popolazzjoni Torka (ara l-Proġetti Nru 11, Nru 12, Nru 14 u Nru 15). Fil-każ ta’ dawn il-proġetti tal-aħħar, il-gruppi fil-mira ngħataw l-opportunità li jużaw tagħmir għat-tagħlim (eż. kurrikuli, tagħmir tal-IT), kif ukoll li jirċievu konsulenza u taħriġ:

1. Nisa li jiddependu fuq xogħol mhux irreġistrat fir-reġjun ta’ Trabzon fejn jiġi kkultivat il-ġellewż (Proġett Nru 11);
2. Intraprendituri żgħażagħ u negozji żgħar fir-reġjun tal-kapitali ta’ Ankara (Proġetti Nru 12 u Nru 14); u
3. Tfal Rom fil-pajjiż kollu (Proġett Nru 15, ara l-Kaxxa 7).

41

Il-ħames proġetti li ġew awditjati kienu tlestew għalkollox, għalkemm tlieta minnhom iddewmu b’aktar minn xahrejn (il-Proġetti Nru 11, Nru 13 u Nru 15⁵⁶). Filwaqt li dan id-dewmien ma kellux impatt fuq ir-riżultati tal-proġetti, kien sintomatiku tad-dgħufija fil-kapaċità amministrattiva tal-Ministeru tax-Xogħol u tas-Sigurtà Soċjali Tork li minħabba f’dan ma rnexxilux jimplimenta l-proġetti tal-IPA fil-ħin (ara l-paragrafu 46).

Proġetti tal-IPA għall-governanza tajba

42

F’dan is-settur, l-IPA iffinanzja għadd limitat ta’ proġetti li tfasslu apposta, u li għalihom l-awtoritajiet Torok kienu lesti jużaw fondi taħt l-IPA sabiex it-Turkija tkun allinjata mal-acquis⁵⁷ u tkun tista’ ssaħħaħ il-kapaċità amministrattiva tagħha. Il-proġetti li ġew awditjati kellhom l-għan jew li jsaħħu l-kooperazzjoni bejn is-settur pubbliku u s-soċjetà ċivili (ara l-Proġett Nru 8, il-Kaxxa 6), jew li jgħinu fil-bini tal-kapaċità tal-istituzzjonijiet pubbliċi bħal:

1. In-NAO, għas-superviżjoni tal-ġestjoni tal-IPA fit-Turkija (Proġett Nru 6);
2. L-Amministrazzjoni Fiskali, għall-ġlieda kontra l-evażjoni tat-taxxa permezz ta’ pagi mhux iddikjarati (il-Proġett Nru 7, li kien għadu ma ġiex implimentat fiż-żmien meta sar l-awditu);
3. Il-Ministeru tal-Intern għat-tisħiħ tal-ippjanar lokali (Proġett Nru 9); u
4. L-Amministrazzjoni Doganali Torka (Proġett Nru 10, ara l-Kaxxa 8).

43

Il-proġetti Nru 6, Nru 9 u Nru 10 li ġew implimentati fis-settur tal-governanza twettqu fil-ħin. Dawn il-proġetti kkontribwew għal governanza tajba tal-finanzi pubbliċi (ĠFP) tat-Turkija u għar-riformi fl-amministrazzjoni tagħha. Madankollu, fil-każ tal-Proġett Nru 8 (ara l-Kaxxa 6), l-impatt tad-dewmien ġie mmitigat biss bl-awtorizzazzjoni mill-Kummissjoni ta’ modifika fit-tfassil tal-proġett u ta’ estensjoni ta’ 18-il xahar, u dan huwa sintomu tal-kapaċità amministrattiva dgħajfa tal-MEUA biex jimplimenta l-proġetti tal-IPA fil-ħin (ara l-paragrafu 46).

Proġetti tal-IPA għall-istat tad-dritt

44

Bil-ħsieb li t-Turkija tkun allinjata mal-acquis⁵⁸u li tissaħħaħ il-kapaċità amministrattiva tagħha f’oqsma magħżula relatati mal-istat tad-dritt, il-ħames proġetti li ġew awditjati kellhom l-għan li jgħinu fil-bini tal-kapaċità l-kapaċità fis-setturi li ġejjin:

1. Ġustizzja: L-istabbiliment ta’ netwerk ta’ kelliema ġudizzjarji (Proġett Nru 2, ara l-Kaxxa 9) u l-forniment ta’ għarfien espert u taħriġ lil professjonisti fil-qasam tal-ġustizzja kriminali (Proġett Nru 4);
2. Affarijiet interni: It-tneħħija ta’ mini u ż-żieda fil-kapaċità ta’ sorveljanza fil-fruntieri tal-Lvant tat-Turkija (Proġett Nru 1), l-istabbiliment ta’ netwerk ta’ kumitati tas-sorveljanza ċivili (Proġett Nru 3), u l-forniment ta’ tagħmir tal-IT, għarfien espert u taħriġ għall-ġlieda kontra l-ħasil tal-flus u kontra l-finanzjament tat-terroriżmu (Proġett Nru 5).

45

Filwaqt li erbgħa mill-ħames proġetti li ġew awditjati twettqu, il-Proġett Nru 1 ma twettaqx kif kien intenzjonat u ma kisibx ir-riżultati mistennija (ara l-Kaxxa 10). Barra minn hekk, erba’ proġetti relatati mal-istat tad-dritt iddewmu b’aktar minn xahrejn (Proġetti Nru 1, Nru 2, Nru 3 u Nru 5)⁵⁹. F’każ wieħed, dan id-dewmien kellu impatt serju fuq ir-riżultati tal-proġetti (Proġett Nru 1) u wera li l-awtoritajiet Torok ma kinux ippreparati biżżejjed biex jimplimentaw il-proġett. F’każ ieħor (Proġett Nru 5), l-impatt tad-dewmien seta’ jiġi mmitigat bl-awtorizzazzjoni ta’ estensjoni ta’ ħames xhur mill-Kummissjoni. B’mod ġenerali, dan id-dewmien kien sintomatiku tal-kapaċità amministrattiva dgħajfa tal-Ministeru tal-Intern u tal-Ministeru tal-Ġustizzja biex jimplimentaw il-proġetti tal-IPA fil-ħin (ara l-paragrafu 46).

Il-programmazzjoni tal-IPA ddewmet b’mod sinifikanti

46

Minbarra d-dewmien fl-implimentazzjoni tal-proġetti tal-IPA I, id-dewmien fil-programmazzjoni ta’ dan l-istrument kien sinifikanti u ta’ ħsara minħabba li rriżulta fi tnaqqis tal-finanzjament li kien għadu disponibbli u naqqas iż-żmien li l-ministeri Torok kellhom biex jimplimentaw il-baġit u l-proġetti sussegwenti tal-IPA II.

47

Pereżempju, fl-2017, taħt il-Ftehim ta’ Finanzjament tal-IPA li sar fl-2014, l-awtoritajiet Torok kienu għadhom iridu jiffirmaw kuntratti għal aktar minn 93 % (ara t-Tabella 1), li jindika dewmien sinifikanti fl-implimentazzjoni. Dan id-dewmien kien diġà jidher fuq il-bażi tad-daqs tad-diżimpenji relatati maż-żewġ ftehimiet ta’ finanzjament preċedenti, li ammontaw għal aktar minn EUR 110 miljun⁶⁰.

Tabella 1

Perċentwali ta’ diżimpenji u fondi li jridu jiġu kkuntrattati mill-fondi annwali taħt l-IPA, skont is-sena ta’ programmazzjoni

Ftehim ta' Finanzjament	Finanzjament mill-UE (EUR)	Ammont diżimpenjat (EUR)	% tad-diżimpenji	% tal-fondi li jridu jiġu kkuntrattati
2012	225,749,161	56,437,290	25%	Skadut
2013	236,750,014	53,979,003	23%	Skadut
2014	366,040,000	Għadu ma ġiex stabbilit	M.A.	93%
2015	255,100,000	Għadu ma ġiex stabbilit	M.A.	92%
2016	477,890,000	Għadu ma ġiex stabbilit	M.A.	100%

Sors: Il-Kummissjoni, Settembru 2017.

48

Ir-raġunijiet għal dan id-dewmien huma persistenti u għaldaqstant magħrufin sew mill-Kummissjoni u mill-awtoritajiet Torok⁶¹. Fl-2017, it-tliet raġunijiet prinċipali huma kif ġej:

1. Skont kemm is-CFCU kif ukoll id-Delegazzjoni tal-UE, il-kapaċità amministrattiva dgħajfa f’xi wħud mill-ministeri fit-tħejjija ta’ proposti għall-proġetti, partikolarment offerti miftuħa, li rriżultat f’dewmien konsiderevoli;
2. Id-diffikultajiet li t-Turkija kellha biex tiżgura tranżizzjoni mingħajr xkiel mill-IPA I għall-IPA II, b’mod partikolari meta kienet qed tgħaddi għal approċċ settorjali u b’hekk kienet qed tittratta responsabbiltajiet aktar eżiġenti għall-istrutturi operattivi tal-istituzzjonijiet ewlenin kif jidher fl-Anness VI, bir-riżultat li t-Turkija kellha timmaniġġja proġetti li kienu dejjem aktar kumplessi u numerużi;
3. Id-dawran eċċessiv tal-persunal fis-CFCU. Kif jidher fil-Figura 2, id-dawran annwali tal-persunal tas-CFCU mill-2002 'il quddiem ħafna drabi kien ’il fuq minn 20 %.

49

Il-problemi persistenti ta’ persunal fis-CFCU huma ostakolu kritiku fl-implimentazzjoni futura tal-IPA. Id-dawran tal-persunal huwa għoli u r-reklutaġġ frekwenti jfisser li ammont sinifikanti ta’ ħin tax-xogħol irid jiġi ddeikat għall-ikkowċjar u għat-taħriġ ta’ impjegati ġodda.

50

Filwaqt li n-NIPAC jikkoordina u jimmonitorja l-programmi kollha tal-IPA bil-ħsieb li jiffaċilita l-implimentazzjoni, in-NAO jakkredita, jimmonitorja u jikkontrolla s-CFCU, kif ukoll l-istrutturi operattivi tal-IPA fit-Turkija⁶². Għalkemm kien ċar li dawn kienu f’pożizzjoni li jaġixxu, la n-NIPAC u lanqas in-NAO ma ħadu responsabbiltà f’waqtha għad-dewmien ġenerali fil-programmazzjoni tal-IPA. Għalhekk, il-problemi relatati mal-persunal baqgħu jippersistu. Dawn id-diffikultajiet fl-indirizzar tad-dawran eċċessiv tal-persunal tas-CFCU b’mod effettiv se jkomplu jikkontribwixxu għal dewmien fis-sottomissjoni ta’ offerti u fl-iffirmar ta’ kuntratti għal proġetti.

51

Kien biss fit-tieni nofs tal-2016 li t-Teżor beda jwettaq analiżijiet dettaljati tal-ammont ta’ xogħol, kif ukoll strateġiji għar-reklutaġġ u ż-żamma tal-persunal għal kull waħda mill-istrutturi operattivi tal-IPA, bil-ħsieb li jnaqqas id-dewmien li akkumula⁶³. Għaldaqstant, għadu kmieni wisq biex ir-riżultati ta’ dawn il-miżuri jiġu evalwati.

Is-sostenibbiltà tal-proġetti hija kompromessa minħabba n-nuqqas ta’ rieda politika

52

Sabiex l-IPA jkun jista’ jissodisfa l-obettivi tiegħu ta’ tisħiħ tal-kapaċità amministrattiva tat-Turkija u l-allinjament tal-pajjiż mal-acquis, jeħtieġ li l-kontributi pożittivi tal-proġetti tal-IPA, kif deskritti fil-paragrafi 40 sa 44 (eż. bini tal-kapaċità, disseminazzjoni ta’ prattika tajba tal-UE), jitkomplew matul iż-żmien. Pereżempju, dan huwa l-każ meta riformi leġiżlattivi jew amministrattivi jiġu stabbiliti u jinżammu, meta kodiċijiet ta’ kondotta, gwidi u manwali jibqgħu jintużaw u meta l-persunal imħarreġ jibqa’ jaħdem fil-qasam li għalih ikun tħarreġ.

53

Aħna eżaminajna s-sostenibbiltà tal-kampjun tagħna ta’ 15-il proġett permezz ta’ analiżi approfondita tad-dokumentazzjoni relatata mal-proġetti, żjarat fuq il-post u intervisti mal-partijiet interessati tal-proġetti. Fost l-14-il proġett fil-kampjun li kienu ġew implimentati, aħna sibna li f’6 każijjiet il-Kummissjoni u l-awtoritajiet Torok kien irnexxielhom jikkonvertu l-outputs tal-proġetti f’riżultati li x’aktarx huma sostenibbli: proġett wieħed relatat mal-istat tad-dritt, tlieta relatati mal-governanza u tnejn relatati mar-riżorsi umani⁶⁴.

54

Il-Kaxxa 11 tagħti eżempju ta’ proġett relatat mal-governanza li ġie awditjat u tispjega għalfejn x’aktarx li dan huwa sostenibbli.

55

Madankollu, għal tmien proġetti mit-13 l-oħra li ġew implimentati, aħna sibna li l-outputs tal-proġetti kienu kompromessi jew li x’aktarx mhumiex sostenibbli⁶⁵. Ir-raġunijiet huma ppreżentati fil-qosor fit-Tabella 2.

Tabella 2

Proġetti tal-IPA I li ġew implimentati fit-Turkija: Raġunijiet għalfejn is-sostenibbiltà hija kompromessa

Nru tal-proġett	Nuqqas ta' rieda politika	Rata għolja ta’ dawran tal-persunal	Kapaċità amministrattiva dgħajfa	L-ebda kundizzjonalità jew kundizzjonalità insuffiċjenti
1	✗	✗	✗	−
2	✗	✗	−	−
3	✗	✗	✗	−
4	✗	✗	−	✗
8	✗	−	✗	✗
11	−	−	✗	−
13	✗	−	−	✗
15	✗	✗	−	−

Sors: Il-QEA, Settembru 2017.

56

Aħna sibna li s-sostenibbiltà ta’ dawn it-tmien proġetti tal-IPA I kienet kompromessa prinċipalment minħabba n-nuqqas ta’ rieda politika, li kien aggravat fil-kuntest tar-rigress tar-riformi fit-Turkija (eż. is-sensji u s-sospensjonijiet estensivi ta’ uffiċjali pubbliċi, u r-restrizzjonijiet fuq is-soċjetà ċivili). Eżempju ta’ proġett ta’ dan it-tip jingħata fil-Kaxxa 12 u fl-Istampa 3.

57

Barra minn hekk, it-tnaqqis fil-finanzjament li għadu disponibbli u fiż-żmien li l-ministeri Torok għandhom biex jimplimentaw il-proġetti tal-IPA (ara l-paragrafi 46 u 47) se jnaqqas il-kapaċità tagħhom li jqiegħdu f’sekwenza l-kuntratti sussegwenti relatati mal-istess proġett jew li jissodisfaw il-ħtiġijiet li għadhom ma ġewx indirizzati mill-IPA jew mit-Turkija. Għaldaqstant, id-dewmien fil-programmazzjoni li qed tesperjenza t-Turkija jaffettwa wkoll b’mod dirett is-sostenibbiltà kumplessiva tal-proġetti tal-IPA.

Konklużjonijiet u rakkomandazzjonijiet

58

Aħna kkonkludejna li l-Kummissjoni kienet iddefiniet b’mod xieraq l-objettivi tal-IPA, b’mod partikolari minħabba li hija identifikat tajjeb ir-rekwiżiti meħtieġa biex isir progress lejn l-adeżjoni mal-UE u kienet wettqet valutazzjonijiet konklużivi tal-approċċ settorjali. Madankollu, fil-prattika, il-fondi li ntnefqu taħt l-IPA ma indirizzawx biżżejjed xi ħtiġijiet fundamentali fis-setturi tal-istat tad-dritt u tal-governanza, fejn xi riformi kritiċi għadhom ma seħħewx. F’oqsma fejn kien hemm aktar rieda politika, bħad-dwana, l-impjieg u t-tassazzjoni, il-proġetti tal-IPA I ikkontribwew għall-allinjament tat-Turkija mal-acquis u għat-tisħiħ tal-kapaċità amministrattiva tagħha. Madankollu, is-sostenibbiltà ta’ dawn ir-riżultati hija kompromessa minħabba d-diffikultajiet fl-infiq tal-fondi disponibbli taħt l-IPA u r-rigress tar-riformi. Għalhekk, aħna nqisu li l-effettività tal-IPA kienet biss limitata.

59

Fir-rigward tat-tfassil tal-IPA, aħna sibna li l-Kummissjoni ssettjat l-objettivi tal-IPA b’mod adegwat billi dawn kienu speċifiċi u konsistenti mal-qafas legali. B’mod aktar konkret, l-objettivi tal-IPA għall-istat tad-dritt, il-governanza u r-riżorsi umani kienu rilevanti u bbażati fuq il-ħtiġijiet li t-Turkija kienet identifikat sabiex tallinja lilha nfisha mal-acquis u ssaħħaħ il-kapaċità amministrattiva tagħha (il-paragrafi 19 sa 20).

60

Madankollu, fir-realtà, il-fondi li ntnefqu taħt l-objettivi tal-IPA I bilkemm indirizzaw xi wħud mill-ħtiġijiet fundamentali: l-indipendenza u l-imparzjalità tal-ġustizzja, il-ġlieda kontra l-korruzzjoni fil-livelli għolja u l-kriminalità organizzata, il-libertà tal-istampa, il-prevenzjoni tal-kunflitti ta' interess u r-rinfurzar tal-awditjar estern u tas-soċjetà ċivili. Skont l-analiżi li l-Kummissjoni stess wettqet, il-progress li sar f’dawn l-oqsma ma kienx sodisfaċenti għal bosta snin, peress li hemm nuqqas ta’ rieda politika min-naħa tal-awtoritajiet Torok (il-paragrafi 21 sa 26).

Rakkomandazzjoni 1 – Immirar aħjar tal-fondi taħt l-IPA taħt l-objettivi ssettjati

Mill-implimentazzjoni tal-programm tal-IPA 2018 'il quddiem, jenħtieġ li l-Kummissjoni timmira aħjar il-fondi taħt l-IPA f’oqsma fejn ir-riformi meħtieġa biex isir progress kredibbli lejn l-adeżjoni mal-UE għadhom ma seħħewx, b’mod partikolari l-indipendenza u l-imparzjalità tal-ġustizzja, il-ġlieda kontra l-korruzzjoni fil-livelli għolja u l-kriminalità organizzata, ir-rinfurzar tal-libertà tal-istampa, il-prevenzjoni tal-kunflitti ta' interess u t-tisħiħ tal-awditjar estern u tas-soċjetà ċivili.

Data mmirata għall-implimentazzjoni: Mill-implimentazzjoni tal-programm tal-IPA 2018 'il quddiem.

61

Il-Kummissjoni ddeċidiet li timplimenta l-IPA II permezz tal-approċċ settorjali, jiġifieri li l-IPA jkun jappoġġa riformi fis-setturi kollha minflok proġetti awtonomi. Qabel ma applikat dan l-approċċ il-ġdid, il-Kummissjoni vvalutat kemm is-setturi kienu lesti li jassorbu l-finanzjament taħt l-IPA II. Dawn il-valutazzjonijiet settorjali pprevedew analiżi rilevanti u konklużiva li ppermettiet li jiġi identifikat fejn l-IPA II seta’ jiġi implimentat bl-użu tal-approċċ settorjali. Madankollu, il-valutazzjonijiet mhux dejjem kienu komprensivi, notevolment fil-każ ta’ tlieta mill-ħames kriterji ta’ valutazzjoni użati: il-koordinazzjoni tad-donaturi fit-Turkija, l-analiżi baġitarja settorjali u l-qafas ta’ valutazzjoni tal-prestazzjoni tagħha (il-paragrafi 27 sa 29).

Rakkomandazzjoni 2 – Titjib fil-valutazzjonijiet tal-approċċ settorjali

Fl-aġġornament li se twettaq tal-valutazzjonijiet tal-approċċ settorjali, jenħtieġ li l-Kummissjoni tkopri b’mod komprensiv il-karatterstiċi ewlenin kollha tal-koordinazzjoni tad-donaturi fit-Turkija, tal-analiżi baġitarja settorjali u, b’mod partikolari, tal-qafas ta’ valutazzjoni tal-prestazzjoni tagħha.

Data mmirata għall-implimentazzjoni: Il-31 ta’ Marzu 2019.

62

Minbarra l-finanzjament mill-UE, il-kundizzjonalità tal-IPA tista’ tikkontribwixxi biex tistimula l-proċess ta’ riforma. Minkejja l-progress insodisfaċenti kontinwat li ġie enfasizzat fir-Rapporti tagħha dwar it-Turkija, aħna sibna li l-Kummissjoni ftit li xejn kienet għamlet użu mill-kundizzjonalità tal-IPA biex tappoġġa r-riformi fis-setturi prijoritarji fejn il-progress ma kienx sodisfaċenti. B’mod partikolari, il-Kummissjoni rarament użat kundizzjonijiet bħall-possibbiltà li tirriċentralizza l-ġestjoni ta’ proġetti tal-IPA jew li tapplika miżuri korrettivi jekk il-kundizzjonijiet tal-proġetti ma jkunux ġew issodisfati. Barra minn hekk, il-possibbiltà li twaqqaf il-finanzjament taħt l-IPA I f’każ li l-prinċipji tad-demokrazija u tal-istat tad-dritt ma jiġux rispettati ma kinitx riflessa b’mod espliċitu fir-regolamenti dwar l-IPA II (il-paragrafi 30 sa 34).

63

Fir-rigward tal-implimentazzjoni tal-IPA, il-proġetti li ġew awditjati ġeneralment wasslu l-outputs intenzjonati, li kkontribwew għall-allinjament tat-Turkija mal-acquis u għat-tisħiħ tal-kapaċità amministrattiva tagħha, anke jekk dawn spiss iddewmu. Aħna sibna li s-sostenibbiltà ta’ dawn ir-riżultati pożittivi hija kompromessa, prinċipalment minħabba n-nuqqas ta’ rieda politika, li kien aggravat mis-sensji estensivi li seħħew, mis-sospensjonijiet tal-uffiċjali pubbliċi u mir-restrizzjonijiet fuq is-soċjetà ċivili (il-paragrafi 35 sa 38, 40 sa 45 u 52 sa 57).

Rakkomandazzjoni 3 – Użu akbar tal-kundizzjonalità

Fid-dawl tal-impatt li r-rigress tar-riformi diġà qed ikollu fuq is-sostenibbiltà tal-proġetti fit-Turkija, jenħtieġ li l-Kummissjoni tagħmel użu akbar mill-kundizzjonalità fil-livell politiku u f’dak tal-proġetti billi:

1. Tagħmel proposti lill-Kumitat tal-IPA II biex jaġġusta l-allokazzjonijiet totali taħt l-IPA II għas-sena “N”, inklużi ridirezzjoni jew tnaqqis tal-fondi taħt l-IPA II sabiex jiġu indirizzati l-każijiet ta’ rigress fis-setturi tal-istat tad-dritt u tal-governanza identifikati fir-Rapport Annwali tagħha dwar it-Turkija fis-sena “N-1”;
2. Tiddeċiedi, sa tmiem l-2017 u l-2020, jekk tagħtix il-premju tal-prestazzjoni lit-Turkija. Din id-deċiżjoni tkun trid tirrifletti l-progress li jkun sar lejn it-tkabbir, l-implimentazzjoni effiċjenti tal-IPA u l-ksib ta’ riżultati tajbin;
3. Tagħmel progressivament aktar użu mill-modalità ta’ ġestjoni diretta biex tindirizza l-ħtiġijiet fundamentali fejn ikun hemm nuqqas ta’ rieda politika, b’mod partikolari, għall-ġlieda kontra l-korruzzjoni fil-livelli għolja u l-kriminalità organizzata, ir-rinfurzar tal-libertà tal-istampa, il-prevenzjoni tal-kunflitti ta' interess u t-tisħiħ tas-soċjetà ċivili.
4. Għal proġetti ġodda u meta jkun applikabbli, tissettja kundizzjonijiet fil-forma ta’ rekwiżiti minimi biex tappoġġa t-twassil f’waqtu tal-outputs mistennija u tas-sostenibbiltà. Meta dawn il-kundizzjonijiet ma jiġux issodisfati, ikunu jridu jittieħdu miżuri korrettivi (eż. sospensjoni ta’ pagamenti, kanċellazzjonijiet ta’ proġetti).

Data mmirata għall-implimentazzjoni: (a) mill-31 ta’ Diċembru 2018 'il quddiem; (b): il-31 ta’ Diċembru 2018 u l-31 ta’ Diċembru 2020; (c) u (d): il-31 ta’ Diċembru 2018.

64

Kien hemm nuqqasijiet fil-monitoraġġ tal-prestazzjoni tal-proġetti, pereżempju l-fatt li ċerti proġetti ma kinux magħżula fil-qafas tal-MOR tal-Kummissjoni, u ċerti indikaturi xi drabi ma kinux rilevanti jew affidabbli, jew ma kinux akkumpanjati minn linja bażi rilevanti (il-paragrafu 39).

Rakkomandazzjoni 4 – Titjib fil-monitoraġġ tal-prestazzjoni tal-proġetti

Jenħtieġ li l-Kummissjoni twessa’ l-kopertura tar-rapporti tagħha dwar il-MOR li jikkonċernaw operazzjonijiet iffinanzjati mill-UE fit-Turkija u ttejjeb ir-rilevanza u l-affidabbiltà tal-indikaturi tagħha relatati mal-proġetti billi tinkludi d-disponibbiltà tad-data ta’ referenza, meta jkun applikabbli.

Data mmirata għall-implimentazzjoni: Mill-2018 'il quddiem.

65

Sors ieħor ta’ tħassib huwa li minħabba dewmien ġenerali fil-programmazzjoni u l-implimentazzjoni, l-IPA ddewwem b’mod sinifikanti. Dan wassal għal tnaqqis fil-finanzjament u fiż-żmien li l-awtoritajiet Torok kellhom biex jimplimentaw il-baġit u l-proġetti sussegwenti tal-IPA II, u se jkompli jikkontribwixxi għal dewmien fis-sejħiet għall-offerti u l-ikkuntrattar tal-proġetti. Ir-raġunijiet għal dan id-dewmien kienu magħrufa: kapaċità amministrattiva dgħajfa f’xi ministeri f’dak li jirrigwarda t-tħejjija ta’ proposti għall-proġetti, it-tranżizzjoni għall-approċċ settorjali u dawran eċċessiv tal-persunal fis-CFCU, li jimmaniġġja l-biċċa l-kbira mill-fondi taħt l-IPA li jintnefqu fit-Turkija (il-paragrafi 46 sa 51).

Rakkomandazzjoni 5 – Tnaqqis fid-dewmien bl-applikazzjoni selettiva ta’ ġestjoni indiretta

Taħt l-IPA II, jenħtieġ li l-Kummissjoni tapplika ġestjoni indiretta b'mod selettiv, filwaqt li tieħu inkunsiderazzjoni l-volum tal-fondi involuti, il-kumplessità tal-proġetti li jkunu jridu jitħejjew u li għalihom tkun trid issir sejħa għall-offerti mill-awtoritajiet Torok, u l-kapaċità tas-CFCU.

Data mmirata għall-implimentazzjoni: Progressivament, filwaqt li tinbeda immedjatament.

Dan ir-Rapport ġie adottat mill-Awla III, immexxija mis-Sur Karel PINXTEN, Membru tal-Qorti tal-Awdituri, fil-Lussemburgu, fil-laqgħa tagħha tas-6 ta’ Frar 2018.

Akronimi u abbrevjazzjonijiet

CFCU: Unità Ċentrali tal-Finanzi u l-Kuntratti

ĠFP: Ġestjoni tal-finanzi pubbliċi

IPA: Strument għall-Assistenza ta' Qabel l-Adeżjoni

MEUA: Ministeru għall-Affarijiet tal-UE

MOR: Monitoraġġ orjentat lejn ir-riżultati

NAO: Uffiċjal Nazzjonali Awtorizzanti

NIPAC: Koordinatur Nazzjonali tal-IPA

OSĊ: Organizzazzjoni tas-Soċjetà Ċivili

UNDP: Programm ta' Żvilupp tan-Nazzjonijiet Uniti

Tim tal-awditjar

Ir-rapporti speċjali tal-QEA jippreżentaw ir-riżultati tal-awditi li twettaq ta’ politiki u programmi tal-UE, jew ta’ suġġetti relatati mal-ġestjoni minn oqsma speċifiċi tal-baġit tal-UE. Il-QEA tagħżel u tfassal dawn il-kompiti tal-awditjar biex timmassimizza l-impatt tagħhom billi tqis ir-riskji għall-prestazzjoni jew għall-konformità, il-livell ta' introjtu jew ta' nfiq involut, l-iżviluppi li jkunu għad iridu jseħħu u l-interess politiku u pubbliku.

Dan l-awditu tal-prestazzjoni twettaq mill-Awla III tal-Awditjar, Azzjoni esterna/Sigurtà u ġustizzja, li hija mmexxija minn Karel Pinxten, Membru tal-QEA. L-awditu twettaq minn Bettina Jakobsen, Membru tal-QEA, li ngħatat appoġġ minn Katja Mattfolk, Kap tal-Kabinett u Kim Storup, Attaché tal-Kabinett; Alejandro Ballester Gallardo, Maniġer Prinċipali; Dennis Wernerus, Kap tal-Kompitu; Nicola Berloco, Cyril Messein u Alexandre Tan, Awdituri. Fiona Urquhart ipprovdiet appoġġ lingwistiku.

Kuntatt

IL-QORTI EWROPEA TAL-AWDITURI
12, rue Alcide De Gasperi
1615 Luxembourg
LUXEMBOURG

Tel. +352 4398-1
Mistoqsijiet: eca.europa.eu/mt/Pages/ContactForm.aspx
Sit web: eca.europa.eu
Twitter: @EUAuditors

Ħafna informazzjoni addizzjonali dwar l-Unjoni Ewropea hija disponibbli fuq l-Internet.
Jista’ jsir aċċess għaliha permezz tas-server Europa (http://europa.eu).

Il-Lussemburgu: L-Uffiċċju tal-Pubblikazzjonijiet tal-Unjoni Ewropea, 2018

PDF	ISBN 978-92-872-9554-5	ISSN 1977-5741	doi:10.2865/94863	QJ-AB-18-006-MT-N
HTML	ISBN 978-92-872-9604-7	ISSN 1977-5741	doi:10.2865/896096	QJ-AB-18-006-MT-Q

© L-Unjoni Ewropea, 2018

Għal kull użu jew riproduzzjoni ta’ ritratti jew materjal ieħor li ma jaqax taħt id-drittijiet tal-awtur tal-Unjoni Ewropea, irid jintalab il-permess direttament mingħand id-detenturi tad-drittijiet tal-awtur.

KIF TIKKUNTATTJA LILL-UE

Personalment
Madwar l-Unjoni Ewropea kollha hemm mijiet ta’ ċentri ta’ informazzjoni tal-Europe Direct. Tista’ ssib l-indirizz tal-eqreb ċentru għalik f’dan is-sit: https://europa.eu/european-union/contact_mt

Bit-telefown jew bil-posta elettronika
Europe Direct huwa servizz li jwieġeb il-mistoqsijiet tiegħek dwar l-Unjoni Ewropea. Tista’ tikkuntattja dan is-servizz:

• bit-telefown bla ħlas: 00 800 6 7 8 9 10 11 (ċerti operaturi jafu jimponu ħlas għal dawn it-telefonati),
• fuq dan in-numru standard: +32 22999696, jew
• bil-posta elettronika permezz: https://europa.eu/european-union/contact_mt

KIF ISSIB TAGĦRIF DWAR L-UE

Onlajn
L-informazzjoni dwar l-Unjoni Ewropea bil-lingwi uffiċjali kollha tal-UE hija disponibbli fuq is-sit web Europa fuq: http://europa.eu

Pubblikazzjonijiet tal-UE
Tista’ tniżżel mill-internet jew tordna l-pubblikazzjonijiet tal-UE, li xi wħud minnhom huma bla ħlas u xi oħrajn bil-ħlas, mill-EU Bookshop fl-indirizz li ġej: https://op.europa.eu/mt/web/general-publications/publications. Kopji multipli ta’ pubblikazzjonijiet bla ħlas tista’ tiksibhom billi tikkuntattja lil Europe Direct jew liċ-ċentru tal-informazzjoni lokali tiegħek (ara https://europa.eu/european-union/contact_mt).

Il-liġi tal-UE u dokumenti relatati
Għal aċċess għall-informazzjoni legali tal-UE, inkluż il-liġijiet kollha tal-UE mill-1951 ’l hawn, fil-verżjonijiet lingwistiċi uffiċjali kollha, żur is-sit EUR-Lex hawnhekk: http://eur-lex.europa.eu

Dejta Miftuħa mill-UE
Il-portal tad-Dejta Miftuħa mill-UE (http://data.europa.eu/euodp/mt/home?) jipprovdi aċċess għal settijiet tad-dejta mill-UE. Id-dejta tista’ titniżżel mill-internet u tintuża mill-ġdid bla ħlas, kemm għal skopijiet kummerċjali kif ukoll mhux kummerċjali.