Dezinformacja w UE – pomimo podejmowanych wysiłków problem pozostaje nierozwiązany

Streszczenie

Dezinformacja jest obecna w komunikacji międzyludzkiej od zarania cywilizacji i powstania zorganizowanych społeczeństw. W ostatnich latach zmieniła się jednak skala tego zjawiska oraz szybkość, z jaką nieprawdziwe lub wprowadzające w błąd informacje mogą dotrzeć do zamierzonych i niezamierzonych odbiorców za pośrednictwem mediów społecznościowych i z wykorzystaniem nowych technologii. Może to wyrządzić szkodę publiczną.

Rada Europejska w swoich konkluzjach z 28 czerwca 2018 r. zwróciła się do Wysokiego Przedstawiciela do Spraw Zagranicznych i Komisji o przedstawienie planu działania zawierającego konkretne propozycje dotyczące skoordynowanej reakcji na dezinformację. Unijny plan działania na rzecz zwalczania dezinformacji, przedstawiony 5 grudnia 2018 r., obejmuje dziesięć konkretnych działań opartych na czterech obszarach priorytetowych zwanych inaczej filarami i konsoliduje wysiłki UE na rzecz zwalczania dezinformacji. Kwoty, które UE przeznaczyła do tej pory na walkę z dezinformacją, są stosunkowo niskie – 50 mln euro w okresie od 2015 do 2020 r.

Celem niniejszej kontroli była ocena, czy unijny plan działania na rzecz zwalczania dezinformacji był adekwatny w momencie opracowania i czy przyniósł zamierzone rezultaty. Kontrolą objęto okres od przygotowań do przyjęcia tego planu w grudniu 2018 r. do września 2020 r. Niniejsze sprawozdanie jest pierwszą kompleksową, niezależną oceną jego adekwatności i osiągniętych rezultatów. Ogólnie rzecz biorąc, Trybunał stwierdza, że plan działania UE był adekwatny, ale niekompletny. Choć realizacja planu przebiega zasadniczo zgodnie z zamierzeniami i istnieją dowody na pozytywne zmiany, wbrew założeniom niektóre rezultaty nie zostały osiągnięte.

W planie działania UE przewidziano odpowiednie proaktywne i reaktywne środki zwalczania dezinformacji. Niemniej – pomimo ciągłych zmian w zakresie taktyk dezinformacji, podmiotów działających w tej sferze i technologii z nią związanej – plan działania UE nie został zaktualizowany od czasu przedstawienia go w 2018 r. Plan nie zawiera kompleksowych rozwiązań, które gwarantowałyby, że wszelkie działania UE przeciwko dezinformacji będą dobrze skoordynowane, skuteczne i proporcjonalne do rodzaju i skali zagrożenia. Ponadto planowi nie towarzyszyły żadne ramy monitorowania, oceny i sprawozdawczości, co stawia pod znakiem zapytania rozliczalność.

Trzy grupy zadaniowe Europejskiej Służby Działań Zewnętrznych ds. komunikacji strategicznej zwiększyły zdolność UE do prognozowania zjawisk dezinformacji w krajach sąsiadujących i reagowania na nie. Grupy te nie dysponują jednak odpowiednimi zasobami ani nie są poddawane ocenie, a ich mandaty nie obejmują niektórych pojawiających się zagrożeń.

Projekt EUvsDisinfo odegrał zasadniczą rolę w podnoszeniu świadomości na temat dezinformacji ze strony Rosji. Jednak fakt, że jest on prowadzony przez Europejską Służbę Działań Zewnętrznych, budzi pewne wątpliwości co do jego niezależności i ostatecznego celu, ponieważ może być postrzegany jako reprezentujący oficjalne stanowisko UE. System wczesnego ostrzegania ułatwił wymianę informacji między państwami członkowskimi i instytucjami UE. Niemniej państwa członkowskie nie wykorzystują w pełni potencjału systemu do koordynowania wspólnych działań i reagowania na dezinformację.

Wprowadzając kodeks postępowania, Komisja ustanowiła pionierskie ramy współpracy z platformami internetowymi. Trybunał stwierdził, że kodeks ten nie spełnia założonego celu, jakim jest rozliczanie platform internetowych z ich działań i roli w aktywnym zwalczaniu dezinformacji.

W niniejszym sprawozdaniu zwrócono również uwagę na brak strategii w zakresie umiejętności korzystania z mediów, która obejmowałaby zwalczanie dezinformacji, a także uwzględniała fragmentację polityki i działań mających na celu zwiększenie zdolności w zakresie dostępu do mediów i kanałów komunikacji, ich rozumienia i interakcji z nimi. Trybunał stwierdził ponadto, że istnieje ryzyko, iż nowo utworzone Europejskie Obserwatorium Mediów Cyfrowych nie osiągnie założonych celów.

Na podstawie powyższych wniosków Trybunał zaleca, aby Europejska Służba Działań Zewnętrznych i Komisja:

• usprawniły koordynację i poprawiły rozliczalność działań UE przeciwko dezinformacji (Europejska Służba Działań Zewnętrznych i Komisja);
• ulepszyły rozwiązania operacyjne stosowane w obrębie działu StratCom i powiązanych grup zadaniowych (Europejska Służba Działań Zewnętrznych);
• zwiększyły udział państw członkowskich i platform internetowych w systemie wczesnego ostrzegania (Europejska Służba Działań Zewnętrznych);
• usprawniły monitorowanie i poprawiły rozliczalność platform internetowych (Komisja);
• przyjęły unijną strategię w zakresie umiejętności korzystania z mediów, obejmującą zwalczanie dezinformacji (Komisja);
• podjęły kroki, które umożliwiłyby Europejskiemu Obserwatorium Mediów Cyfrowych realizację założonych ambitnych celów (Komisja).

Wprowadzenie

Komisja Europejska¹ definiuje „dezinformację” jako „możliwe do zweryfikowania nieprawdziwe lub wprowadzające w błąd informacje, tworzone, przedstawiane i rozpowszechniane w celu uzyskania korzyści gospodarczych lub wprowadzenia w błąd opinii publicznej, które mogą wyrządzić szkodę publiczną”. Szkoda publiczna obejmuje zagrożenia dla demokratycznych procesów politycznych i kształtowania polityki oraz dla ochrony zdrowia obywateli UE, środowiska naturalnego lub bezpieczeństwa.

Stosowana przez Komisję definicja dezinformacji nie obejmuje wprowadzającej w błąd reklamy, błędów sprawozdawczych, satyry i parodii ani wyraźnie oznaczonych stronniczych wiadomości i komentarzy. W przeciwieństwie do np. mowy nienawiści czy treści o charakterze terrorystycznym, nieprawdziwe lub wprowadzające w błąd informacje nie są same w sobie nielegalne.

Legitymacja i cel UE opierają się na demokratycznych podstawach, których istnienie wymaga wyrażania przez świadomy elektorat demokratycznej woli w ramach wolnych i uczciwych wyborów. Wszelkie podejmowane w złej wierze celowe próby podważania opinii publicznej lub manipulowania nią stanowią zatem poważne zagrożenie dla samej UE. Jednocześnie walka z dezinformacją nastręcza poważnych problemów, ponieważ nie powinna naruszać wolności opinii i wypowiedzi zapisanej w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej.

Termin „dezinformacja” pojawił się na początku XX w. i od tego czasu jest szeroko stosowany. W ostatnich latach internet zwiększył skalę i szybkość, z jaką fałszywe informacje docierają do odbiorców, często anonimowo i przy minimalnym koszcie.

Wysiłki podejmowane przez UE w celu zwalczania dezinformacji sięgają marca 2015 r., kiedy to Rada Europejska² zwróciła się do Wysokiej Przedstawiciel Unii do Spraw Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa o opracowanie – we współpracy z państwami członkowskimi i instytucjami UE – „planu działania dotyczącego strategicznej komunikacji w celu przeciwstawienia się prowadzonym przez Rosję kampaniom dezinformacyjnym”. Doprowadziło to do utworzenia w ramach Europejskiej Służby Działań Zewnętrznych (ESDZ) działu do spraw komunikacji strategicznej (StratCom) i pierwszej z powiązanych grup zadaniowych, której zadaniem było przeciwdziałanie dezinformacji pochodzącej spoza UE (z Rosji) oraz opracowywanie i rozpowszechnianie pozytywnych komunikatów strategicznych w państwach wschodniego sąsiedztwa UE. Podmiot ten znany jest pod nazwą grupy zadaniowej East StratCom. W 2017 r. utworzono dwie kolejne grupy zadaniowe StratCom: jedną dla południowego sąsiedztwa, a drugą dla Bałkanów Zachodnich (zob. też pkt 45–49).

Pod koniec 2017 r. Komisja powołała grupę ekspertów wysokiego szczebla, aby uzyskać konkretne porady dotyczące zwalczania dezinformacji. Grupa przedstawiła swoje sprawozdanie w marcu 2018 r.³. Stało się ono podstawą do opracowania przez Komisję komunikatu pt. „Zwalczanie dezinformacji w internecie: podejście europejskie”⁴ (kwiecień 2018 r.). W dokumencie określono nadrzędne zasady i cele, które powinny ukierunkować działania w zakresie zwiększenia świadomości publicznej na temat dezinformacji, wskazano również konkretne działania, jakie Komisja zamierza podjąć w tym zakresie.

Rada Europejska w swoich konkluzjach z dnia 28 czerwca 2018 r.⁵ zwróciła się Wysokiego Przedstawiciela do Spraw Zagranicznych i Komisji, by „przedstawili do grudnia 2018 r. plan działania zawierający konkretne propozycje dotyczące skoordynowanej reakcji UE na wyzwania związane z dezinformacją, w tym stosowne mandaty i wystarczające zasoby dla odpowiednich zespołów ESDZ ds. komunikacji strategicznej”.

Na podstawie komunikatu z kwietnia 2018 r. w grudniu 2018 r. Komisja opublikowała unijny plan działania na rzecz zwalczania dezinformacji (zwany dalej „planem działania UE”). Określono w nim dziesięć konkretnych działań opartych na czterech obszarach priorytetowych zwanych inaczej filarami, skierowanych do ogółu społeczeństwa. Strukturę tę przedstawiono w tabeli 1 poniżej.

Nie istnieją żadne ramy prawne UE, które regulowałyby kwestię dezinformacji, z wyjątkiem art. 11 Karty praw podstawowych dotyczącego wolności wypowiedzi i informacji oraz szeregu inicjatyw politycznych. Odpowiedzialność za walkę z dezinformacją spoczywa przede wszystkim na państwach członkowskich⁶. Rola UE polega na wspieraniu tych państw za pomocą wspólnej wizji i działań mających na celu usprawnienie koordynacji i komunikacji, a także przyjmowanie dobrych praktyk. W  załączniku I przedstawiono główne działy i jednostki instytucji UE zaangażowane w realizację planu działania UE. Jak pokazano w załączniku II, wydatki UE na zwalczanie dezinformacji były do tej pory stosunkowo niskie – 50 mln euro od 2015 do 2020 r.

W grudniu 2019 r.⁷ Rada potwierdziła, że plan działania UE „pozostaje w centrum wysiłków UE” na rzecz zwalczania dezinformacji, i wezwała do jego regularnego przeglądu i aktualizacji w razie potrzeby. Rada zwróciła się również do ESDZ, by ta wzmocniła swoje działania w zakresie komunikacji strategicznej w innych regionach, w tym w Afryce Subsaharyjskiej. Parlament Europejski również przy wielu okazjach podkreślał znaczenie wzmożenia wysiłków na rzecz zwalczania dezinformacji⁸.

Na początku 2020 r., niemal natychmiast po wybuchu pandemii COVID-19, w internecie pojawiła się bezprecedensowa fala informacji wprowadzających w błąd, dezinformacji i cyfrowych pogłosek, którą Światowa Organizacja Zdrowia określiła mianem „infodemii”⁹. Zjawisko to stwarzało bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia publicznego i odbudowy gospodarczej. W czerwcu 2020 r. Komisja Europejska i Wysoki Przedstawiciel opublikowali komunikat pt. „Walka z dezinformacją wokół COVID-19 – dajemy dojść do głosu faktom”¹⁰, w którym omówiono podjęte już kroki i konkretne działania, jakie należy przedsięwziąć w celu zwalczania dezinformacji wokół COVID-19.

W dniu 4 grudnia 2020 r. Komisja przedstawiła europejski plan działania na rzecz demokracji¹¹, który częściowo poświęcony jest wzmocnieniu walki z dezinformacją. W dokumencie tym uwzględniono inicjatywy przewidziane już w unijnym planie działania na rzecz zwalczania dezinformacji. Ponadto Komisja przedstawiła także wniosek dotyczący nowego aktu prawnego o usługach cyfrowych¹², zawierający propozycję „horyzontalnych ram nadzoru regulacyjnego, rozliczalności i przejrzystości przestrzeni internetowej w reakcji na pojawiające się zagrożenia”.

Na rys. 1 przedstawiono chronologię realizacji głównych inicjatyw UE od 2015 r.

Źródło: Europejski Trybunał Obrachunkowy.

Zakres kontroli i podejście kontrolne

Niniejsze sprawozdanie z kontroli ukazuje się dwa lata po przyjęciu unijnego planu działania na rzecz zwalczania dezinformacji. Jest to pierwsza kompleksowa, niezależna ocena jego adekwatności i osiągniętych rezultatów. Ma ona zapewnić wkład w regularny przegląd planu wymagany przez Radę.

Celem przeprowadzonej przez Trybunał kontroli było ustalenie, czy unijny plan działania na rzecz zwalczania dezinformacji jest adekwatny i czy przynosi zamierzone rezultaty. Aby udzielić odpowiedzi na to pytanie, kontrolerzy Trybunału podzielili je na następujące dwa pytania podrzędne:

• Czy plan działania UE jest adekwatny do celów zwalczania dezinformacji i czy opiera się na solidnych ramach rozliczalności?
• Czy działania przewidziane w planie działania UE są realizowane zgodnie z założeniami? Aby odpowiedzieć na to pytanie szczegółowe, kontrolerzy Trybunału ocenili stan realizacji działań w ramach każdego z czterech filarów planu.

Kontrola objęła okres od przygotowań do przyjęcia unijnego planu działania na rzecz zwalczania dezinformacji w grudniu 2018 r. do września 2020 r. W miarę możliwości niniejsze sprawozdanie odnosi się również do najnowszych wydarzeń w tej dziedzinie, które miały miejsce później, takich jak przedstawienie przez Komisję europejskiego planu działania dotyczącego demokracji oraz wniosku dotyczącego aktu o usługach cyfrowych w grudniu 2020 r. (zob. pkt 12). Niemniej ponieważ dokumenty te zostały opublikowane po zakończeniu prac kontrolnych Trybunału, wykraczają one poza zakres niniejszej kontroli.

Kontrola obejmowała szeroko zakrojony przegląd i analizę wszelkiej dostępnej dokumentacji dotyczącej utworzonych struktur organizacyjnych oraz działań zaplanowanych i zrealizowanych w ramach planu działania UE. Kontrolerzy Trybunału rozesłali ankietę do punktów kontaktowych systemu wczesnego ostrzegania w 27 państwach członkowskich, a odsetek odpowiedzi wyniósł 100%. Odbyli również spotkania z licznymi zainteresowanymi stronami, takimi jak ESDZ i odpowiednie dyrekcje generalne Komisji, Parlament Europejski, Rada, przedstawicielstwa Komisji, NATO, Centrum Doskonałości ds. Komunikacji Strategicznej przy NATO z siedzibą na Łotwie, władze krajowe, platformy internetowe, organizacje dziennikarzy i zajmujące się weryfikacją informacji, doradzające Komisji organy regulujące audiowizualne usługi medialne, pracownicy uniwersyteccy i eksperci, kierownicy i koordynatorzy projektów oraz ekspert zewnętrzny.

Trybunał ocenił również 20 spośród 23 projektów, które Komisja uznała za bezpośrednio związane ze zwalczaniem dezinformacji ze względu na ukierunkowanie na korzystanie z mediów. W załączniku III zawarto podsumowanie przeprowadzonej przez Trybunał oceny tych projektów.

Uwagi

W momencie sporządzenia unijny plan działania na rzecz zwalczania dezinformacji był adekwatny, ale niekompletny

Na potrzeby tej sekcji Trybunał zbadał, czy plan działania UE był adekwatny w momencie sporządzenia, tzn. czy odpowiadał potrzebom rozpoznanym przez ekspertów i inne zainteresowane strony. Ocenił również, czy plan został poddany przeglądowi i aktualizacji. Kontrolerzy Trybunału przyjrzeli się wydarzeniom i źródłom, które zainspirowały stworzenie planu i na których został on oparty, a także ocenili, czy zawiera on odpowiednie rozwiązania w zakresie koordynacji dotyczące komunikacji oraz elementy niezbędne do pomiaru wyników i zapewnienia rozliczalności.

Treść planu działania UE była zasadniczo zgodna z opiniami ekspertów i zainteresowanych stron dotyczącymi dezinformacji

Zwalczanie dezinformacji jest zagadnieniem wysoce technicznym, które wymaga wkładu i wiedzy fachowej ze strony szeregu specjalistów. Kluczowe znaczenie dla ustalenia poglądów i priorytetów zainteresowanych stron oraz dla lepszego zrozumienia zagrożenia mają ponadto konsultacje publiczne.

Trybunał ustalił, że jako podstawę planu działania UE Komisja wykorzystała odpowiednie zewnętrzne źródła wiedzy fachowej, a ponadto przeprowadziła kompleksowe konsultacje publiczne¹³. W planie w dużej mierze uwzględniono sugestie i obawy wyrażone w odnośnych dokumentach.

W momencie publikacji w grudniu 2018 r. w planie działania UE przedstawiono uporządkowane podejście do kwestii wymagających zarówno działań reaktywnych (prostowanie dezinformacji i zmniejszanie widoczności treści dezinformacyjnych), jak i proaktywnych działań długoterminowych (umiejętność korzystania z mediów i działania mające na celu zwiększenie odporności społecznej). W dokumencie położono szczególny nacisk na cel, jakim była ochrona zbliżających się wyborów do Parlamentu Europejskiego w 2019 r., a także na długoterminowe wyzwania społeczne wymagające zaangażowania wielu różnych podmiotów.

We wszystkich obszarach oprócz kwestii umiejętności korzystania z mediów Komisja wskazała konkretne działania umożliwiające realizację głównych zaleceń zawartych w sprawozdaniu niezależnej grupy ekspertów wysokiego szczebla ds. nieprawdziwych wiadomości i dezinformacji w internecie. Ta grupa wysokiego szczebla, składająca się z 39 ekspertów z różnych środowisk, została powołana przez Komisję w styczniu 2018 r., aby zapewnić doradztwo w zakresie inicjatyw politycznych mających na celu przeciwdziałanie dezinformacji w internecie. Sprawozdanie to, wraz z komunikatem Komisji z kwietnia 2018 r., stało się podstawą planu działania UE.

Kolejnym dowodem na adekwatność planu działania UE jest fakt, że przewidziane w nim działania miały na celu zaangażowanie szerokiego grona kluczowych zainteresowanych stron w tej dziedzinie – nie tylko instytucji UE i państw członkowskich, ale również innych podmiotów, takich jak podmioty z sektora prywatnego, społeczeństwo obywatelskie, weryfikatorzy informacji, dziennikarze i środowisko akademickie.

ESDZ i Komisja nie wprowadziły jasnych rozwiązań dotyczących koordynacji w zakresie realizacji planu

Planowi działania na rzecz zwalczania dezinformacji nie towarzyszyły ogólne ramy koordynacyjne, które zagwarantowałyby, że każda reakcja UE będzie skuteczna i proporcjonalna do rodzaju i skali zagrożenia. Zdefiniowanie i skoordynowanie przepływu informacji pozwoliłoby np. określić, kiedy należy podjąć współpracę i nawiązać partnerstwo z podmiotami lokalnymi i społeczeństwem obywatelskim, aby zwiększyć świadomość na temat zagrożeń związanych z dezinformacją.

Strategia komunikacji pozwala zapewnić spójną reakcję, gdy zaangażowane są różne podmioty. Za każdy z czterech filarów planu działania UE odpowiedzialna jest inna dyrekcja generalna Komisji lub ESDZ. Stwarza to ryzyko, że w sferze komunikacji będą one pracować w ramach odrębnych struktur organizacyjnych (tj. równolegle – bez współpracy ani koordynacji), a żaden pojedynczy organ nie będzie w pełni nadzorował ani odpowiadał za całość działań komunikacyjnych mających na celu zwalczanie dezinformacji.

Dyrekcja Generalna ds. Komunikacji (DG COMM) Komisji jest odpowiedzialna za zewnętrzne działania komunikacyjne tej instytucji. W planie zarządzania DG COMM na 2019 r. uznano jej rolę w zwalczaniu dezinformacji i podkreślono potrzebę współpracy między dyrekcjami generalnymi i innymi instytucjami, odnosząc się w szczególności do Dyrekcji Generalnej ds. Sieci Komunikacyjnych, Treści i Technologii (DG CNECT) oraz do Wspólnego Centrum Badawczego. Nie ma jednak żadnej wzmianki o ESDZ czy grupach zadaniowych StratCom, które również są bardzo zaangażowane w pozytywną komunikację i zwalczanie dezinformacji.

DG COMM utworzyła wewnętrzną sieć ds. zwalczania dezinformacji. Cele sieci obejmują poprawę koordynacji działań komunikacyjnych w zakresie zwalczania dezinformacji, stworzenie internetowego repozytorium zweryfikowanych sprostowań, systematyczne wykrywanie dezinformacji i koordynację reakcji na nią oraz promowanie pozytywnych komunikatów. W okresie od powstania sieci w maju 2018 r. do stycznia 2020 r. odbyło się jedenaście spotkań. Udział w spotkaniach jest otwarty dla szerokiego grona osób – uczestniczą w nich przedstawiciele wielu służb i przedstawicielstw Komisji, ESDZ i innych instytucji, a także inni eksperci. Niemniej dotychczasowe spotkania obejmowały jedynie wymianę informacji między przedstawicielami na temat podjętych działań, bez związku z kształtowaniem polityki. Brak jest również dowodów na podjęcie konkretnych działań następczych lub decyzji w celu uczynienia z wewnętrznej sieci ds. zwalczania dezinformacji skutecznego mechanizmu koordynacji.

Plan zarządzania DG COMM na 2019 r. zawierał tylko jeden (na 102) wskaźnik związany z dezinformacją, który mierzył jedynie liczbę spotkań wewnętrznej sieci ds. zwalczania dezinformacji.

Również przedstawicielstwa Komisji odgrywają istotną rolę w zewnętrznych działaniach komunikacyjnych Komisji za sprawą rozpowszechniania pozytywnych komunikatów i kampanii informacyjnych, briefingów dla mediów, prostowania fałszywych przekonań i zwalczania dezinformacji. Mają też aktywnie uczestniczyć w pracach wewnętrznej sieci ds. zwalczania dezinformacji. Działania tych przedstawicielstw w zakresie prostowania fałszywych przekonań ujęte są w wykazach zamieszczonych na stronach w poszczególnych oficjalnych portalach, dostęp do tych stron był jednak często utrudniony, ponieważ ich lokalizacja różniła się w zależności od przedstawicielstwa: niektóre (np. w Grecji i Hiszpanii) umieściły ją w dziale aktualności, podczas gdy inne (np. w Polsce i Irlandii) nie. Ponadto strony te nie były regularnie aktualizowane. Niektóre z nich zawierały ograniczone, często anegdotyczne informacje. Brak było danych statystycznych na temat liczby odwiedzających.

Ponadto DG COMM prowadziła prace nad stworzeniem centralnego internetowego ośrodka ds. dezinformacji. Miał on mieć postać scentralizowanego portalu zbierającego informacje na temat wszystkich aspektów prac instytucji UE nad dezinformacją. Uruchomienie portalu zaplanowano na początek 2020 r., ale z niejasnych przyczyn zostało ono odwołane.

Fragmentaryczne ramy monitorowania i sprawozdawczości oraz brak długoterminowego finansowania podważają rozliczalność planu działania UE

Aby zapewnić rozliczalność, plan działania musi zawierać jasno określone cele i określone w czasie działania, którym towarzyszy szereg wskaźników służących do monitorowania wyników. Istotnymi elementami planu działania są również przepisy dotyczące finansowania, regularnej sprawozdawczości, oceny i przeglądów.

Niektóre cele w planie działania UE zawierają ogólne sformułowania, takie jak „zwiększenie” lub „wzmocnienie”, które nie pozwalają na wykonanie pomiarów. Nie istnieją ogólne kluczowe wskaźniki efektywności dla planu działania UE jako całości. Ponadto dla połowy działań (działania 1, 2, 4, 5 i 8) nie przewidziano kluczowych wskaźników efektywności, a działania nie są jasno określone lub nie są zdefiniowane w czasie (zob. też załącznik IV).

Działania mają ramy czasowe od krótko- do długoterminowych, przy czym niektóre z nich są konkretne i określone w czasie (np. „do marca 2019 r. Komisja i Wysoki Przedstawiciel, we współpracy z państwami członkowskimi, ustanowią system wczesnego ostrzegania”), podczas gdy inne są niejasne (np. „państwa członkowskie powinny znacznie zwiększyć wysiłki w zakresie komunikacji na temat wartości i polityki Unii”).

Planowi działania UE nie towarzyszyły specjalne ramy monitorowania i oceny (dotyczy to również niedawno opublikowanego europejskiego planu działania na rzecz demokracji). Nie przewidziano oceny planu jako całości i do tej pory nie przeprowadzono żadnej całościowej oceny, a informacje zwrotne z wdrażania programu w państwach członkowskich nie są rejestrowane centralnie i nie są agregowane. Każde przedstawicielstwo prowadzi własną kampanię informacyjną i gromadzi dane statystyczne, ale Trybunał nie znalazł żadnych dowodów na to, że dane te są wykorzystywane przez Komisję do wyciągania wniosków, opracowywania najlepszych praktyk lub jako punkt odniesienia. Sprawozdawczość nie obejmuje żadnych informacji poza stwierdzeniem, że niektóre działania należą do starań na rzecz przeciwdziałania dezinformacji. Na przykład narzędzia takie jak wewnętrzna strona wiki Komisji służąca do prostowania fałszywych przekonań lub biuletyn informacyjny przeciwko dezinformacji nie są monitorowane pod względem zaangażowania państw członkowskich (np. za pomocą ankiet, danych statystycznych lub wskaźników dotyczących użytkowników).

Komisja i ESDZ regularnie aktualizują informacje na temat postępów w realizacji działań w ramach poszczególnych filarów planu działania UE i przedstawiają odnośne sprawozdania różnym grupom roboczym i organom przygotowawczym Rady. Te informacje sprawozdawcze nie są jednak publicznie dostępne i nie obejmują całego planu.

Mimo że dostępne są oddzielne sprawozdania dotyczące poszczególnych aspektów planu działania UE (ocena kodeksu postępowania oraz sprawozdanie Komisji na temat wyborów do Parlamentu Europejskiego), opublikowano tylko jedno sprawozdanie dotyczące realizacji planu jako całości. Miało to miejsce 14 czerwca 2019 r., sześć miesięcy po przedstawieniu samego planu.

Mimo że to pierwsze sprawozdanie z realizacji objęło wszystkie filary planu działania UE, wykazuje ono szereg niedociągnięć:

• nie zapewnia żadnego pomiaru wyników;
• sprawozdawczość dla każdego filaru ma przeważnie ogólną opisową postać i nie zapewniono szczegółowej sprawozdawczości dla poszczególnych działań (wyjątkiem w tym względzie jest kodeks postępowania);
• nie ma załącznika sprawozdawczego z informacjami na temat poszczególnych projektów związanych z planem działania UE;
• nie ma żadnych wskazówek, kiedy można spodziewać się kolejnego sprawozdania z realizacji.

Walka z dezinformacją jest obszarem podlegającym ciągłym zmianom, w związku z czym przydatne byłoby zapewnienie regularnej sprawozdawczości. We wspólnym komunikacie w sprawie walki z dezinformacją wokół COVID-19 uznano potrzebę opracowywania regularnych sprawozdań¹⁴.

W planie działania UE nie przewidziano odrębnego planu finansowego obejmującego koszty wszystkich działań powierzonych różnym podmiotom. Finansowanie pochodzi z różnych źródeł, a ponadto nie ma przepisów zapewniających długoterminowe finansowanie, mimo że niektóre z wydarzeń wymienionych w planie działania UE mają charakter powtarzalny. W załączniku II przedstawiono budżet przeznaczony na różne działania mające na celu zwalczanie dezinformacji. Jak wynika z informacji zawartych w załączniku, główne źródło finansowania jest co roku inne. Uwagę zwraca również brak planowania finansowego (zob. także pkt 50–51). Komisja i ESDZ nie zawsze rezerwują środki na wydatki związane ze zwalczaniem dezinformacji (nie mają one określonego kodu interwencji) – informacje te zostały zebrane jedynie na potrzeby niniejszej kontroli. Na rys. 2 przedstawiono przegląd wszystkich środków finansowych UE przeznaczonych na walkę z dezinformacją w latach 2015–2020 (nie obejmują one działań, które pośrednio przyczyniają się do zwalczania dezinformacji, a mianowicie proaktywnych działań komunikacyjnych w krajach sąsiadujących z UE).

Źródło: Europejski Trybunał Obrachunkowy na podstawie danych Komisji i ESDZ.

Co więcej, plan działania UE nie został jeszcze zaktualizowany od czasu przedstawienia go w 2018 r. Niektóre działania są na przykład związane wyłącznie z minionymi już wydarzeniami – wyborami do Parlamentu Europejskiego w 2019 r. lub Tygodniem Umiejętności Korzystania z Mediów w 2019 r. Zjawisko dezinformacji stale się zmienia. Stosowane taktyki, technologie wykorzystywane w kampaniach dezinformacyjnych oraz zaangażowane podmioty podlegają ciągłym zmianom¹⁵. Również Rada podkreśliła potrzebę regularnego przeglądu i aktualizacji planu (zob. pkt 10).

Chociaż komunikat w sprawie dezinformacji wokół COVID-19 (czerwiec 2020 r.), europejski plan działania na rzecz demokracji oraz wniosek dotyczący aktu o usługach cyfrowych rozszerzają niektóre działania pierwotnie określone w planie działania UE, nie można uznać tych dokumentów za jego kompleksową aktualizację. Ponadto prowadzenie działań zmierzających do osiągnięcia podobnych celów w ramach różnych planów działania i inicjatyw komplikuje proces koordynacji, zwiększając ryzyko braku skuteczności.

Realizacja planu działania UE przebiega zasadniczo zgodnie z zamierzeniami, odnotowano jednak szereg niedociągnięć

Niniejsza sekcja zawiera ocenę realizacji działań w ramach każdego z czterech filarów planu działania UE oraz ocenę zakresu, w jakim działania te poprawiły sposób zwalczania dezinformacji przez UE.

Grupy zadaniowe ds. komunikacji strategicznej odgrywają istotną rolę, ale nie dysponują odpowiednią liczbą pracowników ani wystarczającymi środkami finansowymi, aby radzić sobie z pojawiającymi się zagrożeniami

W ramach badania I filaru planu działania UE Trybunał przeanalizował grupy zadaniowe StratCom ESDZ. Trybunał przyjrzał się ich mandatowi i ustalił, czy dysponują one odpowiednią liczbą pracowników i wystarczającymi środkami finansowymi. W tym kontekście Trybunał zbadał również rolę i pozycję EUvsDisinfo, unijnego projektu przewodniego w zakresie zwalczania dezinformacji.

Mandaty grup zadaniowych StratCom nie obejmują w wystarczającym stopniu wszystkich rodzajów podmiotów szerzących dezinformację

Poza poprawą zdolności UE do prognozowania i reagowania na zewnętrzne działania dezinformacyjne (mandaty grup zadaniowych StratCom nie obejmują dezinformacji generowanej w obrębie UE) grupy zadaniowe StratCom w znacznym stopniu przyczyniły się do skutecznej komunikacji i promowania polityki UE w sąsiednich regionach.

Mandaty trzech grup zadaniowych StratCom (East, Western Balkans i South) wynikają z szeregu konkluzji Rady, przy czym różnią się one pod względem zakresu zadań i ukierunkowania. Na przykład mandat grupy zadaniowej East StratCom obejmuje w szczególności zadanie „unieszkodliwiania prowadzonych przez Rosję kampanii dezinformacyjnych”¹⁶. Mandat grupy zadaniowej East StratCom został określony w odniesieniu do jednego, zewnętrznego, działającego w złej wierze podmiotu, a nie w celu ochrony Europy przed dezinformacją niezależnie od jej źródła.

Inaczej było w przypadku dwóch pozostałych grup zadaniowych StratCom, których pierwotnym celem było zintensyfikowanie działań komunikacyjnych w odnośnych regionach. Grupę zadaniową South StratCom utworzono w celu objęcia działaniami południowego sąsiedztwa UE i regionu Zatoki Perskiej, natomiast grupę zadaniową Western Balkans StratCom utworzono w celu poprawy komunikacji strategicznej w regionie Bałkanów Zachodnich. Przed konkluzjami Rady¹⁷ z grudnia 2019 r. zwalczanie dezinformacji nie było głównym priorytetem żadnej z grup zadaniowych. Jedynie grupie zadaniowej East StratCom wyznaczono wyraźny cel wzmocnienia zdolności do prognozowania i zwalczania dezinformacji. W tabeli 2 poniżej przedstawiono cele każdej grupy zadaniowej StratCom w momencie przeprowadzania kontroli.

Źródło: ESDZ.

Trzy grupy zadaniowe StratCom prowadzą działania dotyczące bardzo różnych regionów i zajmują się różnymi podmiotami szerzącymi dezinformację. Niemniej działania tych grup w zakresie monitorowania mediów koncentrują się w dużej mierze na rosyjskich mediach międzynarodowych, rosyjskich oficjalnych kanałach komunikacyjnych, mediach powielających narrację rosyjską bądź mediach nią inspirowanych lub przez nią napędzanych, działających w UE i jej sąsiedztwie. Tymczasem zgodnie z analizą ESDZ inne podmioty, takie jak Chiny, stały się w mniejszym lub większym stopniu nowym istotnym źródłem zagrożeń związanych z dezinformacją. Również nowa Komisja ds. Obcych Ingerencji w Procesy Demokratyczne w UE (INGE) utworzona w Parlamencie Europejskim odbyła posiedzenia poświęcone tej kwestii, aby omówić potencjalne zagrożenia ze strony państw trzecich¹⁸.

Mandat grup zadaniowych StratCom jest mandatem politycznym, w którym nie określono konkretnie celów strategicznych i którego nie oparto na solidnych podstawach prawnych. W ramach działania 2 przewidzianego w planie działania Wysoki Przedstawiciel miał dokonać przeglądu mandatów grup zadaniowych South i Western Balkans StratCom (ale nie grupy zadaniowej East StratCom). Przegląd ten jednak nigdy nie został przeprowadzony. ESDZ uważa, że przyjęte w grudniu 2019 r. konkluzje Rady – z uwagi na zawarte w nich wyraźne stwierdzenie, że „do zadań wszystkich trzech grup zadaniowych powinno należeć stałe wykrywanie, analizowanie i unieszkodliwianie działań dezinformacyjnych”¹⁹ – stanowią wystarczającą podstawę do (ponownego) potwierdzenia mandatów tych grup. Rada zwróciła się również do ESDZ o dokonanie oceny potrzeb i możliwości rozszerzenia działalności na inne obszary geograficzne, co świadczy o tym, że istnieje poparcie polityczne dla rozszerzenia zakresu działania grup zadaniowych StratCom.

Grupy zadaniowe StratCom nie dysponują odrębnym i stabilnym źródłem finansowania

W momencie utworzenia w 2015 r. grupa zadaniowa East StratCom nie dysponowała żadnymi własnymi zasobami i była finansowana z wydatków administracyjnych ESDZ i Służby ds. Instrumentów Polityki Zagranicznej Komisji. Dzięki planowi działania UE zwiększono środki finansowe dostępne dla grup zadaniowych StratCom działających w obrębie ESDZ. W rzeczywistości komunikacja strategiczna jest jedyną częścią planu działania, w przypadku której przeznaczony na nią budżet zwiększył się. Jak wynika z rys. 2 powyżej, budżet przeznaczony na grupy zadaniowe StratCom i komunikację strategiczną wzrósł prawie czterokrotnie od czasu przyjęcia planu.

Mimo że dezinformacja nie jest jedynie zagrożeniem krótkoterminowym, grupy zadaniowe StratCom nie mają stałego źródła finansowania, co może zagrażać trwałości ich funkcjonowania. Na przykład znaczącym źródłem finansowania grup zadaniowych StratCom jest działanie przygotowawcze Parlamentu Europejskiego o nazwie „StratCom Plus” (zob. załącznik II). Istotą działań przygotowawczych jest przygotowywanie nowych przedsięwzięć, takich jak strategie, prawodawstwo i programy. Na rys. 3 zilustrowano, w jaki sposób dodatkowe fundusze zostały przeznaczone na poprawę poszczególnych zdolności.

Źródło: Europejski Trybunał Obrachunkowy na podstawie danych ESDZ.

Znaczenie finansowania i odpowiednich zasobów było wielokrotnie podkreślane²⁰, w tym przez Parlament Europejski²¹, państwa członkowskie²² i społeczeństwo obywatelskie²³. Zainteresowane strony różnią się jednak w swoich opiniach co do tego, jak ukierunkować dostępne fundusze UE przeznaczone na walkę z dezinformacją. Z przeprowadzonych przez Trybunał wywiadów wynika, że niektóre państwa członkowskie uważają, iż należy położyć większy nacisk na analizowanie i monitorowanie tych źródeł i podmiotów, którym łatwiej jest przypisać szerzenie dezinformacji. Inne uważają z kolei, że należy przeznaczyć więcej środków na pozytywną komunikację.

Potrzeby kadrowe pozostają niezaspokojone

W planie działania UE przewidziano wzmocnienie kadr StratCom dzięki dodaniu 11 stanowisk przed wyborami do Parlamentu Europejskiego, rekrutowanie w perspektywie średnioterminowej urzędników zatrudnionych na stałe oraz nowych pracowników w delegaturach UE, „aby osiągnąć całkowity wzrost liczby pracowników o 50–55 osób” do końca 2020 r. Plan rekrutacji został zrealizowany w trzech etapach: 1) przesunięcie pracowników kontraktowych w ramach ESDZ; 2) rekrutacja pracowników do zespołu StratCom; oraz 3) zwiększenie liczby pracowników w 27 delegaturach UE w krajach sąsiadujących z UE.

Nadal trwa proces rekrutacji i rozmieszczania personelu StratCom. W październiku 2020 r. zatrudniano 37 pracowników, a zatem nie osiągnięto jeszcze całkowitego wzrostu liczby pracowników do 50–55 osób zgodnie z planem działania UE. Jednym z powodów, dla których trudno było osiągnąć ten cel, jest fakt, że wielu pracowników StratCom jest oddelegowanych z Rady, Komisji i państw członkowskich, a niektórzy z nich zostali wycofani z oddelegowania.

Prawie wszystkie wzmocnienia kadrowe (w tym wszystkie przesunięcia) to pracownicy kontraktowi: ESDZ przyznała, że nie jest łatwo zatrudnić stałych urzędników posiadających niezbędną wiedzę fachową i umiejętności potrzebne do wykonywania wymaganych obowiązków. Jednakże maksymalny okres zatrudnienia pracowników kontraktowych – pomimo ich istotnego wkładu w prace Służby – wynosi sześć lat.

Inną grupą, która zapewnia istotną część zdolności StratCom, są oddelegowani eksperci krajowi. Wspierali oni przede wszystkim prace grupy zadaniowej East StratCom, a ostatnio także grupy Western Balkans StratCom. Oprócz korzyści dla ESDZ oddelegowanie przynosi korzyści państwom ojczystym pracowników, ponieważ umożliwia im uzyskanie dalszej wiedzy fachowej i stworzenie głębszych powiązań z ESDZ. Nadmierne poleganie na oddelegowaniu może jednak skutkować niepewną sytuacją kadrową i prowadzić do powtarzającej się utraty pamięci instytucjonalnej i wiedzy fachowej z powodu częstej rotacji. Wszystkie te czynniki potencjalnie utrudniają budowanie tej pamięci instytucjonalnej i wiedzy.

W świetle pandemii COVID-19 i dodatkowego obciążenia pracą, jakie spowodowała ona dla grup zadaniowych, istnieje ryzyko, że ESDZ – przy obecnym podziale obowiązków i liczbie pracowników – nie będzie miała wystarczających możliwości, aby dotrzymać kroku nowym tendencjom i zmianom, takim jak nowo pojawiające się źródła zagrożeń oraz nowe strategie i taktyki dezinformacyjne. Ponadto wniosek Rady o zintensyfikowanie prac w zakresie komunikacji strategicznej w innych regionach (zob. pkt 10) może dodatkowo nadwerężyć ograniczone zasoby kadrowe ESDZ.

Skuteczna analiza danych ma kluczowe znaczenie nie tylko dla monitorowania, wykrywania i analizowania dezinformacji, ale także jako podstawa solidnych, opartych na dowodach analiz strategicznych i kształtowania polityki. W momencie przeprowadzania niniejszej kontroli komórka ds. analizy danych w StratCom składała się z zatrudnionych w pełnym wymiarze godzin analityków, którzy byli wspierani przez zewnętrznych wykonawców. Komórka ta, która rozpoczęła działalność w połowie 2019 r., wspiera prace grup zadaniowych StratCom i systemu wczesnego ostrzegania (RAS) w ramach II filaru planu działania UE. Jej analizy są w przeważającej mierze opracowywane na żądanie i doraźnie. Ponadto jej praca nie jest w sposób zorganizowany zintegrowana z pracą wszystkich grup zadaniowych StratCom. Chociaż poleganie na wykonawcach zewnętrznych może zapewnić elastyczność, zdolności wewnętrzne mają kluczowe znaczenie dla zapewnienia newralgicznych analiz w krótkim czasie oraz dla budowania pamięci instytucjonalnej i wiedzy fachowej.

Mierzenie oddziaływania pracy grup zadaniowych StratCom pozostaje wyzwaniem

Największym wyzwaniem w komunikacji strategicznej pozostaje pomiar podatności na dezinformację i oddziaływania dezinformacji, a także wysiłki zmierzające do zrozumienia, analizy i reagowania na nią. Komisja wykorzystuje badania opinii publicznej jako jeden ze sposobów oceny skuteczności komunikacji strategicznej w wywieraniu wpływu na postrzeganie UE. Trudno jednak powiązać wyniki tego badania z działaniami UE.

Grupy zadaniowe StratCom nie mierzyły w sposób kompleksowy oddziaływania swoich prac, z wyjątkiem oddziaływania kampanii informacyjnych. Ponadto żadna z nich nie posiadała mechanizmu oceny umożliwiającego ewaluację skuteczności i określenie obszarów wymagających poprawy.

Prowadzenie EUvsDisinfo przez ESDZ skutkuje niepewnością co do ostatecznego celu tego projektu

EUvsDisinfo jest najbardziej rozpoznawalnym projektem przewodnim w zakresie wysiłków UE na rzecz walki z dezinformacją oraz głównym owocem prac grupy zadaniowej East StratCom na rzecz przeciwdziałania dezinformacji. EUvsDisinfo dysponuje otwartą bazą danych z możliwością wyszukiwania, w której według stanu na dzień 1 października 2020 r. znajduje się ponad 9 700 przypadków dezinformacji. Kluczowe materiały na stronie EUvsDisinfo są publikowane w pięciu językach UE, pozostałe treści dostępne są tylko w języku angielskim i rosyjskim. Według ESDZ pierwotne skupienie się na rosyjskiej dezinformacji stanowiło podstawę wyjątkowego i pionierskiego podejścia; nie istnieją żadne porównywalne inicjatywy rządów państw członkowskich.

Od założenia w 2015 r. strona EUvsDisinfo systematycznie budowała widoczność w sieci (zob. rys. 4 poniżej) dzięki katalogowaniu, analizowaniu i publikowaniu przykładów rosyjskiej dezinformacji. Wiele zainteresowanych stron potwierdziło, że EUvsDisinfo odegrało zasadniczą rolę w podnoszeniu świadomości i wpływaniu na postrzeganie zagrożenia ze strony rosyjskiej dezinformacji dla UE i jej państw członkowskich.

Źródło: Europejski Trybunał Obrachunkowy na podstawie informacji ESDZ.

Strona EUvsDisinfo spotkała się jednak w przeszłości również z krytyką. Na przykład w 2018 r. została ocenzurowana przez parlament Niderlandów²⁴ za błędne przypisanie rosyjskiej dezinformacji niderlandzkiej publikacji krajowej. Co więcej, niektóre przypadki publikowane na EUvsDisinfo nie stanowią zagrożenia dla demokracji UE.

W dalszej perspektywie przyszła rola i misja EUvsDisinfo są niejasne, poza przedstawianiem kolejnych przykładów rosyjskiej dezinformacji – zagrożenia, które jest obecnie dobrze ugruntowane i uznane. Pomimo zapewnień ESDZ, że strona EUvsDisinfo jest niezależna i nie reprezentuje oficjalnego stanowiska UE, umiejscowienie strony w strukturach organizacyjnych ESDZ podaje tę niezależność w wątpliwość. Nasuwa się pytanie, czy taki instrument powinien być prowadzony przez organ publiczny (taki jak ESDZ), czy też powinna za niego odpowiadać organizacja społeczeństwa obywatelskiego.

System wczesnego ostrzegania pozwolił połączyć wysiłki państw członkowskich, ale nie wykorzystano w pełni jego potencjału

Ustanowienie systemu wczesnego ostrzegania jest kluczowym działaniem w ramach filaru II planu działania UE (działanie 3). Zgodnie z planem „pierwsze godziny po wprowadzeniu dezinformacji są kluczowe dla jej wykrycia i analizy oraz reakcji na nią”. System wczesnego ostrzegania został utworzony w marcu 2019 r. – w terminie określonym w planie. System składa się z dwóch kluczowych elementów: sieci krajowych punktów kontaktowych oraz platformy internetowej mającej na celu „wydawanie ostrzeżeń o kampaniach dezinformacyjnych w czasie rzeczywistym za pośrednictwem specjalnej infrastruktury technicznej”, co ułatwi „wymianę danych i ocenę, umożliwi wspólną orientację sytuacyjną, skoordynowane przydzielanie zadań i reagowanie oraz zapewni efektywne gospodarowanie czasem i zasobami”²⁵. ESDZ świadczy usługi sekretariatu dla systemu wczesnego ostrzegania i prowadzi stronę internetową.

Chociaż system wczesnego ostrzegania jest przydatnym narzędziem wymiany informacji, w momencie przeprowadzania kontroli nie wydawał jeszcze ostrzeżeń i nie był wykorzystywany do koordynowania wspólnych działań

Aby działać skutecznie, system wczesnego ostrzegania musi być w stanie wydawać ostrzeżenia w odpowiednim czasie, koordynować wspólne przypisywanie sprawców do zdarzeń i reagowanie oraz ułatwiać wymianę informacji między państwami członkowskimi i instytucjami UE. Trybunał zbadał, czy system wczesnego ostrzegania został uruchomiony przed wyborami do Parlamentu Europejskiego w 2019 r., zgodnie z założeniami planu działania UE. Ocenił także aktywność systemu i poziom zaangażowania jego uczestników.

Trybunał ustalił, że system wczesnego ostrzegania został szybko utworzony w marcu 2019 r., jak przewidziano w planie działania UE. System pozwolił połączyć wysiłki państw członkowskich i instytucji UE oraz ułatwił wymianę informacji, ale w momencie przeprowadzania kontroli nie generował ostrzeżeń i nie zapewniał koordynacji wspólnego przypisywania sprawców do zdarzeń i reagowania na nie, jak początkowo zakładano.

Większość zainteresowanych stron, z którymi Trybunał konsultował się podczas kontroli, pozytywnie oceniła system wczesnego ostrzegania. Według nich wypełnia on poważną lukę w ekosystemie przeciwdziałania dezinformacji dzięki tworzeniu społeczności branżowej. Potwierdziło to również badanie przeprowadzone przez Trybunał wśród państw członkowskich: system wczesnego ostrzegania umożliwia im wymianę informacji, uzyskanie nowych pogłębionych analiz i wzajemne wzmacnianie zdolności. Na rys. 5 poniżej przedstawiono aspekty najbardziej cenione przez krajowe punkty kontaktowe systemu wczesnego ostrzegania.

Źródło: Europejski Trybunał Obrachunkowy.

Pomimo tej pozytywnej opinii o systemie wczesnego ostrzegania jako narzędziu wymiany informacji Trybunał nie znalazł dowodów na to, że informacje wymieniane w ramach systemu przyniosły jakiekolwiek istotne zmiany w polityce na szczeblu państw członkowskich. Zbudowanie wspólnej świadomości sytuacyjnej pozostaje w przypadku systemu wczesnego ostrzegania procesem niezakończonym. Przedsięwzięcie to utrudnia brak zharmonizowanych i spójnych definicji (np. definicji samego terminu „dezinformacja” oraz odmienne poglądy na temat jej źródeł, stosownych reakcji, poziomów gotowości itp.) oraz brak wspólnej oceny ryzyka.

W momencie uruchomienia systemu wczesnego ostrzegania za jego główny cel uznano przekazywanie w czasie rzeczywistym ostrzeżeń umożliwiających szybkie reagowanie na kampanie dezinformacyjne, co było podyktowane pilnymi potrzebami związanymi ze zbliżaniem się wyborów do Parlamentu Europejskiego. Dla zespołu StratCom głównym celem było tymczasem zgromadzenie specjalistów i stworzenie społeczności, ponieważ wcześniej w UE nie istniał taki mechanizm. Istnienie tak rozbieżnych pobudek utrudniło zainteresowanym stronom i szerszej opinii publicznej zrozumienie, jak funkcjonuje system wczesnego ostrzegania.

Opracowano mechanizm ostrzegania, który może być wykorzystywany w wyjątkowo pilnych przypadkach, ale w momencie przeprowadzania kontroli nie został on jeszcze uruchomiony. Próg uruchomienia systemu ostrzegania określono w kategoriach jakościowych – kampania dezinformacyjna, która ma „znaczące oddziaływanie transnarodowe” (tj. ukierunkowany atak na kilka krajów). Ocena ilościowa tego kryterium progowego nie jest jednak możliwa.

System wczesnego ostrzegania został stworzony, aby – obok funkcji ostrzegania – pomóc w przypisywaniu określonych źródeł do ataków dezinformacyjnych i promować skoordynowaną reakcję. Zdolność koordynacyjna systemu wczesnego ostrzegania nie została jednak sprawdzona.

Za aktywność i zaangażowanie w systemie wczesnego ostrzegania odpowiada względnie niewielka liczba państw członkowskich

W skład systemu wczesnego ostrzegania wchodzą punkty kontaktowe państw członkowskich, Centrum Analiz Wywiadowczych ESDZ, Komisja Europejska (w szczególności DG CNECT, DG JUST i DG COMM), Parlament Europejski i Sekretariat Generalny Rady. W systemie wczesnego ostrzegania uczestniczą przedstawiciele NATO i mechanizmu szybkiego reagowania G7. Podczas spotkań systemu obecni są również niekiedy eksperci zewnętrzni, w tym przedstawiciele społeczeństwa obywatelskiego i platform internetowych. Zasadniczo spotkania krajowych punktów kontaktowych odbywają się co kwartał, ale poziom zaangażowania poszczególnych państw członkowskich jest różny. Za większą część działalności odpowiada jedna trzecia państw członkowskich, które uczestniczą w spotkaniach bardziej regularnie i są bardziej aktywne.

Najnowsze statystyki wskazują na tendencję spadkową w poziomach aktywności

Statystyki generowane przez platformę wskazują na kilka tendencji. Po pierwsze, aktywność jest napędzana przez niewielką liczbę kluczowych użytkowników, podczas gdy inni użytkownicy są znacznie bardziej bierni. Po drugie, od momentu uruchomienia systemu poziom aktywności osiągnął szczyt w okolicach dwóch zasadniczych wydarzeń – wyborów do Parlamentu Europejskiego oraz pierwszych tygodni po wprowadzeniu powszechnych ograniczeń w przemieszczaniu się i kontaktach w połowie marca 2020 r. Jednak w przypadku tego ostatniego wydarzenia aktywność od tego czasu spadła i ustabilizowała się pod koniec sierpnia 2020 r. na wysokości około połowy poziomów z maja.

Najnowsze statystyki wskazują na tendencję spadkową w poziomach aktywności. Na przykład średnia dzienna liczba odsłon – nawet w tych częściach systemu wczesnego ostrzegania, które koncentrują się na dezinformacji wokół COVID-19 – spadła, jak pokazano poniżej na rys. 6. Ponadto liczba aktywnie zaangażowanych użytkowników systematycznie spada od czasu wyborów do Parlamentu Europejskiego pod koniec maja 2019 r. Chociaż wskaźniki te nie przedstawiają pełnego obrazu, wyraźnie wskazują, że nie wykorzystuje się w pełni potencjału platformy.

Źródło: StratCom ESDZ. Dwukrotny spadek liczby użytkowników jest rezultatem wprowadzonej w sierpniu polityki dezaktywacji kont użytkowników, którzy nie byli aktywni przez okres dłuższy niż trzy miesiące.

Współpraca z platformami internetowymi i istniejącymi sieciami jest w dużej mierze nieformalna

Zgodnie z planem działania UE platformy internetowe powinny współpracować z punktami kontaktowymi systemu wczesnego ostrzegania, w szczególności w okresach wyborczych, w celu dostarczania adekwatnych i aktualnych informacji. Nie istnieje jednak protokół ustanawiający współpracę między systemem wczesnego ostrzegania a platformami internetowymi, a ponieważ zespół StratCom nie monitoruje liczby sygnalizowanych spraw, nie jest możliwa ocena wyników systemu wczesnego ostrzegania w tej dziedzinie.

Kodeks postępowania sprawił, że platformy internetowe podjęły się przeciwdziałania dezinformacji, nie zapewnił jednak rozliczalności

Jednym z głównych powodów, dla których dezinformacja jest tak dotkliwym problemem, jest powszechne korzystanie z internetu, połączone z pojawieniem się nowych technologii i coraz częstszym korzystaniem z platform internetowych w celu uzyskania dostępu do informacji. To znacznie ułatwia tworzenie, wzmacnianie i rozpowszechnianie nieprawdziwych informacji. Według indeksu gospodarki cyfrowej i społeczeństwa cyfrowego w 2020 r. 85% obywateli UE było użytkownikami internetu. Większość platform zarabia na swoich usługach dzięki przetwarzaniu danych osobowych (głównie w ramach stosowanych modeli działalności reklamowej). Tendencja ta stworzyła podatny grunt również dla podmiotów szerzących dezinformację, pozwalając im lepiej ukierunkować działania.

W przypadku platform internetowych dezinformacja szerzy się głównie w wyniku udostępniania przez użytkowników fałszywych informacji, które mogą być następnie promowane przez algorytmy platform, nadające priorytet wyświetlaniu określonych treści. Algorytmy te są napędzane przez model biznesowy platform internetowych, w ramach którego uprzywilejowuje się spersonalizowane i popularne treści, ponieważ jest bardziej prawdopodobne, że przyciągną one uwagę. Dezinformacja wpływa również na wyniki wyszukiwania w sieci, co dodatkowo utrudnia użytkownikom znalezienie i przeczytanie wiarygodnych informacji online²⁶. Na ilustracji 1 poniżej pokazano przykład dostarczonych przez platformę internetową przewidywanych rozwinięć wyszukiwanego hasła „UE jest”, z których prawie wszystkie są negatywne.

Źródło: wykonane przez Europejski Trybunał Obrachunkowy rzeczywiste wyszukiwanie w internecie z dnia 18 października 2019 r. o godz. 11.55 (GMT +1). Google jest znakiem towarowym przedsiębiorstwa Google LLC.

Fałszywe konta, trolle internetowe i złośliwe boty również przyczyniają się do rozpowszechniania nieprawdziwych informacji.

Kodeks postępowania ustanawia ramy dla relacji Komisji z platformami mediów społecznościowych

Po opublikowaniu komunikatu w kwietniu 2018 r. i wniosków grupy ekspertów wysokiego szczebla Komisja postanowiła nawiązać dialog z platformami internetowymi i innymi stowarzyszeniami branżowymi na temat dezinformacji. Doprowadziło to do stworzenia kodeksu postępowania (zob. załącznik V), w którym przyjęto podejście dobrowolne oparte na samoregulacji sygnatariuszy. Kodeks został podpisany w październiku 2018 r., za następnie włączony do planu działania UE w ramach filaru III. Obecnie podpisało się pod nim 16 sygnatariuszy.

W kodeksie postępowania zobowiązano platformy internetowe i stowarzyszenia branżowe reprezentujące sektor reklamy do przedkładania Komisji Europejskiej sprawozdań przedstawiających aktualną sytuację dotyczącą działań podjętych w celu wypełnienia zobowiązań podjętych przez sygnatariuszy. Działania te obejmowały zarówno zapewnienie przejrzystości reklam politycznych, jak i likwidację fałszywych kont oraz uniemożliwienie zarabiania pieniędzy osobom szerzącym dezinformację. Komisja ściśle monitorowała wypełnianie tych zobowiązań.

Większość zainteresowanych stron, z którymi przeprowadzono wywiady podczas kontroli, podkreśliła, że zaangażowanie Komisji w kontakty z platformami internetowymi było bezprecedensową i konieczną inicjatywą. Wiele osób spoza UE, z którymi Trybunał się konsultował, uważnie obserwuje wysiłki Komisji. Postrzegają one UE jako pierwszego globalnego gracza próbującego osiągnąć delikatną równowagę pomiędzy ochroną wolności słowa a ograniczeniem szerzenia szkodliwej dezinformacji.

Kodeks postępowania zapewnił Komisji ramy dla interakcji z platformami mediów społecznościowych przed wyborami do Parlamentu Europejskiego w maju 2019 r., a następnie podczas pandemii COVID-19 w celu złagodzenia negatywnych skutków związanej z nią „infodemii”. W ramce 1 przedstawiono podejmowane za pomocą kodeksu postępowania wysiłki UE na rzecz ograniczenia dezinformacji związanej z COVID-19 (zob. też załącznik VI).

Ocena kodeksu postępowania ujawniła ograniczenia w wymogach dotyczących sprawozdawczości

Kodeks postępowania oceniono w ramach szeregu przeglądów i ocen. Ujawniły one kilka niedociągnięć co do sposobu, w jaki Komisja ustanowiła wymogi sprawozdawcze dla sygnatariuszy kodeksu (zob. ramka 2). Oceny te nie doprowadziły do żadnych zmian w kodeksie postępowania.

Wyniki prac Trybunału potwierdzają, że sprawozdawczość sygnatariuszy różni się w zależności od ich poziomu zaangażowania oraz od tego, czy są platformą internetową czy stowarzyszeniem branżowym. Ponadto sprawozdania platform internetowych nie zawsze są porównywalne, a długość tych dokumentów jest bardzo zróżnicowana.

Różnice pomiędzy sygnatariuszami kodeksu postępowania okazały się również problemem przy ustalaniu ogólnych kluczowych wskaźników efektywności. Wskaźniki te umożliwiły monitorowanie działań niektórych sygnatariuszy, ale nie wszystkich. Na przykład pod pozycją „Integralność usług” Komisja zaproponowała wskaźnik „Liczba postów, zdjęć, filmów lub komentarzy, wobec których podjęto działania w związku z naruszeniem polityki platformy dotyczącej niewłaściwego wykorzystania automatycznych botów”. Ten wskaźnik produktu jest istotny jedynie dla określonych platform internetowych.

Jak wynika z przeprowadzonej przez Komisję analizy sprawozdań sygnatariuszy kodeksu postępowania, przedstawione dotychczas wskaźniki odpowiadają jedynie wskaźnikom produktu. Na przykład platformy zgłosiły, że odrzuciły reklamy lub usunęły szereg kont lub wiadomości, które były nośnikami dezinformacji w kontekście COVID‑19 (zob. również ramka 1). Jeśli te zgłoszone informacje nie są podane w kontekście (tj. przez porównanie ich w czasie z danymi wyjściowymi i innymi istotnymi informacjami takimi jak ogólna liczba utworzonych kont), a Komisja nie może zweryfikować ich poprawności, ich przydatność jest ograniczona.

Ocena kodeksu postępowania przeprowadzona w imieniu Komisji dotyczy nie tylko obecnego stanu sprawozdawczości, ale również zawiera zalecenia dotyczące ewentualnych wskaźników pomiarowych na przyszłość. W dokumencie proponuje się dwa poziomy wskaźników:

1. wskaźniki o charakterze strukturalnym dla kodeksu jako całości, mierzące ogólne wyniki, szerzenie dezinformacji w internecie oraz ogólne oddziaływanie kodeksu. Pomagają one monitorować, na poziomie ogólnym, czy dezinformacja wzrasta, utrzymuje się na stałym poziomie, czy maleje;
2. dostosowane wskaźniki na szczeblu określonych usług, z podziałem na filary, w celu zmierzenia rezultatów, jakie uzyskały poszczególne platformy sygnatariusze w zwalczaniu dezinformacji.

W momencie przeprowadzania kontroli Komisja nie dostarczyła sygnatariuszom żadnego nowego wzoru sprawozdania ani bardziej adekwatnych nowych wskaźników.

Opisane powyżej problemy pokazują, że platformy internetowe nie ponoszą odpowiedzialności za swoje działania i rolę, którą odgrywają w aktywnym zwalczaniu dezinformacji.

Brak spójnej strategii w zakresie umiejętności korzystania z mediów i fragmentacja prowadzonych działań UE osłabia ich oddziaływanie

W ramach filaru IV planu działania UE skoncentrowano się na podnoszeniu świadomości i wzmacnianiu odporności społeczeństwa na dezinformację. Jego celem jest usprawnienie działań w zakresie umiejętności korzystania z mediów, takich jak Tydzień Umiejętności Korzystania z Mediów 2019, oraz wspieranie niezależnych mediów i dziennikarzy śledczych. W ramach tego filaru skierowano również do państw członkowskich apel o szybkie wdrożenie przepisów dotyczących umiejętności korzystania z mediów zawartych w dyrektywie o audiowizualnych usługach medialnych oraz o utworzenie multidyscyplinarnych zespołów niezależnych weryfikatorów informacji w kontekście wyborów do Parlamentu Europejskiego w 2019 r.

Umiejętność korzystania z mediów oznacza umiejętności, wiedzę i rozumienie, które pozwalają obywatelom skutecznie i bezpiecznie korzystać z mediów oraz wyposażają ich w umiejętności krytycznego myślenia potrzebne do dokonywania ocen, analizowania złożonych realiów i odróżniania opinii od faktów³³. Odpowiedzialność za kształtowanie umiejętności korzystania z mediów – która to kwestia leży na styku polityki edukacyjnej i agendy cyfrowej UE – spoczywa na państwach członkowskich. Rolą Komisji jest ułatwianie współpracy i wspieranie postępów w tej dziedzinie. Dezinformacja nie zna jednak granic, dlatego ważne jest opracowanie wspólnych narzędzi i wymiana najlepszych praktyk na szczeblu UE.

Aby ocenić działania w ramach tego filaru, Trybunał przeanalizował wydarzenie, jakim był Europejski Tydzień Umiejętności Korzystania z Mediów w 2019 r., oraz sprawdził, czy opracowano dobrze zdefiniowaną strategię dla różnych inicjatyw w tym obszarze. Trybunał dokonał przeglądu sprawozdania Komisji na temat wyborów do Parlamentu Europejskiego w 2019 r.³⁴ i ocenił 20 projektów bezpośrednio związanych z umiejętnością korzystania z mediów i zwalczaniem dezinformacji.

W sprawozdaniu Komisji na temat wyborów do Parlamentu Europejskiego w 2019 r. stwierdzono, że „chociaż […] działania manipulacyjne często dotyczyły delikatnych tematów politycznych i były ukierunkowane na odbiorców w UE przed wyborami, nie wykryto jak dotąd żadnych niejawnych działań na dużą skalę mających na celu ingerencję w wybory w 2019 r.”.

Nie wszystkie państwa członkowskie uczestniczą w równej mierze w Europejskim Tygodniu Umiejętności Korzystania z Mediów

Europejski Tydzień Umiejętności Korzystania z Mediów to seria działań mających na celu podniesienie świadomości na temat umiejętności korzystania z mediów w całej UE (zob. ramka 3). Nie jest jednak jasne, w jaki sposób odzwierciedla on spójną strategię UE w zakresie umiejętności korzystania z mediów. Choć wydarzenie to obejmuje szereg debat na wysokim szczeblu, służy głównie do zwiększenia widoczności niektórych konkretnych inicjatyw podejmowanych przez UE i państwa członkowskie. Edycja 2020 miała być zorganizowana wspólnie przez Komisję i Radę, co mogło dodatkowo pobudzić państwa członkowskie do działania i uczestnictwa. Wydarzenie zostało jednak odwołane z powodu pandemii COVID-19.

Ramka 3

Europejski Tydzień Umiejętności Korzystania z Mediów

Tydzień Umiejętności Korzystania z Mediów 2019 był jednym z dwóch konkretnych działań na rzecz umiejętności korzystania z mediów przewidzianych w planie działania UE. Odbył się w marcu 2019 r. w Brukseli oraz w państwach członkowskich i obejmował konferencję wysokiego szczebla. W tym czasie zorganizowano ponad 320 wydarzeń, przy czym do końca września 2020 r. odbyło się ich w sumie 360.

Prawie połowa z nich miała miejsce we Francji, na drugim miejscu – z dużo mniejszą liczbą imprez – znalazła się Belgia (głównie Bruksela). Niewielka liczba państw członkowskich w ogóle nie zorganizowała żadnych imprez, co widać na zamieszczonej obok mapie z rozmieszczeniem wydarzeń (zob. ilustracja obok). Jak można się było spodziewać, większość wydarzeń miała miejsce w okolicach oficjalnej inauguracji. Nie są jednak dostępne żadne dodatkowe dane statystyczne dotyczące liczby osób, które wzięły udział w tych wydarzeniach, ich rozkładu tematycznego oraz zakresu, w jakim dotyczyły one konkretnie dezinformacji.

Źródło: Europejski Trybunał Obrachunkowy na podstawie danych Komisji.

Nie ma nadrzędnej strategii w zakresie umiejętności korzystania z mediów, która obejmowałaby zwalczanie dezinformacji

Trybunał ustalił, że realizowanych jest wiele inicjatyw UE i państw członkowskich, które odnoszą się do umiejętności korzystania z mediów. Opracowano również wiele dokumentów programowych. Do podobnego wniosku można również dojść na podstawie konkluzji Rady w sprawie umiejętności korzystania z mediów³⁵, które zawierają załącznik z głównymi dokumentami programowymi. Wspomniane działania nie są jednak skoordynowane w ramach nadrzędnej strategii na rzecz wzmocnienia odporności społecznej, w szczególności w zakresie umiejętności korzystania z mediów, co obejmowałoby walkę z dezinformacją. Choć działania zmierzające do wyeliminowania problemów w zakresie umiejętności korzystania z mediów występujących w poszczególnych państwach członkowskich są również istotne i zapewniają oddziaływanie na szczeblu lokalnym, we wsparciu UE w tej dziedzinie brakuje jednak następujących elementów, które sprzyjałyby należytemu zarządzaniu finansami:

• regularne aktualizowanie – we współpracy z grupą ekspercką ds. umiejętności korzystania z mediów – wykazu najważniejszych praktyk i działań w zakresie umiejętności korzystania z mediów w UE i państwach członkowskich (Rada Europy opracowała taką inwentaryzację działań w 2016 r., pierwszą tego rodzaju, jednak od tego czasu nie była ona aktualizowana³⁶);
• jasne określenie celów na podstawie systematycznych i regularnych badań w zakresie umiejętności korzystania z mediów oraz oddziaływania mediów i platform cyfrowych, wraz z zestawem wskaźników służących do pomiaru wyników;
• niezbędne mechanizmy koordynacji, aby stworzyć synergię i uniknąć nakładania się zakresów inicjatyw i działań w ramach np. dyrektywy o audiowizualnych usługach medialnych, planu działania na rzecz edukacji cyfrowej, programu „Kreatywna Europa”, ram kompetencji cyfrowych i programu na rzecz umiejętności, niedawno opublikowanego europejskiego planu działania na rzecz demokracji i ustawy o usługach cyfrowych, planu działania dotyczącego mediów i sektora audiowizualnego itp.;
• ujednolicone monitorowanie inicjatyw UE w zakresie umiejętności korzystania z mediów.

Według Komisji w kolejnych wieloletnich ramach finansowych (na lata 2021–2027) na wspieranie umiejętności korzystania z mediów przeznaczono około 14 mln euro unijnego finansowania w ramach programu „Kreatywna Europa”³⁷, tj. 2 mln euro rocznie. Niemniej – jak stwierdzono również w konkluzjach Rady w sprawie umiejętności korzystania z mediów – konieczne będzie zapewnienie dodatkowych źródeł finansowania.

Większość zbadanych projektów przyniosła wymierne rezultaty, ale wiele z nich nie miało wystarczającej skali i zasięgu

Spośród 20 projektów, które Trybunał ocenił, dziesięć było finansowanych w ramach programu „Horyzont 2020”, a pozostałe dziesięć to projekty pilotażowe i działania przygotowawcze finansowane przez Parlament Europejski (zob. tabela w załączniku III).

Zaproszenie do składania wniosków do projektu „Media Literacy for all” dotyczącego powszechnej umiejętności korzystania z mediów, ogłoszone w 2016 r. przez Parlament Europejski, obejmuje projekty pilotażowe i działania przygotowawcze. Celem przedsięwzięcia jest współfinansowanie innowacyjnych pomysłów startupowych z całej UE w dziedzinie umiejętności korzystania z mediów. Projekt pilotażowy trwa dwa lata, po czym następuje trzyletnie działanie przygotowawcze. W ramach programu „Horyzont 2020” realizowane są z kolei projekty w dziedzinie badań naukowych i innowacji obejmujące wysoce techniczne aspekty walki z dezinformacją, takie jak wykorzystanie i wykrywanie botów lub opracowanie nowej generacji narzędzi do weryfikacji treści.

W swojej analizie (zob. załącznik III) Trybunał ustalił, że osiągnięto wymierne rezultaty w 12 z 20 projektów. Najwięcej pozytywnych rezultatów przyniosły projekty, które opierały się na rezultatach poprzednich projektów w celu stworzenia narzędzi związanych z weryfikowaniem informacji, lub projekty mające na celu stworzenie materiałów dydaktycznych związanych ze zwalczaniem dezinformacji (zob. ramka 4).

Jednak w 10 z 20 projektów Trybunał wykrył niedociągnięcia, które dotyczyły głównie małej skali i ograniczonego zasięgu. W ramach siedmiu projektów nie udało się dotrzeć lub prawdopodobnie nie uda się dotrzeć do zamierzonych odbiorców, a rezultaty osiągnięte w trzech projektach były trudne do powtórzenia, co ograniczyło ich oddziaływanie. W  ramce 5 przedstawiono szereg projektów ilustrujących te problemy:

Ogólnie rzecz biorąc, istniało niewiele dowodów na przeprowadzenie jakiejkolwiek analizy porównawczej rezultatów projektów – zwłaszcza pod względem tego, jakie rozwiązania się sprawdziły i dlaczego. Nie było również wielu dowodów na to, że Komisja koordynuje wymianę najlepszych praktyk i materiałów dotyczących umiejętności korzystania z mediów w całej UE. Brakuje również ram oceny. Takie ramy mają zasadnicze znaczenie dla długoterminowego rozwoju odporności społecznej, ponieważ gwarantują, że wyciągnięte wnioski zostaną bezpośrednio wykorzystane w przyszłych działaniach, polityce i strategii. Uzyskanie dowodów na bezpośrednie oddziaływanie działań w zakresie umiejętności korzystania z mediów jest trudne, a związane z tym prace rozwojowe są nadal na wczesnym etapie³⁸. W konkluzjach Rady w sprawie umiejętności korzystania z mediów wezwano również do opracowania metodycznych kryteriów i procesów oceny oraz jednolitej i porównywalnej metodyki przekazywania przez państwa członkowskie informacji na temat rozwoju umiejętności korzystania z mediów³⁹.

Projekty SOMA i EDMO spotkały się z ograniczonym zainteresowaniem ekspertów ds. umiejętności korzystania z mediów i weryfikatorów informacji

W ramach filaru IV planu działania UE zwrócono uwagę, że niezależne podmioty weryfikujące informacje i badacze odgrywają kluczową rolę w pogłębianiu wiedzy na temat struktur wspierających dezinformację i mechanizmów kształtujących sposób rozpowszechniania dezinformacji w internecie. Komisja sfinansowała projekt obserwatorium społecznego zajmującego się dezinformacją i analizą mediów społecznościowych (projekt SOMA). Ma ono postać platformy cyfrowej, której celem jest stworzenie podstaw europejskiej sieci podmiotów zajmujących się weryfikacją informacji. Projekt SOMA jest finansowany w ramach programu „Horyzont 2020”, przy czym łączny budżet projektu wynosi prawie 990 000 euro. Realizacja rozpoczęła się w listopadzie 2018 r., a zakończenie planowane jest na 30 kwietnia 2021 r.

Analiza Trybunału wykazała, że projekt SOMA zdołał przyciągnąć tylko dwóch weryfikatorów informacji uznanych przez międzynarodową sieć weryfikacji informacji⁴⁰. W momencie przeprowadzania kontroli (październik 2020 r.) w projekcie SOMA uczestniczyło 48 zarejestrowanych członków. Kilka osób, z którymi Trybunał się skontaktował, przyznało, że nigdy nie korzystało z platformy SOMA. Chociaż technologia stojąca za SOMA została oceniona pozytywnie, projekt nie jest jeszcze szeroko wykorzystywany przez społeczność zajmującą się weryfikowaniem informacji.

W czerwcu 2020 r., na długo przed zakończeniem projektu SOMA i bez oczekiwania na ocenę mającą na celu zebranie i zastosowanie doświadczeń zdobytych w ramach projektu, Komisja rozpoczęła pierwszy etap działalności Europejskiego Obserwatorium Mediów Cyfrowych (EDMO) (o wartości 2,5 mln euro, trwający do końca 2022 r.). Celem Obserwatorium jest wzmocnienie odporności społecznej dzięki zacieśnieniu kontaktów między weryfikatorami informacji, ekspertami w dziedzinie umiejętności korzystania z mediów oraz badaczami akademickimi w celu zrozumienia i analizy dezinformacji, we współpracy z organizacjami medialnymi, platformami internetowymi i specjalistami w dziedzinie umiejętności korzystania z mediów.

Zatem cele SOMA i EDMO częściowo pokrywają się, a większość wykonawców jest zaangażowana w oba te projekty. Oceniający projekt SOMA zasugerowali połączenie tych dwóch projektów, ale nie ustanowiono jeszcze między nimi żadnych formalnych powiązań. Ich finansowanie również może się pokrywać, ponieważ oba projekty opierają się na tej samej technologii i produktach handlowych i z nich korzystają.

EDMO zostało przedstawione jako całościowe rozwiązanie pozwalające na sprostanie wielu wyzwaniom społecznym związanym z dezinformacją. Niemniej – według kierownictwa Obserwatorium – wiedza na jego temat wśród zainteresowanych stron jest wciąż niezbyt rozpowszechniona, ponieważ EDMO dopiero rozpoczyna działalność. Jest zbyt wcześnie, aby ocenić jego skuteczność. Biorąc jednak pod uwagę ograniczoną wiedzę na temat EDMO wśród zainteresowanych stron, jego osiągnięcia mogą nie przystawać do nadmiernie ambitnych celów. Obecnie EDMO koncentruje się na tworzeniu niezbędnej infrastruktury i będzie potrzebować więcej zasobów, aby osiągnąć swoje cele.

Eksperci ds. umiejętności korzystania z mediów, z którymi Trybunał przeprowadził wywiady, stwierdzili, że społeczność specjalistów w tej dziedzinie nie czuje się wystarczająco zaangażowana w EDMO. W skład rady doradczej Obserwatorium wchodzi szeroki krąg ekspertów ze środowisk akademickich i dziennikarskich, co odzwierciedla kluczowy nacisk, jaki w planie działania UE kładzie się na usprawnienie weryfikacji informacji i wspieranie dziennikarstwa. Tymczasem społeczność związana z umiejętnością korzystania z mediów i organizacje społeczeństwa obywatelskiego, które mogłyby zapewnić użyteczne powiązania między środowiskiem akademickim a kształtowaniem polityki, są niedostatecznie reprezentowane (dwóch z 19 ekspertów).

Wnioski i zalecenia

Trybunał zbadał, czy unijny plan działania na rzecz zwalczania dezinformacji był adekwatny w momencie opracowania i czy przyniósł zamierzone rezultaty. W wyniku oceny stwierdził, że plan działania UE był adekwatny, ale niekompletny. Choć realizacja planu przebiega zasadniczo zgodnie z zamierzeniem i istnieją dowody na pozytywne zmiany, wbrew założeniom niektóre rezultaty nie zostały osiągnięte

Trybunał ustalił, że treść planu działania UE był zgodna z opiniami i priorytetami ekspertów i zainteresowanych stron. W planie przewidziano odpowiednie proaktywne i reaktywne środki zwalczania dezinformacji. Niemniej pomimo ciągłych zmian w zakresie taktyk dezinformacji, podmiotów działających w tej sferze i technologii z nią związanej plan działania UE nie został zaktualizowany od czasu przedstawienia go w 2018 r. W grudniu 2020 r. Komisja opublikowała europejski plan działania na rzecz demokracji, który obejmuje działania przeciwko dezinformacji, nie wyjaśniono jednak dokładnie, w jaki sposób jest on powiązany z planem działania na rzecz zwalczania dezinformacji (zob. pkt 20–24 i 41–42).

Plan działania UE nie zawiera rozwiązań w zakresie koordynacji, które gwarantowałyby, że reakcje UE na dezinformację są spójne i proporcjonalne do rodzaju i skali zagrożenia. Za poszczególne filary planu działania UE odpowiadają inne dyrekcje generalne Komisji lub Europejska Służba Działań Zewnętrznych, przy czym żaden pojedynczy organ nie jest odpowiedzialny za działania komunikacyjne ani nie sprawuje nad nimi pełnego nadzoru (zob. pkt 25–31).

Planowi działania UE i europejskiemu planowi działania na rzecz demokracji nie towarzyszą żadne ramy monitorowania, oceny i sprawozdawczości, co stawia pod znakiem zapytania rozliczalność. W szczególności plany te zawierają ogólne cele, których realizacji nie można zmierzyć, kilka działań, które nie są ograniczone w czasie, oraz brakuje w nich przepisów dotyczących oceny. Opublikowano tylko jedno sprawozdanie z realizacji planu działania UE, zawierające ograniczone informacje na temat wyników. Bez kompleksowego, regularnego przeglądu i aktualizacji trudno jest zapewnić, by wysiłki UE w tej dziedzinie były skuteczne i pozostały adekwatne. Ponadto nie było wyczerpujących informacji na temat źródeł finansowania i szacowanych kosztów planowanych działań (zob. pkt 32–40).

Komisja Europejska powinna poprawić ramy koordynacji i rozliczalności obejmujące prowadzone przez nią działania przeciwko dezinformacji przez włączenie do tych ram:

1. jasnych rozwiązań dotyczących koordynacji i komunikacji między odpowiednimi służbami wdrażającymi działania UE przeciwko dezinformacji;
2. specjalnych ram monitorowania i oceny zawierających jasne, wymierne i określone w czasie działania, jak również wskaźniki służące do pomiaru wyników oraz przepisy dotyczące oceny;
3. regularnego sprawozdania z realizacji działań, w tym wszelkich niezbędnych aktualizacji;
4. podsumowania głównych źródeł finansowania i wydatków poniesionych w toku wdrażania tych działań.

Termin realizacji: koniec 2021 r. dla zaleceń lit. a) i b) oraz połowa 2023 r. dla zaleceń lit. c) i d)

W ramach I filaru planu działania UE trzy grupy zadaniowe ESDZ ds. komunikacji strategicznej zwiększyły zdolność UE do prognozowania działań dezinformacyjnych i reagowania na nie oraz wniosły znaczący wkład w skuteczną komunikację i promowanie polityki UE w krajach sąsiadujących. Mandaty grup zadaniowych nie obejmują w wystarczającym stopniu wszystkich rodzajów podmiotów szerzących dezinformację, w tym nowych pojawiających się zagrożeń (zob. pkt 45–49).

Obsada grup zadaniowych opiera się w dużej mierze na oddelegowanych ekspertach krajowych, co utrudnia ESDZ zarządzanie personelem i zatrzymanie pracowników. Zespół StratCom nie zrealizował jeszcze swoich celów rekrutacyjnych, a kryzys związany z COVID-19 spowodował dodatkowe obciążenie pracą. Ponadto grupy zadaniowe nie mają funkcji oceny umożliwiającej ewaluację ich skuteczności i określenie obszarów wymagających poprawy (zob. pkt 53–58 i 60).

ESDZ powinna:

1. zwrócić uwagę Rady na pojawiające się zagrożenia dezinformacyjne, a następnie dokonać przeglądu i doprecyzować cele polityczne, które mają zostać osiągnięte przez dział komunikacji strategicznej i odnośne grupy zadaniowe;
2. osiągnąć cele w zakresie rekrutacji określone w planie działania UE;
3. skoncentrować zasoby ludzkie na najbardziej newralgicznych zadaniach, takich jak analiza zagrożeń i śledzenie ich ewolucji, oraz zlecać na zewnątrz mniej newralgiczne działania komunikacyjne, jeśli nie mogą one zostać wykonane siłami personelu ESDZ ze względu na braki kadrowe;
4. przeprowadzać regularne oceny działalności operacyjnej grup zadaniowych, nie tylko w odniesieniu do realizowanych przez nie kampanii informacyjnych.

Termin realizacji: połowa 2022 r.

Projekt EUvsDisinfo odegrał zasadniczą rolę w podnoszeniu świadomości na temat dezinformacji ze strony Rosji. Jednak fakt, że jest on prowadzony wewnątrz struktur ESDZ, budzi pewne wątpliwości co do jego niezależności i ostatecznego celu, ponieważ może być postrzegany jako reprezentujący oficjalne stanowisko UE (zob. pkt 61–64).

W ramach filaru II ESDZ szybko utworzyła system wczesnego ostrzegania. Trybunał ustalił, że system ten ułatwił wymianę informacji między państwami członkowskimi i instytucjami UE. Jednakże nigdy nie wydawał ostrzeżeń i w związku z tym – wbrew początkowym przewidywaniom – nie był wykorzystywany do koordynowania wspólnego przypisywania sprawców do zdarzeń i reagowania na nie. Ponadto, jak pokazują najnowsze dane statystyczne, za aktywność i zaangażowanie w systemie wczesnego ostrzegania odpowiada względnie niewielka liczba państw członkowskich. Obserwuje się tendencję spadkową w poziomie aktywności, a współpraca z platformami internetowymi i istniejącymi sieciami ma głównie charakter nieformalny. Ponadto nie istnieje żaden protokół ustanawiający współpracę między systemem wczesnego ostrzegania a platformami internetowymi (zob. pkt 65–76).

ESDZ powinna:

1. zwrócić się do państw członkowskich o szczegółowe informacje na temat przyczyn niskiego poziomu zaangażowania z ich strony i podjąć niezbędne kroki operacyjne w celu zaradzenia tym przyczynom;
2. wykorzystywać system wczesnego ostrzegania jako system skoordynowanych działań i wspólnego reagowania na dezinformację, zgodnie z pierwotnymi założeniami;
3. zaproponować platformom internetowym i państwom członkowskim ramy współpracy między systemem wczesnego ostrzegania i platformami.

Termin realizacji: połowa 2022 r.

Jedyne działanie w ramach filaru III polega na ciągłym monitorowaniu realizacji kodeksu postępowania. W kodeksie przewidziano szereg dobrowolnych działań, które powinny zostać podjęte przez platformy internetowe i stowarzyszenia branżowe reprezentujące sektor reklamy. Wprowadzając kodeks postępowania, Komisja stworzyła pionierskie ramy współpracy z platformami internetowymi. W początkowej fazie pandemii COVID-19 platformy kierowały się tym kodeksem, aby zwiększyć widoczność informacji pochodzących z wiarygodnych źródeł.

W wyniku oceny kodeksu postępowania przeprowadzonej przez Trybunał oraz ewaluacji zrealizowanych przez samą Komisję okazało się, że sprawozdawczość poszczególnych platform różni się w zależności od ich poziomu zaangażowania. Ponadto wskaźniki, które są objęte obowiązkową sprawozdawczością, odpowiadają jedynie wskaźnikom produktu. Platformy nie zapewniają dostępu do zbiorów danych, w związku z czym Komisja nie może zweryfikować zgłoszonych informacji. W rezultacie kodeks nie spełnia założonego celu, jakim jest rozliczanie platform internetowych z ich działań i roli w aktywnym zwalczaniu dezinformacji (zob. pkt 77–89).

W oparciu o wnioski z niedawnych inicjatyw takich jak nowy europejski plan na rzecz demokracji Komisja powinna:

1. zaproponować sygnatariuszom dodatkowe zobowiązania mające na celu usunięcie uchybień stwierdzonych podczas oceny kodeksu postępowania;
2. poprawić monitorowanie działań platform internetowych mających na celu zwalczanie dezinformacji przez ustalenie istotnych kluczowych wskaźników efektywności;
3. ustanowić procedury walidacji informacji dostarczanych przez platformy internetowe.

Termin realizacji: koniec 2021 r.

Trybunał ustalił, że w ramach filaru IV planu działania UE istnieje wiele inicjatyw UE i państw członkowskich w zakresie umiejętności korzystania z mediów oraz wiele dokumentów programowych, które nie są uporządkowane w ramach ogólnej strategii w zakresie umiejętności korzystania z mediów obejmującej zwalczanie dezinformacji (zob. pkt 95).

Większość działań w ramach Europejskiego Tygodnia Umiejętności Korzystania z Mediów w 2019 r. odbyła się w zaledwie dwóch państwach członkowskich, co znacznie ograniczyło potencjał tej inicjatywy w zakresie podnoszenia świadomości. Przeprowadzona przez Trybunał analiza próby 20 projektów dotyczących dezinformacji wykazała, że wymierne rezultaty osiągnięto w ramach 12 projektów. Najwięcej pozytywnych rezultatów przyniosły projekty, które opierały się na rezultatach poprzednich projektów w celu stworzenia narzędzi do weryfikowania informacji lub opracowania materiałów dydaktycznych. Główne niedociągnięcia stwierdzone w 10 projektach dotyczą niewielkiej skali i zasięgu realizowanych działań (zob. ramka 3, pkt 94 i 97–101).

Komisja powinna przyjąć strategię w zakresie umiejętności korzystania z mediów, której integralną częścią będzie walka z dezinformacją. Aby lepiej uwzględnić problem dezinformacji w ramach działań w zakresie umiejętności korzystania z mediów i zmniejszyć fragmentację tych działań, strategia ta powinna obejmować:

1. regularne aktualizowanie – we współpracy z grupą ekspercką ds. umiejętności korzystania z mediów – najważniejszych praktyk i działań w zakresie umiejętności korzystania z mediów w UE i państwach członkowskich;
2. cele jasno określone na podstawie systematycznych i regularnych badań w zakresie umiejętności korzystania z mediów oraz oddziaływania mediów i platform cyfrowych, wraz z zestawem wskaźników służących do pomiaru wyników;
3. niezbędne mechanizmy koordynacji w celu stworzenia synergii między projektami.

Termin realizacji: koniec 2022 r.

Niezależne podmioty weryfikujące informacje i badacze odgrywają kluczową rolę w pogłębianiu wiedzy na temat dezinformacji. Dotychczasowe wysiłki Komisji zmierzające do stworzenia europejskiej sieci weryfikatorów informacji (obserwatorium społeczne zajmujące się dezinformacją i analizą mediów społecznościowych – SOMA) nie zdołały wzbudzić większego zainteresowania tej społeczności. Europejskie Obserwatorium Mediów Cyfrowych (EDMO) ma zastąpić SOMA, ale w czasie przeprowadzania kontroli oba projekty były realizowane równolegle. Widoczność EDMO wśród zainteresowanych stron jest nadal ograniczona, co kontrastuje z ambicjami zapewnienia całościowego rozwiązania dla problemów społecznych związanych z dezinformacją. Ponadto społeczność zajmująca się umiejętnością korzystania z mediów i społeczeństwo obywatelskie, które mogłyby stanowić ważne ogniwo między środowiskiem akademickim a kształtowaniem polityki, nie mają wystarczającej reprezentacji w radzie doradczej EDMO (zob. pkt 102–107).

Aby zagwarantować, że EDMO osiągnie swoje ambitne cele, Komisja powinna:

1. zebrać wnioski wyciągnięte z projektu SOMA po jego zakończeniu i zastosować je w ramach EDMO;
2. zwiększyć reprezentację społeczeństwa obywatelskiego i ekspertów ds. umiejętności korzystania z mediów w radzie doradczej EDMO;
3. zwiększyć świadomość na temat EDMO wśród zainteresowanych stron, w szczególności weryfikatorów informacji i ekspertów ds. umiejętności korzystania z mediów.

Termin realizacji: koniec 2021 r.

Niniejsze sprawozdanie zostało przyjęte przez Izbę III, której przewodniczy Bettina Jakobsen, członkini Trybunału Obrachunkowego, w Luksemburgu w dniu 27 kwietnia 2021 r.

W imieniu Europejskiego Trybunału Obrachunkowego

Klaus-Heiner Lehne
Prezes

Załączniki

Załącznik I — Główne wydziały i jednostki instytucji UE do spraw zwalczania dezinformacji

Źródło: Komisja Europejska.

Załącznik II — Wydatki UE na działania przeciwko dezinformacji (w euro)

Źródło: Europejski Trybunał Obrachunkowy na podstawie informacji dostarczonych przez Komisję i ESDZ.

Załącznik III — Ocena projektów dotyczących zwalczania dezinformacji (projekty pilotażowe, działania przygotowawcze, „Horyzont 2020”)

Źródło: Europejski Trybunał Obrachunkowy.

Załącznik IV — Ocena działań ujętych w planie działania UE na rzecz zwalczania dezinformacji

Źródło: Europejski Trybunał Obrachunkowy.

Załącznik V — Kodeks postępowania w zakresie zwalczania dezinformacji

Kodeks postępowania w zakresie dezinformacji jest zbiorem zobowiązań dotyczących zwalczania dezinformacji, uzgodnionym na zasadzie dobrowolności przez przedstawicieli platform internetowych, wiodących sieci społecznościowych, reklamodawców i branży reklamowej. Komisja Europejska wspierała kodeks postępowania i sprzyjała jego wprowadzeniu. Po raz pierwszy główne podmioty w branże postanowiły działać wspólnie w celu przeciwdziałania rozprzestrzenianiu się dezinformacji w internecie.

Wśród pierwszych sygnatariuszy w październiku 2018 r. znalazły się Facebook, Google, Twitter i Mozilla, a także szereg reklamodawców i podmiotów branży reklamowej. Microsoft podpisał kodeks postępowania w maju 2019 r., a TikTok w czerwcu 2020 r. Aktualnie kodeks ma 16 sygnatariuszy.

Kodeks postępowania składa się z szeregu zobowiązań w ramach pięciu filarów:

• kontrola umieszczania reklam;
• reklama polityczna i reklama tematyczna;
• integralność usług;
• wzmocnienie pozycji konsumentów;
• wzmocnienie społeczności naukowej.

W skąd kodeksu wchodzi również załącznik określający najlepsze praktyki, które sygnatariusze będą stosować w celu realizacji zobowiązań zawartych w kodeksie. Sygnatariusze przygotowali indywidualne plany wdrażania kodeksu.

Kodeks postępowania jest dobrowolny, dlatego nie ma kar za nieprzestrzeganie zobowiązań. W związku z tym istotne jest, aby monitorować postępy sygnatariuszy w realizacji tychże. W okresie od stycznia do maja 2019 r. Komisja Europejska sprawdziła realizację zobowiązań przez Facebooka, Google i Twittera, w szczególności w odniesieniu do uczciwości wyborów do Parlamentu Europejskiego. Wszystkie te trzy platformy składały comiesięczne sprawozdania z działań, jakie podjęły w związku z kontrolą zamieszczania reklam, przejrzystością reklam politycznych i tematycznych oraz fałszywymi kontami i wykorzystaniem botów w złej wierze. Komisja powołała się również na kodeks postępowania, aby zażądać od sygnatariuszy pięciu serii sprawozdań dotyczących działań podjętych przez nich w celu przeciwdziałania dezinformacji podczas pandemii COVID-19.

Sprawozdania te są dostępne na stronie internetowej Komisji, wraz z oceną Komisji.

Załącznik VI — Ramy czasowe głównych działań podjętych przez UE w 2020 r. w odpowiedzi na pandemię COVID-19 i „infodemię”

Źródło: Europejski Trybunał Obrachunkowy.

Wykaz akronimów

EDMO – Europejskie Obserwatorium Mediów Cyfrowych

ESDZ – Europejska Służba Działań Zewnętrznych

EUvsDisinfo – projekt przewodni grupy zadaniowej East StratCom Europejskiej Służby Działań Zewnętrznych. Strona ta została utworzona w 2015 r., aby lepiej prognozować prowadzone przez Federację Rosyjską kampanie dezinformacyjne mające wpływ na UE, jej państwa członkowskie i kraje we wspólnym sąsiedztwie, a także reagować na nie.

Plan działania UE – unijny plan działania na rzecz zwalczania dezinformacji

SOMA – obserwatorium społeczne zajmujące się dezinformacją i analizą mediów społecznościowych

StratCom – komunikacja strategiczna

Glosariusz

Algorytmy – proces lub zestaw reguł stosowanych przez komputer w obliczeniach lub innych operacjach polegających na rozwiązywaniu problemów.

Bot – zautomatyzowana aplikacja, która jest zaprogramowana do wykonywania określonych zadań.

Dezinformacja – przekazywanie nieprawdziwych lub wprowadzających w błąd informacji w celu oszukania odbiorcy.

Infodemia – nadmiar informacji – czasem, dokładnych, a czasem nie – które mogą być wykorzystane do zaciemnienia lub zniekształcenia faktów.

Informacje wprowadzające w błąd – przekazywanie nieprawdziwych lub wprowadzających w błąd informacji, zarówno w dobrej wierze, jak i w celu oszustwa.

Komunikacja strategiczna – prowadzona przez organizację skoordynowana i spójna komunikacja w dążeniu do osiągnięcia określonych celów.

Troll internetowy – osoba, która zamieszcza na portalach społecznościowych obelgi, często okraszone wulgaryzmami lub innym obraźliwym językiem.

Umiejętność korzystania z mediów – zdolność dostępu do mediów i kanałów komunikacji, ich rozumienia i interakcji z nimi.

Wiki – strona tworzona w ramach współpracy, na której każdy użytkownik może dodawać i edytować treści.

Zespół kontrolny

Sprawozdania specjalne Trybunału przedstawiają wyniki kontroli dotyczących obszarów polityki i programów UE bądź kwestii związanych z zarządzaniem w wybranych obszarach budżetowych. Trybunał wybiera i opracowuje zadania kontrolne tak, aby osiągnąć jak największe oddziaływanie, biorąc przy tym pod uwagę kryteria takie jak zagrożenia dla wykonania zadań lub zgodności, poziom dochodów lub wydatków w danym obszarze, nadchodzące zmiany oraz interes polityczny i społeczny.

Niniejsza kontrola wykonania zadań została przeprowadzona przez Izbę III – której przewodniczy członkini Trybunału Bettina Jakobsen – zajmującą się obszarami wydatków dotyczącymi działań zewnętrznych, bezpieczeństwa i sprawiedliwości. Kontrolą kierował członek Trybunału, Baudilio Tomé Muguruza, a w działania kontrolne zaangażowani byli: Daniel Costa de Magalhaes, szef gabinetu; Ignacio Garcia de Parada, attaché; Alejandro Ballester Gallardo, kierownik; Emmanuel-Douglas Hellinakis, koordynator zadania, a także kontrolerzy: Piotr Senator i Alexandre Tan. Wsparcie językowe zapewnił Michael Pyper.

Przypisy

¹ Komunikat w sprawie zwalczania dezinformacji (COM(2018) 236 final z 26.4.2018).

² EUCO 11/15 (pkt 13) – posiedzenie Rady Europejskiej (19 i 20 marca 2015 r.) – konkluzje.

³ Sprawozdanie końcowe grupy ekspertów wysokiego szczebla ds. nieprawdziwych wiadomości i dezinformacji w internecie.

⁴ Zob. przypis 1.

⁵ EUCO 9/18 – posiedzenie Rady Europejskiej (28 czerwca 2018 r.) – konkluzje.

⁶ Art. 2–6 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej.

⁷ Konkluzje Rady w sprawie dodatkowych wysiłków na rzecz zwiększenia odporności i zwalczania zagrożeń hybrydowych, pkt 30 (10 grudnia 2019 r.).

⁸ Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 15 czerwca 2017 r. w sprawie platform internetowych i jednolitego rynku cyfrowego (2016/2276(INI)); rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 3 maja 2018 r. w sprawie pluralizmu mediów i wolności mediów w Unii Europejskiej (2017/2209(INI); rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 25 października 2018 r. w sprawie wykorzystywania danych użytkowników Facebooka przez Cambridge Analytica i wpływu na ochronę danych (2018/2855(RSP)); rezolucja Parlamentu Europejskiego w sprawie zewnętrznej ingerencji w wybory i dezinformacji w krajowych i unijnych procesach demokratycznych (2019/2810(RSP)).

⁹ Światowa Organizacja Zdrowia, „Let’s flatten the infodemic curve”.

¹⁰ JOIN(2020) 8 final, 10 czerwca 2020 r.

¹¹ Komunikat w sprawie europejskiego planu działania na rzecz demokracji (COM(2020) 790 final z 3.12.2020).

¹² Wniosek dotyczący rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie jednolitego rynku usług cyfrowych (akt o usługach cyfrowych) i zmieniającego dyrektywę 2000/31/WE (COM(2020) 825 final z 15.12.2020).

¹³ Konsultacje publiczne Komisji Europejskiej w sprawie nieprawdziwych wiadomości i dezinformacji w internecie.

¹⁴ Komunikat pt. „Walka z dezinformacją wokół COVID-19 – dajemy dojść do głosu faktom”, s. 7 (JOIN(2020) 8 final z 10.6.2020).

¹⁵ „Automated tackling of disinformation”, badanie Biura Analiz Parlamentu Europejskiego (EPRS), marzec 2019 r.

¹⁶ Konkluzje Rady Europejskiej w sprawie stosunków zewnętrznych (19 marca 2015 r.), dokument Rady – EUCO 11/15.

¹⁷ Konkluzje Rady w sprawie dodatkowych wysiłków na rzecz zwiększenia odporności i zwalczania zagrożeń hybrydowych (10 grudnia 2019 r.), dokument Rady 14972/19.

¹⁸ Posiedzenie Parlamentu Europejskiego z 25 i 26 stycznia 2021 r. w sprawie ingerencji zagranicznych: Chiny, Iran, Indie, Arabia Saudyjska i Zjednoczone Emiraty Arabskie; posiedzenie Parlamentu Europejskiego z 1 lutego 2021 r. w sprawie ingerencji zagranicznych: Turcja i Rosja.

¹⁹ Dodatkowe wysiłki na rzecz zwiększenia odporności i zwalczania zagrożeń hybrydowych – konkluzje Rady (10 grudnia 2019 r.), dokument Rady 14972/19.

²⁰ Konkluzje Rady z czerwca 2018 r. i konkluzje Rady z grudnia 2019 r. w sprawie dodatkowych wysiłków na rzecz zwiększenia odporności i zwalczania zagrożeń hybrydowych.

²¹ P8_TA(2019) 0187, P9_TA(2019) 0031.

²² Publikacja pt. „Information Manipulation: a Challenge for Our Democracies. A report by the Policy Planning Staff (CAPS, Ministry for Europe and Foreign Affairs) and the Institute for Strategic Research (IRSEM; Ministry of the Armed Forces)”, Francja, sierpień 2018 r.

²³ Na przykład „Democratic Defense against Disinformation”, Rada Atlantycka, luty 2018 r.; dokument programowy GMF nr 21, sierpień 2019 r.; „Winning the Information War”, CEPA, sierpień 2016 r.

²⁴ Officiele bekendmakingen.

²⁵ Zakres zadań systemu wczesnego ostrzegania.

²⁶ „Automated tackling of disinformation”, badanie Biura Analiz Parlamentu Europejskiego (EPRS), marzec 2019 r.

²⁷ Strona pn. „First baseline reports – Fighting COVID-19 disinformation Monitoring Programme”.

²⁸ Strona pn. „Second set of reports – Fighting COVID-19 disinformation Monitoring Programme”.

²⁹ Strona pn. „Multi-stakeholder forum on disinformation”.

³⁰ Sprawozdanie pt. „ERGA Report on disinformation: Assessment of the implementation of the Code of Practice”.

³¹ Przeprowadzona przez Komisję ocena kodeksu postępowania.

³² Dokument pt. „Assessment of the Code of Practice on Disinformation – Achievements and areas for further improvement”.

³³ Dyrektywa (UE) 2018/1808 o audiowizualnych usługach medialnych.

³⁴ COM(2020) 252 final z 19.6.2020.

³⁵ Zob. załącznik do konkluzji Rady w sprawie umiejętności korzystania z mediów w stale zmieniającym się świecie (2020/C 193/06).

³⁶ „Mapping of media literacy practices and actions in EU-28”, Europejskie Obserwatorium Audiowizualne, Rada Europy, styczeń 2016 r.

³⁷ Z całkowitego proponowanego budżetu komponentu międzysektorowego programu „Kreatywna Europa” w wysokości 61 mln euro (linia budżetowa 07 05 03).

³⁸ „Exploring Media Literacy Education as a Tool for Mitigating Truth Decay”, RAND Corporation, styczeń 2019 r.

³⁹ Konkluzje Rady w sprawie umiejętności korzystania z mediów w stale zmieniającym się świecie (2020/C 193/06).

⁴⁰ Sieć stworzona przez Poynter Institute. Obecnie liczy ona 82 aktywnych członków.

⁴¹ https://ec.europa.eu/info/sites/info/files/soteu2018-cybersecurity-elections-recommendation-5949_en.pdf; sprawozdanie na stronie https://ec.europa.eu/info/files/com_2020_252_en.pdf_en

Kalendarium

Kontakt

EUROPEJSKI TRYBUNAŁ OBRACHUNKOWY
12, rue Alcide De Gasperi
1615 Luxembourg
LUKSEMBURG

Tel. +352 4398-1
Formularz kontaktowy: eca.europa.eu/pl/Pages/ContactForm.aspx
Strona internetowa: eca.europa.eu
Twitter: @EUAuditors

Więcej informacji o Unii Europejskiej można znaleźć w portalu Europa (http://europa.eu).

Luksemburg: Urząd Publikacji Unii Europejskiej, 2021

PRAWA AUTORSKIE

© Unia Europejska, 2021.

Polityka Europejskiego Trybunału Obrachunkowego w zakresie ponownego wykorzystywania dokumentów jest realizowana na podstawie decyzji Trybunału nr 6/2019 w sprawie polityki otwartych danych oraz ponownego wykorzystywania dokumentów.

O ile nie wskazano inaczej (np. nie zamieszczono szczegółowych adnotacji o prawach autorskich), treści Europejskiego Trybunału Obrachunkowego będące własnością UE objęte są licencją Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0). Oznacza to, że ponowne wykorzystanie jest dozwolone, pod warunkiem że dokumenty zostaną odpowiednio oznaczone i zostaną wskazane dokonane w nich zmiany. W przypadku ponownego wykorzystania niedozwolone jest zmienianie oryginalnego znaczenia albo przesłania dokumentów. Trybunał nie ponosi odpowiedzialności za jakiekolwiek konsekwencje ponownego ich wykorzystania.

Jeżeli konkretna treść wskazuje na możliwą do zidentyfikowania osobę fizyczną – tak jak w przypadku zdjęć, na których widoczni są pracownicy Trybunału – lub zawiera prace stron trzecich, wymagane jest zweryfikowanie dodatkowych praw autorskich. W takim przypadku uzyskanie zezwolenia na ponowne wykorzystanie określonej treści unieważnia i zastępuje wspomniane wcześniej zezwolenie ogólne. Powinny być w nim wyraźnie opisane wszelkie ograniczenia dotyczące wykorzystania treści.

W celu wykorzystania lub powielenia treści niebędącej własnością UE może być konieczne wystąpienie o zgodę bezpośrednio do właścicieli praw autorskich.

Oprogramowanie lub dokumenty objęte prawem własności przemysłowej, takie jak patenty, znaki towarowe, wzory użytkowe, znaki graficzne i nazwy, nie są objęte polityką Europejskiego Trybunału Obrachunkowego w zakresie ponownego wykorzystania i nie jest udostępniana licencja na nie.

Na stronach internetowych instytucji Unii Europejskiej dostępnych w domenie europa.eu zamieszczane są odsyłacze do stron zewnętrznych. Trybunał nie kontroluje ich zawartości i w związku z tym zachęca użytkowników, aby we własnym zakresie zapoznali się z polityką ochrony prywatności i polityką w zakresie praw autorskich obowiązującymi na tych stronach.

Znak graficzny Europejskiego Trybunału Obrachunkowego

Znak graficzny Europejskiego Trybunału Obrachunkowego nie może być wykorzystywany bez uprzedniej zgody Trybunału.

JAK SKONTAKTOWAĆ SIĘ Z UE

Osobiście
W całej Unii Europejskiej istnieje kilkaset centrów informacyjnych Europe Direct. Adres najbliższego centrum można znaleźć na stronie: https://europa.eu/european-union/contact_pl

Telefonicznie lub drogą mailową
Europe Direct to serwis informacyjny, który udziela odpowiedzi na pytania na temat Unii Europejskiej. Można się z nim skontaktować:

• dzwoniąc pod bezpłatny numer telefonu: 00 800 6 7 8 9 10 11 (niektórzy operatorzy mogą naliczać opłaty za te połączenia),
• dzwoniąc pod standardowy numer telefonu: +32 22999696,
• drogą mailową: https://europa.eu/european-union/contact_pl

WYSZUKIWANIE INFORMACJI O UE

Online
Informacje o Unii Europejskiej są dostępne we wszystkich językach urzędowych UE w portalu Europa: https://europa.eu/european-union/index_pl.

Publikacje UE
Bezpłatne i odpłatne publikacje UE można pobrać lub zamówić na stronie: https://op.europa.eu/pl/web/general-publications/publications. Większą liczbę egzemplarzy bezpłatnych publikacji można otrzymać, kontaktując się z serwisem Europe Direct lub z lokalnym centrum informacyjnym (zob. https://europa.eu/european-union/contact_pl).

Prawo UE i powiązane dokumenty
Informacje prawne dotyczące UE, w tym wszystkie unijne akty prawne od 1952 r., są dostępne we wszystkich językach urzędowych UE w portalu EUR-Lex: http://eur-lex.europa.eu/homepage.html?locale=pl.

Portal Otwartych Danych UE
Unijny portal otwartych danych (https://data.europa.eu/euodp/pl/home) umożliwia dostęp do zbiorów danych pochodzących z instytucji i innych organów UE. Dane można pobierać i wykorzystywać bezpłatnie, zarówno do celów komercyjnych, jak i niekomercyjnych.