Παραπληροφόρηση στην ΕΕ: υπό αντιμετώπιση όχι όμως και υπό απόλυτο έλεγχο

Σύνοψη

Η παρουσία φαινομένων παραπληροφόρησης στην επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων διατρέχει όλη την πορεία του ανθρώπινου πολιτισμού, από τη γέννησή του και τη δημιουργία οργανωμένων κοινωνιών. Ωστόσο, αυτό που έχει αλλάξει τα τελευταία χρόνια είναι η κλίμακα και η ταχύτητα με την οποία ψευδείς ή παραπλανητικές πληροφορίες μπορούν να φτάσουν τόσο στο κοινό στο οποίο απευθύνονται όσο και σε τρίτους μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και των νέων τεχνολογιών. Είναι επομένως πιθανόν να προκληθεί δημόσια ζημία.

Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, στα συμπεράσματά του της 28ης Ιουνίου 2018, κάλεσε την τότε ύπατη εκπρόσωπο της ΕΕ για Θέματα Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφαλείας και την Επιτροπή να υποβάλουν σχέδιο δράσης με συγκεκριμένες προτάσεις για συντονισμένη αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης. Το σχέδιο δράσης της ΕΕ κατά της παραπληροφόρησης, που παρουσιάστηκε στις 5 Δεκεμβρίου 2018, περιλαμβάνει δέκα ειδικές δράσεις που βασίζονται σε τέσσερις τομείς προτεραιότητας ή «πυλώνες», και συγκεντρώνει τις προσπάθειες της ΕΕ για την αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης. Οι δαπάνες της ΕΕ για την αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης είναι μέχρι σήμερα σχετικά χαμηλές: 50 εκατομμύρια ευρώ μεταξύ 2015 και 2020.

Σκοπός του ελέγχου ήταν να αξιολογηθεί κατά πόσο το σχέδιο δράσης της ΕΕ κατά της παραπληροφόρησης ήταν λυσιτελές κατά τον χρόνο κατάρτισής του και κατά πόσον επιτεύχθηκαν τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα. Ο έλεγχος κάλυψε την περίοδο από την πορεία προς την έγκριση του σχεδίου δράσης της ΕΕ κατά της παραπληροφόρησης τον Δεκέμβριο του 2018 έως τον Σεπτέμβριο του 2020. Η παρούσα έκθεση αποτελεί την πρώτη διεξοδική και ανεξάρτητη αξιολόγηση της λυσιτέλειας του σχεδίου και των αποτελεσμάτων που επιτεύχθηκαν. Συνολικά, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι, αν και λυσιτελές, το σχέδιο δράσης της ΕΕ παρουσίαζε ελλείψεις, και παρά το γεγονός ότι η εφαρμογή του προχωρεί αρκετά ικανοποιητικά και υπάρχουν στοιχεία θετικών εξελίξεων, ορισμένα αποτελέσματα δεν επιτεύχθηκαν όπως είχε σχεδιαστεί.

Το σχέδιο δράσης της ΕΕ περιλαμβάνει τόσο προδραστικά μέτρα όσο και μέτρα απόκρισης για την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης που εξυπηρετούν τον σκοπό τους. Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι οι τακτικές και οι παράγοντες της παραπληροφόρησης, όπως και η χρησιμοποιούμενη τεχνολογία, εξελίσσονται συνεχώς, το σχέδιο δράσης της ΕΕ δεν έχει επικαιροποιηθεί από τότε που παρουσιάστηκε το 2018. Δεν περιλαμβάνει συνολικές ρυθμίσεις που να διασφαλίζουν τον καλό συντονισμό και την αποτελεσματικότητα της αντίδρασης της ΕΕ στην παραπληροφόρηση, καθώς και την αναλογικότητά της προς το είδος και την κλίμακα της απειλής. Επιπλέον, το σχέδιο δράσης της ΕΕ δεν συνοδευόταν από πλαίσιο παρακολούθησης, αξιολόγησης και αναφοράς στοιχείων, με αποτέλεσμα να υπονομεύεται η λογοδοσία.

Οι τρεις ειδικές ομάδες στρατηγικής επικοινωνίας της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Εξωτερικής Δράσης βελτίωσαν την ικανότητα της ΕΕ να προβλέπει και να αντιμετωπίζει την παραπληροφόρηση στις γειτονικές χώρες. Ωστόσο, δεν διαθέτουν επαρκείς πόρους ούτε αξιολογούνται καταλλήλως και οι εντολές τους δεν καλύπτουν ορισμένες αναδυόμενες απειλές.

Το έργο EUvsDisinfo συνέβαλε καθοριστικά στην ευαισθητοποίηση σχετικά με τη ρωσική παραπληροφόρηση. Ωστόσο, το γεγονός ότι φιλοξενείται από την Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης εγείρει ορισμένα ερωτήματα σχετικά με την ανεξαρτησία του και τον απώτερο σκοπό του, καθώς θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι αντιπροσωπεύει την επίσημη θέση της ΕΕ. Το σύστημα ταχείας ειδοποίησης διευκόλυνε την ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ των κρατών μελών και των θεσμικών οργάνων της ΕΕ. Παρ’ όλα αυτά, τα κράτη μέλη δεν αξιοποιούν πλήρως το σύστημα για τον συντονισμό των κοινών αντιδράσεων και της κοινής δράσης σε φαινόμενα παραπληροφόρησης.

Με τον κώδικα δεοντολογίας, η Επιτροπή καθιέρωσε ένα πρωτοποριακό πλαίσιο για την αλληλεπίδραση με τις διαδικτυακές πλατφόρμες. Διαπιστώσαμε ότι ο κώδικας δεοντολογίας δεν κατάφερε να φέρει εις πέρας τον στόχο του να καταστήσει τις διαδικτυακές πλατφόρμες υπόλογες για τις ενέργειές τους και για τον ρόλο τους στην ενεργό αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης.

Στην έκθεση υπογραμμίζεται επίσης η απουσία στρατηγικής για την παιδεία στα μέσα επικοινωνίας, η οποία να περιλαμβάνει την αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης, και ο κατακερματισμός της πολιτικής και των δράσεων για την αύξηση της ικανότητας πρόσβασης, κατανόησης και αλληλεπίδρασης με τα μέσα ενημέρωσης και επικοινωνίας. Τέλος, διαπιστώσαμε ότι υπήρχε κίνδυνος το νεοσυσταθέν Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο Ψηφιακών Μέσων να μην επιτύχει τους στόχους του.

Βάσει των συμπερασμάτων αυτών, απευθύνουμε σειρά συστάσεων προς την Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης και την Επιτροπή:

• (προς την Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης και την Επιτροπή) να βελτιώσουν τον συντονισμό και τη λογοδοσία των δράσεων της ΕΕ κατά της παραπληροφόρησης·
• (προς την Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης) να βελτιώσει τις επιχειρησιακές ρυθμίσεις του τμήματος στρατηγικής επικοινωνίας (StratCom) και των ειδικών ομάδων του·
• (προς την Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης) να αυξήσει τη συμμετοχή των κρατών μελών και των διαδικτυακών πλατφορμών στο σύστημα ταχείας ειδοποίησης·
• (προς την Επιτροπή) να βελτιώσει την παρακολούθηση και τη λογοδοσία των διαδικτυακών πλατφορμών·
• (προς την Επιτροπή) να εγκρίνει στρατηγική της ΕΕ για την παιδεία στα μέσα επικοινωνίας, η οποία να περιλαμβάνει την αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης·
• (προς την Επιτροπή) να λάβει μέτρα προκειμένου να διευκολύνει το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο Ψηφιακών Μέσων να εκπληρώσει τους φιλόδοξους στόχους του.

Εισαγωγή

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή¹ ορίζει την «παραπληροφόρηση» ως τη δημιουργία, την παρουσίαση και τη διάδοση επαληθεύσιμα ψευδών και παραπλανητικών πληροφοριών με σκοπό την αποκόμιση οικονομικού οφέλους ή την εσκεμμένη εξαπάτηση του κοινού που μπορεί να προκαλέσει δημόσια ζημία. Αυτή η δημόσια ζημία περιλαμβάνει απειλές για τις δημοκρατικές πολιτικές διαδικασίες και διαδικασίες χάραξης πολιτικής, καθώς και για την προστασία της υγείας των πολιτών, του περιβάλλοντος και της ασφάλειας της ΕΕ.

Σύμφωνα με τον ορισμό της Επιτροπής, η παραπληροφόρηση δεν περιλαμβάνει την παραπλανητική διαφήμιση, τα ακούσια λάθη στην αναφορά στοιχείων, τη σάτιρα και την παρωδία ή τις απόψεις και τον σχολιασμό με σαφή κομματική ταυτότητα. Σε αντίθεση με τη ρητορική μίσους ή το τρομοκρατικό περιεχόμενο, η ψευδής ή παραπλανητική πληροφόρηση, παραδείγματος χάριν, δεν είναι από μόνη της παράνομη.

Η νομιμοποίηση και ο σκοπός της ΕΕ εδράζονται στη δημοκρατία, θεμέλιο λίθο της οποίας αποτελεί η δημοκρατική έκφραση της βούλησης του ενημερωμένου εκλογικού σώματος μέσω ελεύθερων και δίκαιων εκλογών. Συνεπώς, οποιαδήποτε απόπειρα για κακόβουλη και σκόπιμη υπονόμευση ή χειραγώγηση της κοινής γνώμης αποτελεί σοβαρή απειλή για την ίδια την ΕΕ. Ταυτόχρονα, η καταπολέμηση της παραπληροφόρησης αποτελεί μείζονα πρόκληση, καθώς δεν θα πρέπει να θίγει την ελευθερία της γνώμης και της έκφρασης που κατοχυρώνεται στον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ.

Ο όρος «παραπληροφόρηση» εμφανίστηκε στις αρχές του 20ού αιώνα και έκτοτε χρησιμοποιείται εκτενώς. Τα τελευταία χρόνια, λόγω του διαδικτύου, έχει κλιμακωθεί τόσο το εύρος όσο και η ταχύτητα με την οποία διαδίδονται οι ψευδείς πληροφορίες στο κοινό, συχνά ανώνυμα και με ελάχιστο κόστος.

Οι προσπάθειες της ΕΕ για την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης χρονολογούνται από τον Μάρτιο του 2015, όταν το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο² κάλεσε την τότε ύπατη εκπρόσωπο της ΕΕ για Θέματα Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφαλείας («ύπατη/ύπατος εκπρόσωπος»), σε συνεργασία με τα κράτη μέλη και τα θεσμικά όργανα της ΕΕ, να αναπτύξει σχέδιο δράσης σχετικά με τη στρατηγική επικοινωνία για την αντιμετώπιση των συνεχιζόμενων εκστρατειών παραπληροφόρησης της Ρωσίας. Απόρροια αυτού του καλέσματος ήταν η σύσταση του τμήματος στρατηγικής επικοινωνίας («StratCom») και της πρώτης από τις ειδικές ομάδες του στους κόλπους της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Εξωτερικής Δράσης (ΕΥΕΔ), με εντολή να αντιμετωπίσει την παραπληροφόρηση που δεν προέρχεται από την ΕΕ (Ρωσία) και να σχεδιάσει και να διαδώσει θετικές στρατηγικές επικοινωνίες στην Ανατολική Γειτονία της ΕΕ –γνωστή ως ειδική ομάδα για τις στρατηγικές επικοινωνίες στην Ανατολική Γειτονία («East StratCom»). Το 2017 συγκροτήθηκαν δύο ακόμη ειδικές ομάδες «StratCom»: η μία για τη Νότια Γειτονία και η άλλη για τα Δυτικά Βαλκάνια (βλέπε επίσης σημεία 45-49).

Στα τέλη του 2017, η Επιτροπή συγκρότησε ομάδα εμπειρογνωμόνων υψηλού επιπέδου για να προσφέρει συγκεκριμένες συμβουλές σχετικά με την αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης. Η έκθεση που υπέβαλε η ομάδα τον Μάρτιο του 2018³ αποτέλεσε τη βάση για την ανακοίνωση της Επιτροπής «Αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης στο διαδίκτυο: μια ευρωπαϊκή προσέγγιση»⁴ (Απρίλιος 2018). Στην ανακοίνωση αυτή περιγράφονται οι κύριες γενικές αρχές και στόχοι που θα πρέπει να καθοδηγούν τις δράσεις για την ευαισθητοποίηση του κοινού σχετικά με την παραπληροφόρηση, καθώς και τα συγκεκριμένα μέτρα που προτίθεται να λάβει η Επιτροπή.

Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, στα συμπεράσματά του της 28ης Ιουνίου 2018⁵, κάλεσε την τότε ύπατη εκπρόσωπο της ΕΕ για Θέματα Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφαλείας και την Επιτροπή να υποβάλουν μέχρι τον Δεκέμβριο του 2018 «σχέδιο δράσης με συγκεκριμένες προτάσεις για συντονισμένη ενωσιακή ανταπόκριση στην πρόκληση της παραπληροφόρησης, που θα περιλαμβάνει μεταξύ άλλων κατάλληλες εξουσιοδοτήσεις και επαρκείς πόρους για τις σχετικές ομάδες στρατηγικών επικοινωνιών της ΕΥΕΔ».

Με βάση την ανακοίνωση του Απριλίου του 2018, η Επιτροπή δημοσίευσε τον Δεκέμβριο του 2018 σχέδιο δράσης της ΕΕ κατά της παραπληροφόρησης (εφεξής: σχέδιο δράσης της ΕΕ). Στο σχέδιο αυτό καθορίζονται δέκα ειδικές δράσεις με βάση τέσσερις τομείς προτεραιότητας ή «πυλώνες» που στοχεύουν στην κοινωνία στο σύνολό της, όπως φαίνεται στον πίνακα 1 κατωτέρω.

Δεν υπάρχει νομικό πλαίσιο της ΕΕ που να διέπει την παραπληροφόρηση, πέραν του άρθρου 11 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων σχετικά με την ελευθερία έκφρασης και πληροφόρησης και μιας σειράς πολιτικών πρωτοβουλιών. Τα κράτη μέλη είναι κατεξοχήν αρμόδια για την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης⁶. Ο ρόλος της ΕΕ είναι να στηρίζει τα κράτη μέλη με ένα κοινό όραμα και με δράσεις που αποσκοπούν στην ενίσχυση του συντονισμού, της επικοινωνίας και της υιοθέτησης ορθών πρακτικών. Στο παράρτημα Ι παρουσιάζονται οι κύριες υπηρεσίες και γραφεία των θεσμικών οργάνων της ΕΕ που συμμετέχουν στην υλοποίηση του σχεδίου δράσης της ΕΕ. Όπως προκύπτει από το παράρτημα II, οι δαπάνες της ΕΕ για την αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης κινούνται σε σχετικά χαμηλά επίπεδα μέχρι σήμερα: 50 εκατομμύρια ευρώ μεταξύ 2015 και 2020.

Τον Δεκέμβριο του 2019⁷, το Συμβούλιο επιβεβαίωσε ότι το σχέδιο δράσης της ΕΕ «παραμένει στον πυρήνα των προσπαθειών της ΕΕ» για την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης, και ζήτησε την τακτική αναθεώρηση και την επικαιροποίησή του, κατά περίπτωση. Κάλεσε επίσης την ΕΥΕΔ να ενισχύσει το έργο της στη στρατηγική επικοινωνία και σε άλλες περιοχές, συμπεριλαμβανομένης της υποσαχάριας Αφρικής. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο έχει επίσης επανειλημμένα διατρανώσει τη σημασία της ενίσχυσης των προσπαθειών για την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης⁸.

Στις αρχές του 2020, σχεδόν αμέσως μετά την έξαρση της νόσου COVID-19, ξεσηκώθηκε στο διαδίκτυο ένα άνευ προηγουμένου κύμα εσφαλμένης πληροφόρησης, παραπληροφόρησης και παραπλανητικών δημοσιευμάτων στον ψηφιακό χώρο, το οποίο ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας χαρακτήρισε «πληροφοριοδημία»⁹. Το φαινόμενο αυτό συνιστούσε άμεση απειλή για τη δημόσια υγεία και την οικονομική ανάκαμψη. Τον Ιούνιο του 2020, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και ο ύπατος εκπρόσωπος δημοσίευσαν ανακοίνωση με τίτλο «Αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης για την COVID-19 - Αγώνας για τη σωστή παρουσίαση των γεγονότων»¹⁰, στην οποία εξετάστηκαν τα μέτρα που έχουν ήδη ληφθεί και τα συγκεκριμένα μέτρα που πρέπει να ληφθούν κατά της παραπληροφόρησης όσον αφορά τη νόσο COVID-19.

Στις 4 Δεκεμβρίου 2020, η Επιτροπή παρουσίασε το «ευρωπαϊκό σχέδιο δράσης για τη δημοκρατία»¹¹, μέρος του οποίου είναι αφιερωμένο στην ενίσχυση της καταπολέμησης της παραπληροφόρησης. Το σχέδιο αυτό βασίζεται σε υφιστάμενες πρωτοβουλίες του σχεδίου δράσης της ΕΕ κατά της παραπληροφόρησης. Επιπλέον, η Επιτροπή παρουσίασε επίσης πρόταση πράξης για τις ψηφιακές υπηρεσίες¹², με την οποία προτεινόταν «η δημιουργία ενός οριζόντιου πλαισίου κανονιστικής εποπτείας, λογοδοσίας και διαφάνειας του διαδικτυακού χώρου για την αντιμετώπιση των αναδυόμενων κινδύνων».

Στο γράφημα 1 παρουσιάζονται σε χρονολογική σειρά οι κύριες πρωτοβουλίες της ΕΕ από το 2015.

Πηγή: ΕΕΣ.

Εμβέλεια και τρόπος προσέγγισης του ελέγχου

Η παρούσα έκθεση ελέγχου δημοσιεύεται δύο έτη μετά την έγκριση του σχεδίου δράσης της ΕΕ κατά της παραπληροφόρησης. Πρόκειται για την πρώτη διεξοδική, ανεξάρτητη αξιολόγηση της λυσιτέλειάς του και των αποτελεσμάτων που επιτεύχθηκαν, συμβάλλοντας έτσι στην τακτική επανεξέταση του σχεδίου δράσης της ΕΕ, όπως ζήτησε το Συμβούλιο.

Στόχος του ελέγχου μας ήταν να εξακριβώσουμε κατά πόσον το σχέδιο δράσης της ΕΕ κατά της παραπληροφόρησης εξυπηρετεί τον σκοπό του και αποφέρει τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα. Προκειμένου να απαντηθεί το ερώτημα αυτό, διατυπώθηκαν τα εξής δύο επιμέρους ερωτήματα:

• Εξυπηρετεί το σχέδιο δράσης της ΕΕ τον σκοπό της αντιμετώπισης της παραπληροφόρησης και στηρίζεται σε ένα άρτιο πλαίσιο λογοδοσίας;
• Υλοποιούνται οι δράσεις του σχεδίου δράσης της ΕΕ σύμφωνα με τον προγραμματισμό; Για να απαντήσουμε σε αυτό το επιμέρους ερώτημα, αξιολογήσαμε την κατάσταση προόδου των δράσεων στο πλαίσιο καθενός από τους τέσσερις πυλώνες του σχεδίου.

Ο έλεγχος κάλυψε την περίοδο από την πορεία προς την έγκριση του σχεδίου δράσης της ΕΕ κατά της παραπληροφόρησης τον Δεκέμβριο του 2018 έως τον Σεπτέμβριο του 2020. Όπου είναι δυνατόν, η παρούσα έκθεση κάνει αναφορά και στις πρόσφατες εξελίξεις στον τομέα αυτό, μετά την ως άνω περίοδο, όπως στην παρουσίαση από την Επιτροπή του ευρωπαϊκού σχεδίου δράσης για τη δημοκρατία και στην πρόταση πράξης για τις ψηφιακές υπηρεσίες του Δεκεμβρίου 2020 (βλέπε σημείο 12). Ωστόσο, δεδομένου ότι τα εν λόγω έγγραφα δημοσιεύθηκαν μετά την ολοκλήρωση των ελεγκτικών εργασιών μας, δεν εμπίπτουν στην εμβέλεια του εν προκειμένω ελέγχου.

Στο πλαίσιο του ελέγχου διενεργήθηκε εκτενής εξέταση βάσει εγγράφων και ανάλυση όλης της διαθέσιμης τεκμηρίωσης σχετικά με τις δομές που έχουν δημιουργηθεί, καθώς και των δράσεων που σχεδιάζονται και υλοποιούνται μέσω του σχεδίου δράσης της ΕΕ. Αποστείλαμε ερωτηματολόγιο στα 27 σημεία επαφής του συστήματος ταχείας ειδοποίησης των κρατών μελών, και το ποσοστό απόκρισης ήταν 100 %. Πραγματοποιήσαμε επίσης συναντήσεις με πολυάριθμους ενδιαφερόμενους φορείς, όπως η ΕΥΕΔ και οι σχετικές Γενικές Διευθύνσεις (ΓΔ) της Επιτροπής, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο, αντιπροσωπείες της Επιτροπής, το ΝΑΤΟ, το συνδεδεμένο με το ΝΑΤΟ κέντρο αριστείας στρατηγικής επικοινωνίας στη Λετονία, εθνικές αρχές, διαδικτυακές πλατφόρμες, δημοσιογραφικοί οργανισμοί και οργανισμοί ελέγχου γεγονότων, ρυθμιστικοί φορείς υπηρεσιών οπτικοακουστικών μέσων που παρέχουν συμβουλές στην Επιτροπή, πανεπιστημιακοί και εμπειρογνώμονες, διαχειριστές/συντονιστές έργων και ένας εξωτερικός εμπειρογνώμονας.

Αξιολογήσαμε επίσης 20 από τα 23 έργα που η Επιτροπή έκρινε ότι συνδέονται άμεσα με την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης μέσω της παιδείας στα μέσα επικοινωνίας. Στο παράρτημα III παρουσιάζεται συνοπτικά η αξιολόγησή μας των εν λόγω έργων.

Παρατηρήσεις

Το σχέδιο δράσης της ΕΕ κατά της παραπληροφόρησης, αν και λυσιτελές κατά τον χρόνο κατάρτισής του, παρουσίαζε ελλείψεις

Για τους σκοπούς της παρούσας ενότητας, εξετάσαμε κατά πόσον το σχέδιο δράσης της ΕΕ ήταν λυσιτελές κατά τον χρόνο κατάρτισής του, ήτοι κατά πόσον ανταποκρινόταν στις ανάγκες που είχαν εντοπίσει εμπειρογνώμονες και άλλα ενδιαφερόμενα μέρη. Αξιολογήσαμε επίσης κατά πόσον είχε υποβληθεί σε επανεξέταση και επικαιροποίηση. Εξετάσαμε τα γεγονότα και τις πηγές στα οποία βασίστηκε και αξιολογήσαμε κατά πόσον περιλαμβάνει επαρκείς ρυθμίσεις συντονισμού για την επικοινωνία και τα στοιχεία που απαιτούνται για τη μέτρηση των επιδόσεων υλοποίησης και τη διασφάλιση της λογοδοσίας.

Το σχέδιο δράσης της ΕΕ ήταν σε γενικές γραμμές συνεπές με τις απόψεις των εμπειρογνωμόνων και των ενδιαφερόμενων μερών σχετικά με την παραπληροφόρηση

Η καταπολέμηση της παραπληροφόρησης είναι ένας εξαιρετικά τεχνικός τομέας που απαιτεί τη συμβολή και την εμπειρογνωσία επαγγελματιών από ευρύ φάσμα τομέων. Η δημόσια διαβούλευση είναι επίσης απαραίτητη τόσο προκειμένου να γίνουν γνωστές οι απόψεις και οι προτεραιότητες των ενδιαφερόμενων μερών όσο και για την καλύτερη κατανόηση της απειλής.

Διαπιστώσαμε ότι η Επιτροπή βασίστηκε σε κατάλληλη εξωτερική εμπειρογνωσία και πραγματοποίησε εκτενή δημόσια διαβούλευση¹³ ως βάση για το σχέδιο δράσης της ΕΕ. Το σχέδιο δράσης της ΕΕ κάλυψε σε μεγάλο βαθμό τις προτάσεις και τους προβληματισμούς που είχαν διατυπωθεί στα εν λόγω έγγραφα.

Κατά τον χρόνο δημοσίευσής του τον Δεκέμβριο του 2018, το σχέδιο δράσης της ΕΕ παρουσίαζε μια διαρθρωμένη προσέγγιση για την αντιμετώπιση ζητημάτων που απαιτούν τόσο αντίδραση (ανασκευή και μείωση της προβολής περιεχομένου παραπληροφόρησης) όσο και προδραστικές περισσότερο μακροπρόθεσμες προσπάθειες (παιδεία στα μέσα επικοινωνίας και μέτρα για τη βελτίωση της ανθεκτικότητας των κοινωνιών). Τόνιζε τον στόχο της προστασίας των επικείμενων εκείνη την εποχή ευρωπαϊκών εκλογών του 2019, καθώς και τις μακροπρόθεσμες κοινωνικές προκλήσεις που απαιτούν τη συμμετοχή πολλών διαφορετικών παραγόντων.

Εκτός από τον τομέα της παιδείας στα μέσα επικοινωνίας, η Επιτροπή προσδιόρισε συγκεκριμένες δράσεις για την εφαρμογή των βασικών συστάσεων της έκθεσης της ανεξάρτητης «ομάδας εμπειρογνωμόνων υψηλού επιπέδου για τις ψευδείς ειδήσεις και την παραπληροφόρηση στο διαδίκτυο» (ΟΕΥΕ). Η ΟΕΥΕ, απαρτιζόμενη από 39 εμπειρογνώμονες προερχόμενους από διαφορετικούς χώρους, συστάθηκε τον Ιανουάριο του 2018 από την Επιτροπή με σκοπό να παρέχει συμβουλές σχετικά με πρωτοβουλίες πολιτικής για την αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης στο διαδίκτυο. Η έκθεση αυτή, μαζί με την ανακοίνωση της Επιτροπής του Απριλίου 2018, αποτέλεσαν τη βάση για το σχέδιο δράσης της ΕΕ.

Η λυσιτέλεια του σχεδίου δράσης της ΕΕ αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι οι δράσεις του αποσκοπούσαν στη συμμετοχή ευρέος φάσματος βασικών ενδιαφερόμενων μερών στον τομέα, συμπεριλαμβανομένων όχι μόνο των θεσμικών οργάνων της ΕΕ και των κρατών μελών, αλλά και άλλων, όπως ο ιδιωτικός τομέας, η κοινωνία των πολιτών, οι ελεγκτές γεγονότων, οι δημοσιογράφοι και η πανεπιστημιακή κοινότητα.

Η ΕΥΕΔ και η Επιτροπή δεν θέσπισαν σαφείς ρυθμίσεις συντονισμού για την εφαρμογή του σχεδίου δράσης της ΕΕ

Το σχέδιο δράσης της ΕΕ κατά της παραπληροφόρησης δεν συνοδευόταν από ένα γενικό συντονιστικό πλαίσιο που θα εξασφάλιζε την αποτελεσματικότητα και την αναλογικότητα της όποιας αντίδρασης της ΕΕ προς το είδος και την κλίμακα της απειλής. Παραδείγματος χάριν, ο καθορισμός και ο συντονισμός των ροών εργασιών για την επικοινωνία θα διευκόλυναν τον προσδιορισμό των περιπτώσεων στις οποίες χωρεί συνεργασία με τους τοπικούς φορείς και την κοινωνία των πολιτών για την ευαισθητοποίηση σχετικά με τις απειλές παραπληροφόρησης.

Μια επικοινωνιακή στρατηγική διασφαλίζει τη συνοχή της αντίδρασης όταν εμπλέκονται διάφοροι φορείς. Καθένας από τους τέσσερις πυλώνες του σχεδίου δράσης της ΕΕ τελεί υπό την αρμοδιότητα διαφορετικής ΓΔ της Επιτροπής, ή της ΕΥΕΔ. Η συνθήκη αυτή ενέχει τον κίνδυνο της δημιουργίας «στεγανών» (δηλαδή εκ παραλλήλου εργασίας χωρίς συνεργασία ή συντονισμό) όσον αφορά την επικοινωνία, απουσία ενός ενιαίου οργάνου που να είναι υπεύθυνο ή να έχει πλήρη εποπτεία της επικοινωνίας για την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης.

Η Γενική Διεύθυνση Επικοινωνίας (ΓΔ COMM) της Επιτροπής είναι αρμόδια για την επικοινωνία του θεσμικού οργάνου με τρίτους. Το σχέδιο διαχείρισης της ΓΔ COMM για το 2019 αναγνωρίζει τον ρόλο της στην αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης και τονίζει την ανάγκη συνεργασίας μεταξύ των γενικών διευθύνσεων και άλλων θεσμικών οργάνων, κάνοντας ειδική μνεία στη Γενική Διεύθυνση Επικοινωνιακών Δικτύων, Περιεχομένου και Τεχνολογιών (ΓΔ CNECT) και στο Κοινό Κέντρο Ερευνών. Ωστόσο, δεν γίνεται καμία αναφορά στην ΕΥΕΔ ή στις ειδικές ομάδες StratCom, των οποίων το μερίδιο συμμετοχής στη θετική προβολή και στην καταπολέμηση της παραπληροφόρησης είναι επίσης μεγάλο.

Η ΓΔ COMM έχει δημιουργήσει ένα εσωτερικό δίκτυο κατά της παραπληροφόρησης (δίκτυο IND). Στους στόχους του δικτύου αυτού περιλαμβάνονται η βελτίωση του συντονισμού των επικοινωνιακών δραστηριοτήτων για την αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης, η δημιουργία ηλεκτρονικού αποθετηρίου με επιβεβαιωμένες διαψεύσεις, ο συστηματικός εντοπισμός περιπτώσεων παραπληροφόρησης και ο συντονισμός της αντίδρασης, καθώς και η προώθηση της διάδοσης θετικών μηνυμάτων. Μεταξύ Μαΐου 2018, οπότε συστάθηκε, και Ιανουαρίου 2020 το δίκτυο συνεδρίασε έντεκα φορές. Σε αυτές τις ευρείας συμμετοχής συνεδριάσεις παρίστανται εκπρόσωποι πολλών υπηρεσιών και αντιπροσωπειών της Επιτροπής, της ΕΥΕΔ και άλλων θεσμικών οργάνων, καθώς και άλλοι εμπειρογνώμονες. Ωστόσο, μέχρι στιγμής, οι συνεδριάσεις αυτές περιορίζονται στην ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ των εκπρόσωπων σχετικά με τα μέτρα που έχουν ληφθεί, χωρίς να επιχειρείται σύνδεση με τη χάραξη πολιτικής, ενώ τίποτε δεν μαρτυρά την ανάληψη συγκεκριμένων επακόλουθων ενεργειών ή τη λήψη αποφάσεων για να καταστεί το δίκτυο IND αποτελεσματικός μηχανισμός συντονισμού.

Το σχέδιο διαχείρισης της ΓΔ COMM για το 2019 περιλάμβανε μόνο έναν δείκτη σχετικά με την παραπληροφόρηση (επί συνόλου 102), ο οποίος μετρά μόνο τον αριθμό των συνεδριάσεων του δικτύου IND.

Επιπλέον, οι αντιπροσωπείες της Επιτροπής καλούνται να διαδραματίσουν καίριο ρόλο στην εξωτερική επικοινωνία της Επιτροπής, μέσω της διάδοσης θετικών μηνυμάτων και δράσεων προβολής, της ενημέρωσης των μέσων ενημέρωσης, της κατάρριψης μυθευμάτων και της καταπολέμησης της παραπληροφόρησης, καθώς και να συμμετέχουν ενεργά στο δίκτυο IND. Οι δραστηριότητές τους όσον αφορά την κατάρριψη μυθευμάτων παρουσιάζονται σε σχετική σελίδα στον επίσημο δικτυακό τόπο της εκάστοτε αντιπροσωπείας. Η πρόσβαση μάλιστα στις σελίδες αυτές δεν ήταν εύκολη, καθώς οι διάφορες αντιπροσωπείες τις είχαν τοποθετήσει σε διαφορετικά σημεία των ιστοτόπων τους: ορισμένες (π.χ. της Ελλάδας και της Ισπανίας) την είχαν συμπεριλάβει στο τμήμα με τα νέα, ενώ άλλες (π.χ. της Πολωνίας και της Ιρλανδίας) όχι. Επίσης, οι σελίδες αυτές δεν ενημερώνονταν τακτικά. Ορισμένες σελίδες παρείχαν περιορισμένες, συχνά αδημοσίευτες πληροφορίες και δεν υπήρχαν διαθέσιμα στατιστικά στοιχεία σχετικά με τον αριθμό των επισκεπτών τους.

Τέλος, η ΓΔ COMM ανέπτυσσε έναν κεντρικό διαδικτυακό κόμβο για την παραπληροφόρηση ως κεντρική πύλη που θα συγκεντρώνει όλες τις πτυχές του έργου των θεσμικών οργάνων της ΕΕ σχετικά με την παραπληροφόρηση. Η εγκαινίασή του αναμενόταν στις αρχές του 2020, αλλά ακυρώθηκε χωρίς σαφή αιτιολόγηση.

Το αποσπασματικό πλαίσιο παρακολούθησης και αναφοράς στοιχείων και η έλλειψη μακροπρόθεσμης χρηματοδότησης υπονομεύουν τη λογοδοσία στο πλαίσιο του σχεδίου δράσης της ΕΕ

Προκειμένου να εξασφαλίσει τη λογοδοσία, ένα σχέδιο δράσης χρειάζεται σαφείς στόχους και χρονικά προσδιορισμένες δράσεις, συνοδευόμενες από σειρά δεικτών για την παρακολούθηση των επιδόσεων. Επίσης ουσιώδη στοιχεία ενός σχεδίου δράσης είναι οι προβλέψεις για χρηματοδότηση, τακτική αναφορά στοιχείων, αξιολόγηση και αναθεώρηση.

Ορισμένοι στόχοι του σχεδίου δράσης της ΕΕ διατυπώνονται γενικόλογα με εκφράσεις όπως εντατικοποίηση ή ενίσχυση, γεγονός που δεν τους καθιστά πρόσφορους για μέτρηση. Δεν προβλέπονται γενικοί βασικοί δείκτες επιδόσεων (ΒΔΕ) για το σχέδιο δράσης της ΕΕ στο σύνολό του. Επιπλέον, οι μισές δράσεις (δράσεις 1, 2, 4, 5 και 8) δεν συνοδεύονται από ΒΔΕ, ενώ γενικά οι δράσεις είτε δεν είναι σαφώς καθορισμένες είτε δεν συνοδεύονται από συγκεκριμένο χρονικό πλαίσιο (βλέπε επίσης παράρτημα IV).

Το χρονοδιάγραμμα των δράσεων ποικίλλει, με άλλες δράσεις να είναι βραχυπρόθεσμες και άλλες μακροπρόθεσμες, ενώ ορισμένες είναι συγκεκριμένες και χρονικά προσδιορισμένες (π.χ. «έως τα τέλη Μαρτίου 2019, η Επιτροπή και η ύπατη εκπρόσωπος, σε συνεργασία με τα κράτη μέλη, θα δημιουργήσουν ένα σύστημα ταχείας ειδοποίησης»), ενώ άλλες είναι ασαφείς (π.χ. «τα κράτη μέλη θα πρέπει να ενισχύσουν σημαντικά τις δικές τους προσπάθειες προβολής των αξιών και των πολιτικών της Ένωσης»).

Το σχέδιο δράσης της ΕΕ δεν συνοδευόταν από ειδικό πλαίσιο παρακολούθησης και αξιολόγησης (αυτό ισχύει και για το προσφάτως δημοσιευθέν ευρωπαϊκό σχέδιο δράσης για τη δημοκρατία). Δεν περιλαμβανόταν πρόβλεψη για την αξιολόγηση του σχεδίου στο σύνολό του, ενώ μέχρι στιγμής δεν έχει πραγματοποιηθεί συνολική αξιολόγηση. Η αναπληροφόρηση από την εφαρμογή του σχεδίου στα κράτη μέλη δεν καταγράφεται κεντρικά ούτε συγκεντρώνεται με οποιονδήποτε τρόπο. Κάθε αντιπροσωπεία διεξάγει τη δική της επικοινωνιακή εκστρατεία και συλλέγει στατιστικά στοιχεία, ωστόσο δεν εντοπίσαμε στοιχεία που να αποδεικνύουν ότι τα εν λόγω στατιστικά στοιχεία χρησιμοποιήθηκαν από την Επιτροπή για την άντληση διδαγμάτων, την καταγραφή βέλτιστων πρακτικών ή ως βάση αναφοράς. Δεν προβλέπεται η υποβολή στοιχείων πέραν της αναφοράς ότι ορισμένες δραστηριότητες εμπίπτουν στην κατηγορία των προσπαθειών για την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης. Παραδείγματος χάριν, για εργαλεία όπως ο εσωτερικός ιστότοπος τύπου «wiki» της Επιτροπής περί κατάρριψης μυθευμάτων ή το ενημερωτικό δελτίο για την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης δεν προβλέπεται παρακολούθηση της συμμετοχής σε αυτά των κρατών μελών (π.χ. με τη χρήση ερωτηματολογίων, στατιστικών στοιχείων των χρηστών ή δεικτών).

Η Επιτροπή και η ΕΥΕΔ ενημερώνουν τακτικά διάφορες ομάδες εργασίας του Συμβουλίου και προπαρασκευαστικά όργανα σχετικά με την πρόοδο ως προς την υλοποίηση δράσεων στο πλαίσιο συγκεκριμένων πυλώνων του σχεδίου δράσης της ΕΕ και υποβάλλουν σχετικά στοιχεία. Ωστόσο, τα εν λόγω στοιχεία δεν είναι δημοσίως διαθέσιμα, ενώ δεν καλύπτουν το σχέδιο δράσης της ΕΕ στο σύνολό του.

Μολονότι έχουν υποβληθεί χωριστές εκθέσεις που καλύπτουν συγκεκριμένες πτυχές του σχεδίου δράσης της ΕΕ (αξιολόγηση του κώδικα δεοντολογίας και έκθεση της Επιτροπής σχετικά με τις ευρωπαϊκές εκλογές), σχετικά με την εφαρμογή του σχεδίου δράσης της ΕΕ στο σύνολό του έχει δημοσιευθεί μόνο μία έκθεση, και μάλιστα στις 14 Ιουνίου 2019, έξι μήνες μετά την παρουσίαση του σχεδίου δράσης της ΕΕ.

Μολονότι η εν λόγω πρώτη έκθεση σχετικά με την εφαρμογή κάλυπτε όλους τους πυλώνες του σχεδίου δράσης της ΕΕ, εμφανίζει ορισμένες ελλείψεις:

• δεν παρέχει κανένα τρόπο μέτρησης επιδόσεων·
• με την εξαίρεση του κώδικα δεοντολογίας, τα στοιχεία που αναφέρονται για κάθε πυλώνα αποδίδονται ως επί το πλείστον με έναν γενικό αφηγηματικό τρόπο, χωρίς να παρέχονται λεπτομερείς πληροφορίες για κάθε επιμέρους δράση·
• δεν υπάρχει παράρτημα με στοιχεία για τα επιμέρους έργα που συνδέονται με το σχέδιο δράσης της ΕΕ·
• δεν αναφέρει πότε αναμένεται να καταρτιστεί η επόμενη έκθεση εφαρμογής.

Δεδομένου ότι η καταπολέμηση της παραπληροφόρησης είναι ένας τομέας με διαρκείς εξελίξεις, κρίνεται σκόπιμη η τακτική αναφορά στοιχείων. Στην κοινή ανακοίνωση για την αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης για την COVID-19 αναγνωρίζεται η ανάγκη τακτικής αναφοράς στοιχείων¹⁴.

Το σχέδιο δράσης της ΕΕ δεν περιλαμβάνει συγκεκριμένο χρηματοδοτικό προγραμματισμό που να καλύπτει το κόστος όλων των δραστηριοτήτων που ανατίθενται σε διαφορετικές οντότητες. Η χρηματοδότηση προέρχεται από διάφορες πηγές και δεν περιλαμβάνονται προβλέψεις για εξασφάλιση μακροπρόθεσμης χρηματοδότησης, παρά το γεγονός ότι ορισμένες από τις εκδηλώσεις που αναφέρονται στο σχέδιο δράσης της ΕΕ είναι επαναλαμβανόμενες. Στο παράρτημα II παρουσιάζεται ο προϋπολογισμός που διατίθεται για τις διάφορες δράσεις που στοχεύουν στην καταπολέμηση της παραπληροφόρησης. Όπως φαίνεται, κάθε χρόνο, η κύρια πηγή χρηματοδότησης είναι διαφορετική, γεγονός που καταδεικνύει έλλειψη χρηματοδοτικού προγραμματισμού (βλέπε επίσης σημεία 50-51). Η Επιτροπή και η ΕΥΕΔ δεν δεσμεύουν πάντα πιστώσεις ειδικά για την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης (δεν προβλέπεται ειδικός κωδικός παρέμβασης) – οι σχετικές πληροφορίες συγκεντρώθηκαν αποκλειστικά για τους σκοπούς του εν προκειμένω ελέγχου. Στο γράφημα 2 παρουσιάζεται επισκόπηση του συνόλου της χρηματοδότησης της ΕΕ για την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης από το 2015 έως το 2020 (δεν περιλαμβάνονται δραστηριότητες που συμβάλλουν έμμεσα στην καταπολέμηση της παραπληροφόρησης, και συγκεκριμένα οι προδραστικές δραστηριότητες επικοινωνίας στις γειτονικές χώρες της ΕΕ).

Πηγή: ΕΕΣ, βάσει στοιχείων από την Επιτροπή και την ΕΥΕΔ.

Επιπλέον, το σχέδιο δράσης της ΕΕ δεν έχει επικαιροποιηθεί ακόμη από το 2018 που παρουσιάστηκε για πρώτη φορά. Παραδείγματος χάριν, ορισμένες δράσεις συνδέονται αποκλειστικά με τις ευρωπαϊκές εκλογές του 2019 ή την Εβδομάδα για την Παιδεία στα Μέσα του 2019, που ανήκουν πλέον στο παρελθόν. Η παραπληροφόρηση εξελίσσεται συνεχώς. Οι τακτικές που χρησιμοποιούνται, η τεχνολογία πίσω από τις εκστρατείες παραπληροφόρησης και οι εμπλεκόμενοι παράγοντες αλλάζουν διαρκώς¹⁵. Το Συμβούλιο τόνισε επίσης την ανάγκη τακτικής επανεξέτασης και επικαιροποίησης του σχεδίου δράσης της ΕΕ (βλέπε σημείο 10).

Μολονότι τόσο στην ανακοίνωση σχετικά με την παραπληροφόρηση για την COVID-19 (Ιούνιος 2020), όσο και στο σχέδιο δράσης για την ευρωπαϊκή δημοκρατία αλλά και στην πρόταση για την έκδοση πράξης για τις ψηφιακές υπηρεσίες παρατείνεται η εφαρμογή ορισμένων δράσεων που είχαν αρχικά προβλεφθεί στο σχέδιο δράσης της ΕΕ, δεν μπορούν αυτά καθαυτά να θεωρηθούν ολοκληρωμένη επικαιροποίηση. Επιπλέον, η ύπαρξη δράσεων που επιδιώκουν παρόμοιους στόχους σε διαφορετικά σχέδια δράσης και πρωτοβουλίες περιπλέκει τον συντονισμό, αυξάνοντας τον κίνδυνο μη αποδοτικών πρακτικών.

Η εφαρμογή του σχεδίου δράσης της ΕΕ βρίσκεται σε γενικές γραμμές σε καλό δρόμο, αλλά αναδεικνύονται ορισμένες αδυναμίες

Στην παρούσα ενότητα αξιολογείται η υλοποίηση των δράσεων στο πλαίσιο καθενός από τους τέσσερις πυλώνες του σχεδίου δράσης της ΕΕ και ο βαθμός στον οποίο έχουν βελτιώσει τον τρόπο με τον οποίο η ΕΕ αντιμετωπίζει την παραπληροφόρηση.

Οι ειδικές ομάδες στρατηγικής επικοινωνίας διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο, αλλά δεν διαθέτουν επαρκές προσωπικό ή επαρκή χρηματοδότηση για την αντιμετώπιση αναδυόμενων απειλών

Εξετάσαμε τις ειδικές ομάδες «StratCom» της ΕΥΕΔ, στο πλαίσιο του πυλώνα Ι του σχεδίου δράσης της ΕΕ. Συγκεκριμένα, εξετάσαμε την εντολή τους και εξακριβώσαμε την επάρκεια της στελέχωσης και της χρηματοδότησής τους. Στο πλαίσιο αυτό, εξετάσαμε επίσης τον ρόλο και τη θέση του EUvsDisinfo, ενός εμβληματικού έργου της ΕΕ κατά της παραπληροφόρησης.

Οι εντολές των ειδικών ομάδων StratCom δεν καλύπτουν επαρκώς ολόκληρο το φάσμα των παραγόντων παραπληροφόρησης

Εκτός από τη βελτίωση της ικανότητας της ΕΕ να προβλέπει και να αντιδρά σε εξωτερικές δραστηριότητες παραπληροφόρησης (οι εντολές των ειδικών ομάδων StratCom δεν καλύπτουν την παραπληροφόρηση που παράγεται εντός της ΕΕ), οι ειδικές ομάδες StratCom συνέβαλαν σημαντικά στην αποτελεσματική επικοινωνία και την προώθηση των πολιτικών της ΕΕ στις γειτονικές περιοχές.

Οι εντολές των τριών ειδικών ομάδων StratCom («East», «Western Balkans» και «South») αποτελούν απόρροια σειράς συμπερασμάτων του Συμβουλίου, ενώ διαφέρουν ως προς τα καθήκοντα και την εστίαση. Παραδείγματος χάριν, η εντολή της ειδικής ομάδας «East StratCom» καλύπτει συγκεκριμένα την «αντίδραση στις συνεχιζόμενες εκστρατείες παραπληροφόρησης της Ρωσίας»¹⁶. Η εντολή της ειδικής ομάδας «East StratCom» ορίστηκε με γνώμονα έναν συγκεκριμένο, εξωτερικό κακόβουλο παράγοντα και όχι την προστασία της Ευρώπης από την παραπληροφόρηση ανεξαρτήτως πηγής.

Αυτό δεν ισχύει στην περίπτωση των δύο άλλων ειδικών ομάδων StratCom, των οποίων η αρχική εστίαση ήταν η ενίσχυση των δραστηριοτήτων επικοινωνίας στις αντίστοιχες περιφέρειές τους. Η ειδική ομάδα «South StratCom» συστάθηκε για να καλύψει τις χώρες της Νότιας Γειτονίας της ΕΕ και την περιοχή του Περσικού Κόλπου, ενώ η ειδική ομάδα για τα Δυτικά Βαλκάνια συστάθηκε για την ενίσχυση των στρατηγικών επικοινωνιών στην εν λόγω περιοχή. Μέχρι τα συμπεράσματα του Συμβουλίου του Δεκεμβρίου 2019¹⁷, η αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης δεν αποτελούσε κεντρική προτεραιότητα καμίας από τις δύο ειδικές ομάδες. Μόνο η ειδική ομάδα «East StratCom» είχε ως ρητό στόχο την ενίσχυση της ικανότητας πρόβλεψης και αντιμετώπισης της παραπληροφόρησης όπως και της αντίδρασης σε αυτή. Στον πίνακα 2 κατωτέρω περιγράφονται οι στόχοι κάθε ειδικής ομάδας StratCom ως είχαν κατά τον χρόνο του ελέγχου.

Πηγή: ΕΥΕΔ.

Οι τρεις ειδικές ομάδες StratCom καλύπτουν ευρείες και διαφορετικές περιοχές, ενώ ασχολούνται με διαφορετικούς παράγοντες παραπληροφόρησης. Παρ’ όλα αυτά, οι δραστηριότητες παρακολούθησης των μέσων ενημέρωσης από τις ειδικές ομάδες StratCom εστιάζουν σε μεγάλο βαθμό στα ρωσικά διεθνή μέσα ενημέρωσης, στους ρωσικούς επίσημους διαύλους επικοινωνίας, στα ελεγχόμενα μέσα ενημέρωσης ή/και σε μέσα ενημέρωσης που εμπνέονται / καθοδηγούνται από το ρωσικό αφήγημα, τα οποία δραστηριοποιούνται στην ΕΕ και στις γειτονικές της χώρες. Ωστόσο, σύμφωνα με την ανάλυση της ΕΥΕΔ, έχουν αναδυθεί και άλλοι παράγοντες, όπως η Κίνα, που αντιπροσωπεύουν σε διαφορετικό βαθμό καθένας σοβαρή απειλή παραπληροφόρησης. Στο πλαίσιο αυτό, η νέα επιτροπή του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για τις εξωτερικές παρεμβάσεις (INGE) πραγματοποίησε επίσης ακροάσεις με θέμα δυνητικές απειλές από τρίτες χώρες¹⁸.

Η εντολή των ειδικών ομάδων StratCom είναι πολιτική. Δεν περιγράφει συγκεκριμένα τους στόχους πολιτικής τους και δεν ερείδεται σε συγκεκριμένη νομική βάση. Στο πλαίσιο της δράσης 2 του σχεδίου δράσης της ΕΕ, η ύπατη εκπρόσωπος θα έπρεπε να επανεξετάσει τις εντολές των ειδικών ομάδων StratCom «South» και «West Balkans» (όχι όμως της ειδικής ομάδας «East»). Εντούτοις, οι εν λόγω εργασίες δεν πραγματοποιήθηκαν ποτέ. Η ΕΥΕΔ θεωρεί ότι τα συμπεράσματα του Συμβουλίου του Δεκεμβρίου 2019, στα οποία δηλώνεται ρητά ότι «και οι τρεις ειδικές ομάδες θα πρέπει να είναι σε θέση να εντοπίζουν, να αναλύουν και να αμφισβητούν συνεχώς τις δραστηριότητες παραπληροφόρησης»¹⁹, αποτελούν επαρκή βάση για την (επαν-)επιβεβαίωση των εντολών τους. Το Συμβούλιο κάλεσε επίσης την ΕΥΕΔ να αξιολογήσει τις ανάγκες της και τις επιλογές επέκτασης και σε άλλες γεωγραφικές περιοχές, γεγονός που αποδεικνύει ότι υπάρχει πολιτική στήριξη για τη διεύρυνση του πεδίου δράσης των ειδικών ομάδων StratCom.

Οι ειδικές ομάδες StratCom δεν διαθέτουν ειδική και σταθερή πηγή χρηματοδότησης

Όταν συστάθηκε το 2015, η ειδική ομάδα «East StratCom» δεν διέθετε δικούς της πόρους και χρηματοδοτούνταν από τις διοικητικές δαπάνες της ΕΥΕΔ και της Υπηρεσίας Μέσων Εξωτερικής Πολιτικής της Επιτροπής. Το σχέδιο δράσης της ΕΕ ενίσχυσε τη διαθέσιμη χρηματοδότηση για τις ειδικές ομάδες StratCom της ΕΥΕΔ. Πράγματι, η στρατηγική επικοινωνία αποτελεί το μόνο σκέλος του σχεδίου δράσης, του οποίου ο ειδικός προϋπολογισμός έχει αυξηθεί. Όπως φαίνεται στο γράφημα 2 ανωτέρω, ο προϋπολογισμός για τις ειδικές ομάδες StratCom και τη στρατηγική επικοινωνία σχεδόν τετραπλασιάστηκε μετά την έγκριση του σχεδίου δράσης.

Μολονότι η παραπληροφόρηση δεν αποτελεί απλώς μια βραχυπρόθεσμη απειλή, οι ειδικές ομάδες StratCom δεν διαθέτουν σταθερή πηγή χρηματοδότησης, γεγονός που θα μπορούσε να απειλήσει τη βιωσιμότητά τους. Παραδείγματος χάριν, σημαντική πηγή χρηματοδότησης για τις ειδικές ομάδες StratCom υπήρξε μια προπαρασκευαστική ενέργεια του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου με την ονομασία «StratCom Plus» (βλέπε παράρτημα II). Από τη φύση τους, οι προπαρασκευαστικές ενέργειες αποσκοπούν στην προετοιμασία νέων δράσεων, όπως πολιτικές, νομοθετικές πράξεις και προγράμματα. Στο γράφημα 3 παρουσιάζεται ο τρόπος με τον οποίο διατέθηκε η πρόσθετη χρηματοδότηση για τη βελτίωση των διαφόρων δυνατοτήτων.

Πηγή: ΕΕΣ, βάσει στοιχείων της ΕΥΕΔ.

Η σημασία της χρηματοδότησης και της διάθεσης επαρκών πόρων έχει τονιστεί επανειλημμένα²⁰, μεταξύ άλλων από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο²¹, τα κράτη μέλη²² και την κοινωνία των πολιτών²³. Ωστόσο, οι απόψεις των ενδιαφερόμενων μερών διαφέρουν ως προς τον τρόπο κατανομής της διαθέσιμης χρηματοδότησης της ΕΕ για την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης. Σύμφωνα με τις συνεντεύξεις που πραγματοποιήσαμε, ορισμένα κράτη μέλη θεωρούν ότι θα πρέπει να δοθεί μεγαλύτερη έμφαση στην ανάλυση και την παρακολούθηση των πηγών και των φορέων στους οποίους μπορεί να αποδοθεί ευκολότερα η παραπληροφόρηση. Άλλα πάλι θεωρούν ότι θα πρέπει να διατεθούν περισσότεροι πόροι για τη θετική επικοινωνία.

Οι ανάγκες σε προσωπικό δεν έχουν ακόμη καλυφθεί

Το σχέδιο δράσης της ΕΕ προέβλεπε την ενίσχυση του τμήματος StratCom με την προσθήκη 11 θέσεων ενόψει των ευρωπαϊκών εκλογών, την πρόσληψη μόνιμων υπαλλήλων σε μεσοπρόθεσμο ορίζοντα και την τοποθέτηση νέου προσωπικού στις αντιπροσωπείες της ΕΕ «με αποτέλεσμα την αύξηση του προσωπικού σε 50‑55 μέλη συνολικά» έως το τέλος του 2020. Το σχέδιο προσλήψεων υλοποιήθηκε σε τρεις φάσεις: 1) αναδιάταξη συμβασιούχων υπαλλήλων εντός της ΕΥΕΔ· 2) πρόσληψη προσωπικού στην ομάδα StratCom· και 3) πρόσληψη πρόσθετων υπαλλήλων σε 27 αντιπροσωπείες της ΕΕ στις χώρες γειτονίας της ΕΕ.

Το τμήμα StratCom βρίσκεται ακόμη στη διαδικασία πρόσληψης και τοποθέτησης προσωπικού. Σύμφωνα με στοιχεία του Οκτωβρίου 2020, απασχολούσε 37 υπαλλήλους και, ως εκ τούτου, δεν είχε ακόμη επιτύχει τη συνολική αύξηση σε 50‑55 υπαλλήλους, όπως προβλέπει το σχέδιο δράσης της ΕΕ. Ένας από τους λόγους για τους οποίους ήταν δύσκολο να επιτευχθεί ο στόχος αυτός είναι ότι πολλοί υπάλληλοι του StratCom είναι αποσπασμένοι από το Συμβούλιο, την Επιτροπή και τα κράτη μέλη και ορισμένοι ανακλήθηκαν.

Σχεδόν όλοι οι πρόσθετοι υπάλληλοι (συμπεριλαμβανομένων εκείνων που αναδιατάχθηκαν) είναι συμβασιούχοι: η ΕΥΕΔ αναγνώρισε ότι δεν είναι εύκολο να προσληφθούν μόνιμοι υπάλληλοι με την αναγκαία εμπειρογνωσία και τις απαραίτητες δεξιότητες για την εκτέλεση των απαιτούμενων καθηκόντων. Βέβαια, παρά τη σημαντική συμβολή τους, οι συμβασιούχοι υπάλληλοι απασχολούνται για μέγιστο χρονικό διάστημα έξι ετών.

Η άλλη ομάδα που αποτελεί σημαντικό μέρος της ικανότητας του StratCom απαρτίζεται από αποσπασμένους εθνικούς εμπειρογνώμονες. Αυτοί υποστήριξαν κατά κύριο λόγο το έργο της «East StratCom» και πρόσφατα επίσης της ειδικής ομάδας «Western Balkans StratCom» Πέραν του οφέλους για την ΕΥΕΔ, η απόσπασή τους ωφελεί τις χώρες καταγωγής τους, παρέχοντάς τους τη δυνατότητα να ενισχύσουν την εμπειρογνωσία τους και να δημιουργήσουν στενότερους δεσμούς με την ΕΥΕΔ. Ωστόσο, η υπερβολική εξάρτηση από τις αποσπάσεις μπορεί να δημιουργήσει αβεβαιότητα όσον αφορά το προσωπικό και περιοδική απώλεια θεσμικής μνήμης και εμπειρογνωσίας λόγω των συχνών εναλλαγών. Όλοι αυτοί οι παράγοντες ενδέχεται να υπονομεύσουν την οικοδόμηση θεσμικής μνήμης και εμπειρογνωσίας.

Υπό το πρίσμα της πανδημίας COVID-19 και του πρόσθετου φόρτου εργασίας που δημιούργησε για τις ειδικές ομάδες, υπάρχει κίνδυνος η ΕΥΕΔ, με την τρέχουσα κατανομή προσωπικού και τον τρέχοντα αριθμό υπαλλήλων, να μην διαθέτει την επαρκή ικανότητα προκειμένου να συμβαδίζει με τις νέες τάσεις και εξελίξεις, όπως οι πηγές αναδυόμενων απειλών και οι στρατηγικές και τακτικές παραπληροφόρησης. Επιπλέον, το αίτημα του Συμβουλίου για ενίσχυση του έργου στρατηγικής επικοινωνίας σε άλλες περιοχές (βλέπε σημείο 10) ενδέχεται να ασκήσει περαιτέρω πιέσεις στην ήδη περιορισμένη στελέχωση του τμήματος.

Η αποτελεσματική ανάλυση δεδομένων είναι καθοριστικής σημασίας όχι μόνο για την παρακολούθηση, τον εντοπισμό και την ανάλυση της παραπληροφόρησης, αλλά και ως βάση για την ανάπτυξη στρατηγικού οράματος και τη χάραξη πολιτικών βάσει αξιόπιστων, τεκμηριωμένων πληροφοριών. Κατά τον χρόνο του ελέγχου, η μονάδα ανάλυσης δεδομένων του τμήματος StratCom περιλάμβανε εσωτερικούς αναλυτές πλήρους απασχόλησης, οι οποίοι υποστηρίζονται από εξωτερικούς αναδόχους. Η μονάδα, που άρχισε να λειτουργεί στα μέσα του 2019, υποστηρίζει το έργο των ειδικών ομάδων StratCom και του συστήματος ταχείας ειδοποίησης στο πλαίσιο του πυλώνα ΙΙ του σχεδίου δράσης της ΕΕ. Οι αναλύσεις της πραγματοποιούνται κυρίως κατόπιν αιτήματος, σε ad hoc βάση. Επιπλέον, το έργο της δεν ενσωματώνεται με διαρθρωμένο τρόπο στις εργασίες όλων των ειδικών ομάδων StratCom. Αν και η στήριξη σε εξωτερικούς αναδόχους μπορεί να παρέχει ευελιξία, η ύπαρξη εσωτερικής ικανότητας είναι καίριας σημασίας για τη διεξαγωγή αναλύσεων ευαίσθητου χαρακτήρα σε σύντομο χρονικό διάστημα και για την οικοδόμηση θεσμικής μνήμης και εμπειρογνωσίας.

Η μέτρηση του αντικτύπου του έργου των ειδικών ομάδων StratCom εξακολουθεί να αποτελεί πρόκληση

Για τον τομέα της στρατηγικής επικοινωνίας, οι μεγαλύτερες προκλήσεις παραμένουν η μέτρηση της τρωτότητας στην παραπληροφόρηση και του αντικτύπου της, καθώς και οι προσπάθειες για την κατανόηση, την ανάλυση και την αντιμετώπιση του φαινομένου αυτού. Η Επιτροπή χρησιμοποιεί τις δημοσκοπήσεις ως μέσο για την αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας της στρατηγικής επικοινωνίας στο να επηρεάζει τις αντιλήψεις σχετικά με την ΕΕ. Ωστόσο, είναι δύσκολο τα αποτελέσματα αυτών των δημοσκοπήσεων να αποδοθούν σε δράσεις της ΕΕ.

Πέρα από τις επικοινωνιακές εκστρατείες, οι ειδικές ομάδες StratCom δεν προέβαιναν σε ολοκληρωμένη μέτρηση του αντικτύπου των εργασιών τους. Επιπλέον, καμία εξ αυτών δεν διέθετε λειτουργία αξιολόγησης προκειμένου να αποτιμά την αποτελεσματικότητά της και να εντοπίζει τους τομείς στους οποίους υπάρχουν περιθώρια βελτίωσης.

Η φιλοξενία του EUvsDisinfo από την ΕΥΕΔ δημιουργεί αβεβαιότητα σχετικά με τον απώτερο σκοπό του έργου

Το EUvsDisinfo βρίσκεται στην προμετωπίδα των ενωσιακών προσπαθειών για την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης, αποτελεί δε το κύριο προϊόν της ειδικής ομάδας «East» για την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης. Διαθέτει βάση δεδομένων ανοικτής πηγής με δυνατότητα αναζήτησης, με περισσότερες από 9 700 περιπτώσεις παραπληροφόρησης έως την 1η Οκτωβρίου 2020. Το βασικό υλικό στον ιστότοπο EUvsDisinfo δημοσιεύεται σε πέντε γλώσσες της ΕΕ, ενώ το υπόλοιπο περιεχόμενο διατίθεται μόνο στα αγγλικά και στα ρωσικά. Σύμφωνα με την ΕΥΕΔ, η αρχική εστίαση στα φαινόμενα παραπληροφόρησης στη Ρωσία έθεσε τις βάσεις για μια μοναδική και πρωτοποριακή προσέγγιση. Παρόμοιες πρωτοβουλίες δεν υπάρχουν από μέρους των κυβερνήσεων των κρατών μελών.

Από τότε που δρομολογήθηκε το 2015, ο ιστότοπος EUvsDisinfo έχει αναπτύξει με σταθερά βήματα την προβολή του στο διαδίκτυο (βλέπε γράφημα 4 κατωτέρω) με την καταλογογράφηση, την ανάλυση και τη δημοσίευση παραδειγμάτων ρωσικής παραπληροφόρησης. Πολλά ενδιαφερόμενα μέρη επιβεβαίωσαν ότι το έργο EUvsDisinfo συνέβαλε καθοριστικά στην αύξηση της ευαισθητοποίησης και στον επηρεασμό των αντιλήψεων σχετικά με τη ρωσική απειλή παραπληροφόρησης για την ΕΕ και τα κράτη μέλη της.

Πηγή: ΕΕΣ, βάσει στοιχείων της ΕΥΕΔ.

Ωστόσο, κατά το παρελθόν το έργο EUvsDisinfo έχει υπάρξει και αντικείμενο κριτικής. Παραδείγματος χάριν, το 2018 το ολλανδικό κοινοβούλιο το κατηγόρησε²⁴ ότι απέδωσε εσφαλμένα σε ολλανδική εφημερίδα τη διάδοση ρωσικής παραπληροφόρησης. Επιπλέον, ορισμένα δημοσιεύματα που αναρτήθηκαν στο EUvsDisinfo δεν συνιστούν απειλή για τις δημοκρατίες της ΕΕ.

Ο ρόλος και η αποστολή του έργου EUvsDisinfo στο μέλλον δεν είναι σαφείς, πέραν της παρουσίασης περισσότερων παραδειγμάτων ρωσικής παραπληροφόρησης –μια πλέον εδραιωμένη και αναγνωρισμένη απειλή. Παρά τους ισχυρισμούς της ΕΥΕΔ ότι το EUvsDisinfo είναι ανεξάρτητο και δεν αντιπροσωπεύει την επίσημη θέση της ΕΕ, η υπαγωγή του στην ΕΥΕΔ εγείρει αμφιβολίες. Ανακύπτει έτσι το ερώτημα κατά πόσον ένα τέτοιο μέσο θα πρέπει να φιλοξενείται από δημόσια αρχή (όπως η ΕΥΕΔ) και να υπάγεται διοικητικά σε αυτή ή εάν θα πρέπει να υπάγεται στην αρμοδιότητα κάποιας οργάνωσης της κοινωνίας των πολιτών.

Το σύστημα ταχείας ειδοποίησης έχει φέρει σε επαφή τα κράτη μέλη, αλλά δεν έχει αποδείξει στην πράξη το πλήρες δυναμικό του

Η δημιουργία του συστήματος ταχείας ειδοποίησης αποτελεί τη βασική δράση στο πλαίσιο του πυλώνα ΙΙ του σχεδίου δράσης της ΕΕ (δράση 3). Σύμφωνα και με το σχέδιο, «οι πρώτες ώρες μετά τη δημοσιοποίηση υλικού παραπληροφόρησης έχουν ζωτική σημασία για τον εντοπισμό της παραπληροφόρησης, την ανάλυσή της και την αντίδραση σε αυτήν». Το σύστημα ταχείας ειδοποίησης συστάθηκε τον Μάρτιο του 2019, εντός της προθεσμίας που ορίζεται στο σχέδιο. Περιλαμβάνει δύο βασικά σκέλη: ένα δίκτυο εθνικών σημείων επαφής και μια διαδικτυακή πλατφόρμα, με στόχο «να παρέχει ειδοποιήσεις σε πραγματικό χρόνο σχετικά με εκστρατείες παραπληροφόρησης, μέσω ειδικής τεχνολογικής υποδομής», προκειμένου να «διευκολυνθεί η ανταλλαγή δεδομένων και αξιολογήσεων, ώστε να είναι δυνατή η κοινή επίγνωση της κατάστασης, ο συντονισμός του καταλογισμού και της αντίδρασης και η αποδοτική χρήση του χρόνου και των πόρων»²⁵. Η ΕΥΕΔ παρέχει γραμματειακή υποστήριξη στο σύστημα ταχείας ειδοποίησης και φιλοξενεί τον οικείο ιστότοπο.

Αν και χρήσιμο εργαλείο για την ανταλλαγή πληροφοριών, το σύστημα ταχείας ειδοποίησης δεν είχε ακόμη κοινοποιήσει καμία ειδοποίηση κατά τον χρόνο του ελέγχου ούτε έχει χρησιμοποιηθεί για τον συντονισμό κοινών δράσεων

Προκειμένου να λειτουργεί αποτελεσματικά, το σύστημα ταχείας ειδοποίησης πρέπει να είναι σε θέση να κοινοποιεί εγκαίρως προειδοποιήσεις, να συντονίζει τον κοινό καταλογισμό και την αντίδραση και να διευκολύνει την ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ των κρατών μελών και των θεσμικών οργάνων της ΕΕ. Εξετάσαμε κατά πόσο το σύστημα ταχείας ειδοποίησης είχε τεθεί σε λειτουργία πριν από τις ευρωπαϊκές εκλογές του 2019, όπως προβλεπόταν στο σχέδιο δράσης της ΕΕ. Αξιολογήσαμε επίσης τη δραστηριότητά του και το επίπεδο ενεργού συμμετοχής των συμμετεχόντων σε αυτό.

Διαπιστώσαμε ότι το σύστημα ταχείας ειδοποίησης δημιουργήθηκε σε σύντομο χρονικό διάστημα τον Μάρτιο του 2019, σύμφωνα με τα προβλεπόμενα στο σχέδιο δράσης της ΕΕ. Διευκόλυνε τις επαφές μεταξύ κρατών μελών και θεσμικών οργάνων της ΕΕ, καθώς και την ανταλλαγή πληροφοριών, αλλά, κατά τον χρόνο του ελέγχου, δεν είχε κοινοποιηθεί καμία ειδοποίηση ούτε είχε επιτευχθεί συντονισμός καταλογισμού και αντίδρασης, σύμφωνα με τα αρχικώς προβλεπόμενα.

Τα περισσότερα από τα ενδιαφερόμενα μέρη των οποίων ζητήθηκε η γνώμη τους κατά τον έλεγχό μας εκφράστηκαν θετικά για το σύστημα ταχείας ειδοποίησης. Κατά τη γνώμη τους, καλύπτει ένα σημαντικό κενό στο οικοσύστημα καταπολέμησης της παραπληροφόρησης, καθώς δημιουργεί μια κοινότητα. Αυτό είναι κάτι που επιβεβαιώθηκε και από την έρευνά μας μεταξύ των κρατών μελών: με το σύστημα ταχείας ειδοποίησης τούς παρέχεται η δυνατότητα ανταλλαγής πληροφοριών, απόκτησης νέων δεδομένων και αμοιβαίας ενίσχυσης των ικανοτήτων τους. Στο γράφημα 5 κατωτέρω παρουσιάζονται οι πτυχές του συστήματος ταχείας ειδοποίησης που χαίρουν της μεγαλύτερης εκτίμησης από τα εθνικά σημεία επαφής.

Πηγή: ΕΕΣ.

Παρά τη θετική αυτή αποτίμηση του συστήματος ταχείας ειδοποίησης ως εργαλείου ανταλλαγής πληροφοριών, δεν εντοπίσαμε στοιχεία από τα οποία να προκύπτει ότι οι πληροφορίες που ανταλλάσσονται μέσω αυτού είχαν κινητοποιήσει σημαντικές εξελίξεις πολιτικής σε επίπεδο κρατών μελών. Η πορεία του συστήματος ταχείας ειδοποίησης προς την ανάπτυξη κοινής επίγνωσης της κατάστασης είναι ακόμη μακρά, καθώς προσκρούει στην απουσία εναρμονισμένων και συνεκτικών ορισμών (π.χ. του όρου παραπληροφόρηση αυτού καθαυτού, και διαφορετικών απόψεων σχετικά με τις πηγές, τις αντιδράσεις, τα επίπεδα ετοιμότητας κ.λπ.) και την έλλειψη κοινής εκτίμησης του κινδύνου.

Όταν τέθηκε σε λειτουργία το σύστημα ταχείας ειδοποίησης, η κοινοποίηση ειδοποιήσεων σε πραγματικό χρόνο για την ταχεία αντίδραση σε εκστρατείες παραπληροφόρησης είχε αναχθεί σε πρωταρχικό σκοπό του, λόγω των επικείμενων ευρωπαϊκών εκλογών. Ωστόσο, όσον αφορά την ομάδα StratCom, βασικός στόχος ήταν να δημιουργηθεί ένα πλαίσιο επαφής για τους επαγγελματίες του τομέα και να αναπτυχθεί μια κοινότητα, δεδομένου ότι δεν είχε υπάρξει μέχρι τότε στην ΕΕ αντίστοιχος μηχανισμός. Τα εν λόγω αποκλίνοντα μεταξύ τους κίνητρα θόλωσαν το τοπίο με αποτέλεσμα τόσο οι ενδιαφερόμενοι όσο και το ευρύτερο κοινό να μην κατανοήσουν επακριβώς ποιος είναι ο σκοπός που επιτελεί το σύστημα ταχείας ειδοποίησης.

Έχει αναπτυχθεί ένας μηχανισμός προειδοποίησης που μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε εξαιρετικά επείγουσες περιπτώσεις, ο οποίος ωστόσο δεν είχε ενεργοποιηθεί κατά τον χρόνο του ελέγχου. Για την ενεργοποίηση του συστήματος ειδοποίησης τέθηκε ένα όριο με βάση το εξής ποιοτικό κριτήριο: εκστρατεία παραπληροφόρησης με «διακρατικό σημαντικό αντίκτυπο» (δηλαδή στοχευμένη επίθεση σε αρκετές χώρες). Ωστόσο, δεν είναι δυνατή η ποσοτική εκτίμηση αυτού του ορίου.

Εκτός από τη λειτουργία της κοινοποίησης ειδοποιήσεων, το σύστημα ταχείας ειδοποίησης σχεδιάστηκε για να βοηθήσει στον καταλογισμό των επιθέσεων παραπληροφόρησης στην πηγή τους και να προωθήσει μια συντονισμένη αντίδραση. Ωστόσο, αυτή η ικανότητα συντονισμού του συστήματος ταχείας ειδοποίησης δεν έχει δοκιμαστεί.

Είναι περιορισμένος ο αριθμός των κρατών μελών που συντηρούν τη δραστηριότητα του συστήματος ταχείας ειδοποίησης και που συμμετέχουν ενεργά σε αυτό

Το σύστημα ταχείας ειδοποίησης συγκεντρώνει τα σημεία επαφής των κρατών μελών, το Κέντρο Πληροφοριών και Επιχειρήσεων της ΕΥΕΔ, την Ευρωπαϊκή Επιτροπή (ιδίως οι ΓΔ CNECT, JUST και COMM), το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και τη Γενική Γραμματεία του Συμβουλίου. Στο σύστημα ταχείας ειδοποίησης συμμετέχουν εκπρόσωποι του ΝΑΤΟ και του μηχανισμού ταχείας αντίδρασης της ομάδας των 7. Ενίοτε, στις συναντήσεις του συστήματος ταχείας ειδοποίησης παρίστανται και εξωτερικοί εμπειρογνώμονες, μεταξύ άλλων από την κοινωνία των πολιτών και τις διαδικτυακές πλατφόρμες. Γενικά, οι συνεδριάσεις των εθνικών σημείων επαφής πραγματοποιούνται ανά τρίμηνο, αλλά ο βαθμός συμμετοχής διαφέρει μεταξύ των κρατών μελών. Το μεγαλύτερο μέρος των δραστηριοτήτων συντηρείται από το ένα τρίτο των κρατών μελών, τα οποία συμμετέχουν τακτικότερα και έχουν περισσότερο ενεργό συμμετοχή στις συνεδριάσεις.

Τα τελευταία στατιστικά στοιχεία δείχνουν πτωτική τάση στα επίπεδα δραστηριότητας

Τα στατιστικά στοιχεία που παράγονται από την πλατφόρμα αποτυπώνουν διάφορες τάσεις. Πρώτον, η δραστηριότητα κινείται από μικρό αριθμό βασικών χρηστών, ενώ άλλοι χρήστες έχουν παθητικότερη στάση. Δεύτερον, από την έναρξη λειτουργίας του, τα επίπεδα δραστηριότητας κορυφώθηκαν γύρω από δύο κύρια συμβάντα: τις ευρωπαϊκές εκλογές και τις πρώτες εβδομάδες μετά το γενικό απαγορευτικό στα μέσα Μαρτίου του 2020. Ωστόσο, στη δεύτερη περίπτωση, τα επίπεδα μειώθηκαν και σταθεροποιήθηκαν στα τέλη Αυγούστου του 2020, στη μέση σχεδόν του επιπέδου που είχαν φτάσει τον Μάιο.

Οι στατιστικές χρήσης δείχνουν πτωτική τάση στα επίπεδα δραστηριότητας. Παραδείγματος χάριν, οι μέσες καθημερινές προβολές –ακόμη και στα συγκεκριμένα τμήματα του συστήματος που επικεντρώνονται στην παραπληροφόρηση σχετικά με την COVID-19– έχουν μειωθεί, όπως φαίνεται στο γράφημα 6. Επιπλέον, ο αριθμός των χρηστών με ενεργό συμμετοχή σημειώνει σταθερή πτώση από τις ευρωπαϊκές εκλογές στα τέλη Μαΐου 2019 και έπειτα. Αν και οι παράμετροι αυτές δεν δίνουν την πλήρη εικόνα, φανερώνουν ότι η πλατφόρμα δεν αξιοποιεί πλήρως τις δυνατότητές της.

Πηγή: StratCom της ΕΥΕΔ. Οι δύο σημαντικές μειώσεις στον αριθμό χρηστών είναι αποτέλεσμα της πολιτικής που εφαρμόστηκε τον Αύγουστο για την απενεργοποίηση των λογαριασμών χρήστη που δεν ήταν ενεργοί για διάστημα μεγαλύτερο των τριών μηνών.

Η συνεργασία με διαδικτυακές πλατφόρμες και υφιστάμενα δίκτυα είναι ως επί το πλείστον άτυπη

Σύμφωνα με το σχέδιο δράσης της ΕΕ, οι διαδικτυακές πλατφόρμες θα πρέπει να συνεργάζονται με τα σημεία επαφής του συστήματος ταχείας ειδοποίησης, ιδίως κατά τη διάρκεια των εκλογικών περιόδων, για την παροχή χρήσιμων και έγκαιρων πληροφοριών. Ωστόσο, δεν υπάρχει πρωτόκολλο συνεργασίας μεταξύ του συστήματος ταχείας ειδοποίησης και των διαδικτυακών πλατφορμών και, δεδομένου ότι η ομάδα StratCom δεν παρακολουθεί τον αριθμό των επισημασμένων υποθέσεων, δεν είναι δυνατή η αξιολόγηση των επιδόσεων του συστήματος ταχείας ειδοποίησης στον εν λόγω τομέα.

Ο κώδικας δεοντολογίας έκανε πράγματι τις διαδικτυακές πλατφόρμες να λάβουν θέση κατά της παραπληροφόρησης, δεν κατάφερε όμως να τις καταστήσει υπόλογες

Ένας από τους κύριους λόγους για τους οποίους η παραπληροφόρηση έχει τόσο έντονη παρουσία είναι η ευρεία χρήση του διαδικτύου, σε συνδυασμό με την εμφάνιση νέων τεχνολογιών και τη διαρκώς αυξανόμενη χρήση διαδικτυακών πλατφορμών για την πρόσβαση σε πληροφορίες. Αυτό διευκολύνει σε μεγάλο βαθμό τη δημιουργία, την ενίσχυση και τη διάδοση ψευδών πληροφοριών. Σύμφωνα με τον δείκτη ψηφιακής οικονομίας και κοινωνίας, το 2020 το 85 % των πολιτών της ΕΕ χρησιμοποιούσε το διαδίκτυο. Οι περισσότερες πλατφόρμες χρησιμοποιούν τα δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα των χρηστών τους για την εξασφάλιση εσόδων από τις υπηρεσίες τους (κυρίως βάσει διαφημιστικών μοντέλων). Δημιουργήθηκε έτσι γόνιμο έδαφος και για τους παράγοντες παραπληροφόρησης, καθώς τους δόθηκε η δυνατότητα καλύτερης στόχευσης των δράσεών τους.

Στην περίπτωση των διαδικτυακών πλατφορμών, φαινόμενα παραπληροφόρησης εμφανίζονται κυρίως ως αποτέλεσμα ανταλλαγής ψευδών πληροφοριών από τους χρήστες, οι οποίες στη συνέχεια μπορούν να προωθηθούν από τους αλγόριθμους των πλατφορμών που προτεραιοποιούν την εμφάνιση περιεχομένου. Οι αλγόριθμοι αυτοί καθορίζονται από το επιχειρηματικό μοντέλο των διαδικτυακών πλατφορμών και ευνοούν την εμφάνιση εξατομικευμένου και δημοφιλούς περιεχομένου, καθώς αυτό είναι πιθανότερο να προσελκύσει την προσοχή. Η παραπληροφόρηση επηρεάζει επίσης τα αποτελέσματα αναζήτησης στο διαδίκτυο, θέτοντας για τους χρήστες ακόμη περισσότερους φραγμούς στην αναζήτηση και ανάγνωση αξιόπιστων πληροφοριών²⁶. Στην εικόνα 1 κατωτέρω παρουσιάζεται ένα παράδειγμα με προβλέψεις αναζήτησης που εμφανίστηκαν σε διαδικτυακή πλατφόρμα όταν αναζητήθηκε η φράση «the EU is» (η ΕΕ είναι), οι οποίες σχεδόν στο σύνολό τους έχουν αρνητική χροιά.

Πηγή: Πραγματική αναζήτηση του ΕΕΣ στο διαδίκτυο στις 18 Οκτωβρίου 2019 στις 11:55 (GMT + 1). Το σήμα «Google» είναι κατοχυρωμένο εμπορικό σήμα της Google LLC.

Οι ψευδείς λογαριασμοί, τα διαδικτυακά «τρολ» και τα κακόβουλα μποτ συμβάλλουν επίσης στη διάδοση ψευδών πληροφοριών.

Ο κώδικας δεοντολογίας παρέχει ένα πλαίσιο για την αλληλεπίδραση της Επιτροπής με πλατφόρμες μέσων κοινωνικής δικτύωσης

Σε συνέχεια της ανακοίνωσης της Επιτροπής του Απριλίου 2018 και των προτάσεων της ΟΕΥΕ, η Επιτροπή αποφάσισε να συνεργαστεί με διαδικτυακές πλατφόρμες και άλλες επαγγελματικές ενώσεις για το ζήτημα της παραπληροφόρησης. Απόρροια αυτής της συνεργασίας ήταν η δημιουργία του κώδικα δεοντολογίας (βλέπε παράρτημα V), με τον οποίο υιοθετείται μια εθελοντική προσέγγιση βασισμένη στην αυτορρύθμιση από τους υπογράφοντες. Ο κώδικας δεοντολογίας υπεγράφη τον Οκτώβριο του 2018, προτού ενσωματωθεί στο σχέδιο δράσης της ΕΕ στο πλαίσιο του τρίτου πυλώνα. Επί του παρόντος έχει υπογραφεί από 16 μέρη.

Βάσει του κώδικα δεοντολογίας, οι διαδικτυακές πλατφόρμες και οι επαγγελματικές ενώσεις που εκπροσωπούν τον τομέα της διαφήμισης δεσμεύθηκαν να υποβάλουν εκθέσεις στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή στις οποίες θα παρουσιάζεται η τρέχουσα κατάσταση ως προς τα μέτρα που λαμβάνουν για την τήρηση των δεσμεύσεών τους. Τα μέτρα αυτά κυμαίνονταν από τη διασφάλιση της διαφάνειας στην πολιτική διαφήμιση έως το κλείσιμο ψευδών λογαριασμών και την αποτροπή πορισμού οικονομικού οφέλους από τους προμηθευτές παραπληροφόρησης. Η Επιτροπή παρακολούθησε στενά τη συμμόρφωσή τους με τις εν λόγω δεσμεύσεις.

Τα περισσότερα ενδιαφερόμενα μέρη με τα οποία συνομιλήσαμε κατά τη διάρκεια του ελέγχου τόνισαν ότι η συνεργασία της Επιτροπής με τις διαδικτυακές πλατφόρμες ήταν μοναδική στο είδος της και απαραίτητη πρωτοβουλία. Πολλοί από αυτούς που προέρχονται από χώρες εκτός της ΕΕ των οποίων τη γνώμη ζητήσαμε παρακολουθούν εκ του σύνεγγυς τις προσπάθειες της Επιτροπής. Θεωρούν την ΕΕ τον πρώτο παγκόσμιο παράγοντα που προσπαθεί να επιτύχει τη λεπτή ισορροπία μεταξύ της προστασίας της ελευθερίας της έκφρασης και του περιορισμού της κακόβουλης διάδοσης επιβλαβούς περιεχομένου παραπληροφόρησης.

Ο κώδικας δεοντολογίας παρείχε ένα πλαίσιο για την αλληλεπίδραση της Επιτροπής με πλατφόρμες μέσων κοινωνικής δικτύωσης το διάστημα πριν από τις ευρωπαϊκές εκλογές τον Μάιο του 2019 και αργότερα κατά τη διάρκεια της πανδημίας COVID-19, με σκοπό τον μετριασμό των αρνητικών συνεπειών της σχετικής «πληροφοριοδημίας». Στο πλαίσιο 1 παρουσιάζονται οι προσπάθειες της ΕΕ για τον περιορισμό της παραπληροφόρησης που σχετίζεται με τη νόσο COVID-19 μέσω του κώδικα δεοντολογίας (βλέπε επίσης παράρτημα VI).

Η αξιολόγηση του κώδικα δεοντολογίας αποκάλυψε περιορισμούς στις απαιτήσεις αναφοράς στοιχείων

Ο κώδικας δεοντολογίας αξιολογήθηκε στο πλαίσιο σειράς επισκοπήσεων και αξιολογήσεων, οι οποίες αποκάλυψαν αρκετές αδυναμίες όσον αφορά τον τρόπο με τον οποίο η Επιτροπή καθόρισε τις απαιτήσεις αναφοράς στοιχείων για τους φορείς που τον έχουν υπογράψει (βλέπε πλαίσιο 2). Οι αξιολογήσεις αυτές δεν οδήγησαν σε τροποποίηση του κώδικα δεοντολογίας.

Οι εργασίες μας επιβεβαιώνουν ότι τα στοιχεία που παρουσιάζουν οι υπογράφοντες ποικίλλουν, ανάλογα με το επίπεδο δέσμευσής τους και το αν πρόκειται για διαδικτυακή πλατφόρμα ή επαγγελματική ένωση. Επιπλέον, οι εκθέσεις των διαδικτυακών πλατφορμών δεν είναι πάντοτε συγκρίσιμες και η έκτασή τους ποικίλλει σημαντικά.

Αυτές οι διαφοροποιήσεις μεταξύ των υπογραφόντων δυσχέραναν επίσης τον καθορισμό γενικών ΒΔΕ. Οι εν λόγω ΒΔΕ κατέστησαν δυνατή την παρακολούθηση των ενεργειών ορισμένων υπογραφόντων, όχι όμως όλων. Παραδείγματος χάριν, στην ενότητα «Ακεραιότητα των υπηρεσιών», η Επιτροπή πρότεινε τον δείκτη «Αριθμός αναρτήσεων, εικόνων, βίντεο ή σχολίων κατά των οποίων ελήφθη δράση λόγω παραβίασης των πολιτικών της πλατφόρμας περί κακόβουλης χρήσης αυτοματοποιημένων μποτ». Αυτός ο δείκτης εκροής έχει νόημα μόνο για συγκεκριμένες διαδικτυακές πλατφόρμες.

Σύμφωνα με την ανάλυση από την Επιτροπή των εκθέσεων των υπογραφόντων για τον κώδικα δεοντολογίας, οι μετρήσεις που έχουν παρασχεθεί μέχρι στιγμής καλύπτουν μόνο τους δείκτες εκροής. Παραδείγματος χάριν, οι πλατφόρμες αναφέρουν ότι έχουν απορρίψει διαφημίσεις ή έχουν αφαιρέσει ορισμένους λογαριασμούς ή μηνύματα που συντελούσαν στην παραπληροφόρηση σε σχέση με την COVID-19 (βλέπε επίσης πλαίσιο 1). Εάν οι εν λόγω πληροφορίες δεν ενταχθούν στο κατάλληλο πλαίσιο (εάν δηλαδή δεν αντιπαραβληθούν με δεδομένα αναφοράς και άλλες σχετικές πληροφορίες, όπως η δημιουργία λογαριασμών συνολικά) και η Επιτροπή αδυνατεί να επαληθεύσει την ακρίβειά τους, η χρησιμότητά τους είναι περιορισμένη.

Η αξιολόγηση του κώδικα δεοντολογίας που διενεργήθηκε για λογαριασμό της Επιτροπής δεν περιορίζεται στην εξέταση της τρέχουσας κατάστασης όσον αφορά την υποβολή στοιχείων, αλλά συνιστά επίσης πιθανούς δείκτες μέτρησης για το μέλλον. Στο έγγραφο αυτό προτείνονται δύο επίπεδα δεικτών:

1. «διαρθρωτικοί» δείκτες για τον κώδικα συνολικά, οι οποίοι μετρούν τα συνολικά αποτελέσματα, τον επιπολασμό της παραπληροφόρησης μέσω του διαδικτύου και τον αντίκτυπο του κώδικα εν γένει. Οι δείκτες αυτοί συμβάλλουν στην παρακολούθηση, σε γενικό επίπεδο, των τάσεων όσον αφορά την παραπληροφόρηση (αύξηση, σταθερότητα, μείωση),
2. «προσαρμοσμένοι στην εκάστοτε υπηρεσία» δείκτες, κατανεμημένοι ανά πυλώνα, για τη μέτρηση των αποτελεσμάτων που επιτυγχάνει κάθε υπογράφουσα πλατφόρμα όσον αφορά την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης.

Κατά τον χρόνο του ελέγχου, η Επιτροπή δεν είχε παράσχει στους υπογράφοντες νέο υπόδειγμα για την αναφορά στοιχείων ή λυσιτελέστερους νέους δείκτες.

Τα ζητήματα που περιγράφονται ανωτέρω δείχνουν ότι οι διαδικτυακές πλατφόρμες δεν λογοδοτούν για τις ενέργειές τους ή για τον ρόλο τους στην ενεργό καταπολέμηση της παραπληροφόρησης.

Η απουσία μιας συνεκτικής στρατηγικής για την παιδεία στα μέσα επικοινωνίας και ο κατακερματισμός των δράσεων της ΕΕ αποδυναμώνουν τον αντίκτυπό τους

Ο τέταρτος πυλώνας του σχεδίου δράσης της ΕΕ εστιάζει στην ευαισθητοποίηση και την ενίσχυση της ανθεκτικότητας της κοινωνίας στην παραπληροφόρηση. Αποσκοπεί στη βελτίωση των δράσεων για την προώθηση της παιδείας στα μέσα, όπως η Εβδομάδα για την Παιδεία στα Μέσα που διοργανώθηκε το 2019, και στη στήριξη των ανεξάρτητων μέσων ενημέρωσης και της ερευνητικής δημοσιογραφίας. Καλεί επίσης τα κράτη μέλη να εφαρμόσουν με ταχείς ρυθμούς τις διατάξεις της οδηγίας για τις υπηρεσίες οπτικοακουστικών μέσων που αναφέρονται στην παιδεία στα μέσα και να δημιουργήσουν, ενόψει των ευρωπαϊκών εκλογών του 2019, πολυεπιστημονικές ομάδες ανεξάρτητων ελεγκτών γεγονότων.

Η «παιδεία στα μέσα» αναφέρεται στις δεξιότητες, τις γνώσεις και τη δυνατότητα κατανόησης των πολιτών, προκειμένου να μπορούν να χρησιμοποιούν αποτελεσματικά και με ασφάλεια τα μέσα επικοινωνίας, να αναπτύσσουν την κρίση τους ώστε να αξιολογούν με κριτική σκέψη, να αναλύουν σύνθετες πραγματικότητες και να αναγνωρίζουν τη διαφορά μεταξύ απόψεων και γεγονότων³³. Την ευθύνη για την παιδεία στα μέσα, η οποία άπτεται τόσο της εκπαιδευτικής πολιτικής όσο και του ψηφιακού θεματολογίου της ΕΕ, φέρουν τα κράτη μέλη. Ο ρόλος της Επιτροπής συνίσταται στην ενθάρρυνση της συνεργασίας και στη διευκόλυνση της προόδου στον τομέα αυτό. Ωστόσο, η παραπληροφόρηση δεν γνωρίζει σύνορα και, ως εκ τούτου, η ανάπτυξη κοινών εργαλείων και η ανταλλαγή βέλτιστων πρακτικών σε επίπεδο ΕΕ έχουν μεγάλη σημασία.

Προκειμένου να αξιολογήσουμε τις δράσεις στο πλαίσιο αυτού του πυλώνα, εξετάσαμε την εκδήλωση «Εβδομάδα για την Παιδεία στα Μέσα» που διοργανώθηκε το 2019, καθώς και κατά πόσον υπήρχε σαφώς καθορισμένη στρατηγική για τις διάφορες πρωτοβουλίες στον τομέα αυτό. Υποβάλαμε σε επισκόπηση την έκθεση της Επιτροπής σχετικά με τις εκλογές για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο του 2019³⁴ και αξιολογήσαμε 20 έργα που σχετίζονται άμεσα με την παιδεία στα μέσα και την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης.

Στην έκθεση της Επιτροπής σχετικά με τις ευρωπαϊκές εκλογές του 2019 αναφέρεται ότι «[ε]νώ οι […] προσπάθειες χειραγώγησης επικεντρώνονταν επανειλημμένα σε πολιτικώς ευαίσθητα θέματα και στόχευαν πολίτες στην ΕΕ ενόψει των εκλογών, μέχρι σήμερα δεν έχει εντοπιστεί μεγάλης κλίμακας μυστική επιχείρηση παρέμβασης στις εκλογές του 2019».

Τα κράτη μέλη δεν συμμετέχουν στον ίδιο βαθμό στην Ευρωπαϊκή Εβδομάδα για την Παιδεία στα Μέσα

Η Ευρωπαϊκή Εβδομάδα για την Παιδεία στα Μέσα συνίσταται σε μια σειρά δράσεων ευαισθητοποίησης και ενημέρωσης σε ολόκληρη την ΕΕ σχετικά με την παιδεία στα μέσα επικοινωνίας (βλέπε πλαίσιο 3). Εντούτοις, δεν είναι σαφές αν αποτυπώνει κάποια συνεκτική ενωσιακή στρατηγική στον τομέα αυτό· αν και περιλαμβάνει συζητήσεις υψηλού επιπέδου, χρησιμεύει κυρίως για την παρουσίαση συγκεκριμένων πρωτοβουλιών σε εθνικό και ενωσιακό επίπεδο. Η ευρωπαϊκή εβδομάδα για το 2020 επρόκειτο να διοργανωθεί από κοινού από την Επιτροπή και το Συμβούλιο, γεγονός που ενδεχομένως θα είχε κινητοποιήσει μεγαλύτερο ενδιαφέρον και συμμετοχή από πλευράς των κρατών μελών, ωστόσο ακυρώθηκε λόγω της COVID-19.

Πλαίσιο 3

Ευρωπαϊκή Εβδομάδα για την Παιδεία στα Μέσα

Η Εβδομάδα για την Παιδεία για τα Μέσα του 2019 ήταν μία από τις δύο ειδικές δράσεις που προβλέπονταν για τον συγκεκριμένο τομέα στο σχέδιο δράσης της ΕΕ. Πραγματοποιήθηκε τον Μάρτιο του 2019 στις Βρυξέλλες και στα κράτη μέλη και, μεταξύ άλλων, διοργανώθηκε μία διάσκεψη υψηλού επιπέδου. Εκείνη την περίοδο διοργανώθηκαν περισσότερες από 320 εκδηλώσεις, ενώ έως το τέλος Σεπτεμβρίου του 2020 έφτασαν τις 360.

Το ήμισυ σχεδόν αυτών των εκδηλώσεων πραγματοποιήθηκε στη Γαλλία, με το Βέλγιο (κυρίως τις Βρυξέλλες) να ακολουθεί με απόσταση. Όπως φαίνεται από τη γεωγραφική κατανομή των εκδηλώσεων (βλέπε εικόνα), ένας μικρός αριθμός κρατών μελών δεν φιλοξένησε καμία απολύτως εκδήλωση. Όπως ήταν αναμενόμενο οι περισσότερες έλαβαν χώρα γύρω από τον χρόνο της επίσημης έναρξης. Ωστόσο, δεν είναι διαθέσιμα περαιτέρω στατιστικά στοιχεία σχετικά με τον αριθμό των ατόμων που συμμετείχαν στις εν λόγω εκδηλώσεις, τη θεματική κατανομή τους και τον βαθμό στον οποίο αφορούσαν συγκεκριμένα την παραπληροφόρηση.

Πηγή: ΕΕΣ, βάσει στοιχείων της Επιτροπής.

Δεν υπάρχει γενική στρατηγική για την παιδεία στα μέσα επικοινωνίας, η οποία να καλύπτει την αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης

Διαπιστώσαμε ότι υπήρχε πληθώρα πρωτοβουλιών σε εθνικό και ενωσιακό επίπεδο, οι οποίες κάλυπταν και το θέμα της παιδείας στα μέσα επικοινωνίας, καθώς και πληθώρα εγγράφων πολιτικής. Αυτό καθίσταται σαφές και από τα συμπεράσματα του Συμβουλίου «σχετικά με τον γραμματισμό στα μέσα επικοινωνίας»³⁵, τα οποία περιλαμβάνουν παράρτημα με τα κύρια έγγραφα πολιτικής. Ωστόσο, οι δράσεις αυτές δεν συντονίζονται στο πλαίσιο μιας γενικής στρατηγικής για την ενίσχυση της ανθεκτικότητας της κοινωνίας, ιδίως όσον αφορά την παιδεία στα μέσα, η οποία θα κάλυπτε την αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης. Παρά τη σημασία που έχουν για την επίτευξη αντίκτυπου σε τοπικό επίπεδο οι δράσεις για την αντιμετώπιση των ειδικών προκλήσεων που αντιμετωπίζουν τα κράτη μέλη όσον αφορά την παιδεία στα μέσα, η στήριξη της ΕΕ για την παιδεία στα μέσα δεν περιλαμβάνει τα ακόλουθα βασικά στοιχεία, τα οποία θα συνέβαλλαν στη χρηστή δημοσιονομική διαχείρισή της:

• τακτική επικαιροποίηση, σε συνεργασία με την ομάδα εμπειρογνωμόνων για τον γραμματισμό στα μέσα ενημέρωσης (MLEG), των σημαντικότερων πρακτικών και δράσεων στον τομέα αυτό, τόσο σε ενωσιακό όσο και σε εθνικό επίπεδο (το Συμβούλιο της Ευρώπης προέβη στην πρώτη τέτοιου είδους απογραφή το 2016, η οποία έκτοτε δεν έχει επικαιροποιηθεί³⁶)·
• σαφή καθορισμό στόχων βάσει συστηματικής και τακτικής έρευνας σχετικά με την παιδεία στα μέσα και τον αντίκτυπο των μέσων επικοινωνίας και των ψηφιακών πλατφορμών, συνοδευόμενων από σειρά δεικτών για τη μέτρηση των επιδόσεων·
• τους αναγκαίους μηχανισμούς συντονισμού για τη δημιουργία συνεργιών και την αποφυγή αλληλοεπικαλύψεων μεταξύ πρωτοβουλιών και δράσεων στο πλαίσιο, παραδείγματος χάριν, της οδηγίας για τις υπηρεσίες οπτικοακουστικών μέσων, του σχεδίου δράσης για την ψηφιακή εκπαίδευση, του προγράμματος «Δημιουργική Ευρώπη», του πλαισίου ψηφιακών ικανοτήτων και του θεματολογίου δεξιοτήτων, του προσφάτως δημοσιευθέντος σχεδίου δράσης για την ευρωπαϊκή δημοκρατία και της πράξης για τις ψηφιακές υπηρεσίες, του σχεδίου δράσης για τα μέσα μαζικής επικοινωνίας και τον οπτικοακουστικό τομέα κ.λπ.·
• ενοποιημένη παρακολούθηση των πρωτοβουλιών της ΕΕ για την παιδεία στα μέσα επικοινωνίας.

Σύμφωνα με την Επιτροπή, για τη στήριξη της παιδείας στα μέσα επικοινωνίας έχει δεσμευθεί από το επόμενο πολυετές δημοσιονομικό πλαίσιο (2021‑2027) ενωσιακή χρηματοδότηση ύψους περίπου 14 εκατομμυρίων ευρώ, στο πλαίσιο του προγράμματος «Δημιουργική Ευρώπη»³⁷ –2 εκατομμύρια ευρώ ετησίως. Ωστόσο, όπως αναφέρεται και στα Συμπεράσματα του Συμβουλίου, θα χρειαστεί να αναπτυχθούν πρόσθετες πηγές χρηματοδότησης.

Τα περισσότερα από τα έργα που εξετάστηκαν παρήγαγαν απτά αποτελέσματα, αν και η κλίμακα και η εμβέλεια πολλών εξ αυτών υστερούσαν

Επί συνόλου 20 έργων που αξιολογήσαμε, δέκα χρηματοδοτήθηκαν στο πλαίσιο του προγράμματος «Ορίζων 2020» και τα υπόλοιπα δέκα ήταν δοκιμαστικά έργα και προπαρασκευαστικές ενέργειες χρηματοδοτούμενα από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (βλέπε πίνακα στο παράρτημα III).

Η πρόσκληση υποβολής προτάσεων «Παιδεία στα μέσα επικοινωνίας για όλους», η οποία δρομολογήθηκε το 2016 από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, περιλαμβάνει δοκιμαστικά έργα και προπαρασκευαστικές ενέργειες για τη συγχρηματοδότηση καινοτόμων ιδεών νεοφυών επιχειρήσεων από ολόκληρη την ΕΕ στον συγκεκριμένο τομέα. Η διάρκεια των δοκιμαστικών έργων είναι διετής, και ακολουθεί τριετής προπαρασκευαστική ενέργεια. Τα έργα του προγράμματος «Ορίζων 2020» είναι έργα έρευνας και καινοτομίας που καλύπτουν εξόχως τεχνικές πτυχές της αντιμετώπισης της παραπληροφόρησης, όπως η χρήση και ο εντοπισμός μποτ ή η ανάπτυξη εργαλείων επαλήθευσης περιεχομένου νέας γενιάς.

Στο πλαίσιο της ανάλυσής μας (βλέπε παράρτημα III) διαπιστώσαμε ότι 12 από τα 20 έργα παρήγαγαν απτά αποτελέσματα. Τα περισσότερα θετικά αποτελέσματα επιτεύχθηκαν στο πλαίσιο έργων που αξιοποίησαν τα αποτελέσματα προηγούμενων έργων για την ανάπτυξη εργαλείων σχετικών με τον έλεγχο γεγονότων, ή στο πλαίσιο έργων για τη δημιουργία διδακτικού και μαθησιακού υλικού κατά της παραπληροφόρησης (βλέπε πλαίσιο 4).

Εντούτοις, σε 10 από τα 20 έργα εντοπίσαμε αδυναμίες, οι οποίες αποτελούσαν ως επί το πλείστον απόρροια της μικρής κλίμακας και της περιορισμένης εμβέλειάς τους. Επτά έργα δεν προσέγγισαν ή δεν αναμένεται να προσεγγίσουν το κοινό στο οποίο απευθύνονται, και τα αποτελέσματα που απέφεραν τρία έργα ήταν δύσκολο να αναπαραχθούν, γεγονός που περιόρισε τον αντίκτυπό τους. Στο πλαίσιο 5 παρουσιάζονται ορισμένα έργα ενδεικτικά των εν λόγω προβλημάτων:

Συνολικά, δεν υπήρχαν αρκετά στοιχεία που να τεκμηριώνουν τη διενέργεια συγκριτικής ανάλυσης των αποτελεσμάτων των έργων, ιδίως όσον αφορά το τι λειτούργησε αποτελεσματικά και γιατί. Επίσης, δεν υπάρχουν πολλά στοιχεία που να αποδεικνύουν ότι η Επιτροπή διαδραμάτισε συντονιστικό ρόλο στην ανταλλαγή βέλτιστων πρακτικών και υλικού για την παιδεία στα μέσα σε όλη την ΕΕ και απουσιάζει ένα πλαίσιο αξιολόγησης. Ένα τέτοιο πλαίσιο είναι ζωτικής σημασίας για τη μακροπρόθεσμη ανάπτυξη της ανθεκτικότητας της κοινωνίας, καθώς διασφαλίζει ότι τα αντληθέντα διδάγματα αξιοποιούνται άμεσα στο πλαίσιο μελλοντικών δράσεων, πολιτικών και στρατηγικών. Η συγκέντρωση αποδεικτικών στοιχείων για τον άμεσο αντίκτυπο των μέτρων για την παιδεία στα μέσα επικοινωνίας είναι δυσχερής, και οι προσπάθειες βρίσκονται ακόμη σε πρώιμο στάδιο³⁸. Στα συμπεράσματα του Συμβουλίου σχετικά με τον γραμματισμό στα μέσα επικοινωνίας ζητήθηκε επίσης η ανάπτυξη συστηματικών κριτηρίων και διαδικασιών αξιολόγησης, καθώς και μιας ενιαίας και συγκριτικής μεθοδολογίας «για την υποβολή εκθέσεων των κρατών μελών σχετικά με την ανάπτυξη γραμματισμού στα μέσα επικοινωνίας»³⁹.

Τα έργα SOMA και EDMO προσέλκυσαν περιορισμένο ενδιαφέρον από τους ειδικούς στον τομέα της παιδείας στα μέσα επικοινωνίας και τους ελεγκτές γεγονότων

Όπως αναφέρεται στο σχέδιο δράσης της ΕΕ, στο πλαίσιο του τέταρτου πυλώνα, οι ανεξάρτητοι ελεγκτές γεγονότων και ερευνητές διαδραματίζουν καίριο ρόλο στην καλύτερη κατανόηση των δομών που στηρίζουν την παραπληροφόρηση και των μηχανισμών που διαμορφώνουν τους τρόπους διάδοσής της στο διαδίκτυο. Η Επιτροπή χρηματοδότησε το έργο «Κοινωνικό παρατηρητήριο για την παραπληροφόρηση και την ανάλυση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης» (Social Observatory for Disinformation and Social Media Analysis, SOMA), μια ψηφιακή πλατφόρμα που στόχος ήταν να αποτελέσει τη βάση για ένα ευρωπαϊκό δίκτυο επαλήθευσης γεγονότων. Το SOMA χρηματοδοτείται στο πλαίσιο του προγράμματος «Ορίζων 2020», με συνολικό προϋπολογισμό σχεδόν 990 000 ευρώ. Το έργο άρχισε τον Νοέμβριο του 2018 και προβλέπεται να ολοκληρωθεί στις 30 Απριλίου 2021.

Από την ανάλυσή μας προέκυψε ότι το SOMA κατόρθωσε να προσελκύσει δύο μόνον ελεγκτές γεγονότων αναγνωρισμένους από το Διεθνές Δίκτυο Ελέγχου Γεγονότων⁴⁰. Κατά τον χρόνο του ελέγχου (Οκτώβριος 2020) το SOMA είχε 48 εγγεγραμμένα μέλη. Αρκετοί από αυτούς με τους οποίους επικοινωνήσαμε παραδέχθηκαν ότι δεν είχαν χρησιμοποιήσει ποτέ την πλατφόρμα. Παρότι η τεχνολογία στην οποία βασίζεται το SOMA έχει αξιολογηθεί θετικά, το έργο εξακολουθεί να μην χρησιμοποιείται ευρέως από την κοινότητα των ελεγκτών γεγονότων.

Αρκετά πριν από τη λήξη του έργου, και χωρίς να περιμένει να διενεργηθεί αξιολόγηση προκειμένου να εντοπιστούν και αξιοποιηθούν τυχόν διδάγματα, η Επιτροπή εγκαινίασε, τον Ιούνιο του 2020, την πρώτη φάση (αξίας 2,5 εκατομμυρίων ευρώ, με διάρκεια έως το τέλος του 2022) του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου Ψηφιακών Μέσων (European Digital Media Observatory, EDMO). Το EDMO αποσκοπεί στην ενίσχυση της ανθεκτικότητας της κοινωνίας, συνενώνοντας τις δυνάμεις ελεγκτών γεγονότων, ειδικών στην παιδεία στα μέσα επικοινωνίας και ακαδημαϊκών ερευνητών για την κατανόηση και την ανάλυση του φαινομένου της παραπληροφόρησης, σε συνεργασία με οργανισμούς μέσων ενημέρωσης, διαδικτυακές πλατφόρμες και επαγγελματίες της παιδείας στα μέσα.

Ως εκ τούτου, τα SOMA και EDMO έχουν εν μέρει αλληλοεπικαλυπτόμενους στόχους και οι περισσότεροι ανάδοχοι συμμετέχουν ταυτόχρονα και στα δύο έργα. Οι αξιολογητές του SOMA πρότειναν τη συγχώνευση των δύο έργων, αλλά δεν έχουν ακόμη συνδεθεί επισήμως. Κίνδυνος αλληλοεπικάλυψης υπάρχει και όσον αφορά τη χρηματοδότησή τους, καθώς αμφότερα τα έργα αξιοποιούν και χρησιμοποιούν την ίδια τεχνολογία και τα ίδια εμπορικά προϊόντα.

Το EDMO παρουσιάστηκε ως μια ολιστική λύση για την αντιμετώπιση πολλών από τις κοινωνικές προκλήσεις που σχετίζονται με την παραπληροφόρηση. Ωστόσο, καθώς βρίσκεται ακόμη σε πολύ πρώιμο στάδιο, εξακολουθεί, σύμφωνα με τη διοίκησή του, να τυγχάνει περιορισμένης προβολής μεταξύ των ενδιαφερομένων. Η αποτελεσματικότητά του είναι ακόμη πολύ πρόωρο να κριθεί. Εντούτοις, δεδομένης της περιορισμένης ενημέρωσης των ενδιαφερόμενων σχετικά με το EDMO, τα επιτεύγματά του ενδέχεται να μην ανταποκρίνονται στους υπερβολικά φιλόδοξους στόχους του. Επί του παρόντος εστιάζει στη δημιουργία των αναγκαίων υποδομών, ενώ για να επιτύχει τις επιδιώξεις του θα χρειαστεί περισσότερους πόρους.

Οι εμπειρογνώμονες σε θέματα παιδείας για τα μέσα επικοινωνίας με τους οποίους συνομιλήσαμε σχολίασαν ότι η σχετική κοινότητα δεν αισθάνεται ότι περιλαμβάνεται επαρκώς στο EDMO. Τα μέλη της συμβουλευτικής επιτροπής του EDMO καλύπτουν ευρύ φάσμα εμπειρογνωσίας από τον ακαδημαϊκό και τον δημοσιογραφικό χώρο, γεγονός ενδεικτικό της έμφασης που δίδεται στο σχέδιο δράσης της ΕΕ στην ενίσχυση του ελέγχου των γεγονότων και στη στήριξη της δημοσιογραφίας. Ωστόσο, υποεκπροσωπούνται (δύο επί συνόλου 19 εμπειρογνωμόνων) η κοινότητα της παιδείας στα μέσα επικοινωνίας και η κοινωνία των πολιτών, που θα μπορούσαν να αποτελέσουν τον συνδετικό κρίκο μεταξύ της ακαδημαϊκής κοινότητας και της χάραξης πολιτικής.

Συμπεράσματα και συστάσεις

Εξετάσαμε τη λυσιτέλεια του σχεδίου δράσης της ΕΕ κατά της παραπληροφόρησης κατά τον χρόνο της κατάρτισής του, καθώς και αν επιτεύχθηκαν τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα. Καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι, αν και λυσιτελές, το σχέδιο δράσης της ΕΕ παρουσίαζε ελλείψεις, και παρά το γεγονός ότι η εφαρμογή του προχωρεί αρκετά ικανοποιητικά και υπάρχουν στοιχεία θετικών εξελίξεων, ορισμένα αποτελέσματα δεν επιτεύχθηκαν όπως είχε σχεδιαστεί.

Διαπιστώσαμε ότι το σχέδιο δράσης της ΕΕ συνάδει με τις απόψεις και τις προτεραιότητες των ειδικών και των ενδιαφερόμενων μερών. Περιλαμβάνει τόσο προδραστικά μέτρα όσο και μέτρα απόκρισης για την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης που εξυπηρετούν τον σκοπό τους. Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι οι τακτικές και οι παράγοντες της παραπληροφόρησης, όπως και η χρησιμοποιούμενη τεχνολογία, εξελίσσονται συνεχώς, το σχέδιο δράσης της ΕΕ δεν έχει επικαιροποιηθεί από τότε που παρουσιάστηκε το 2018. Τον Δεκέμβριο του 2020, η Επιτροπή δημοσίευσε το σχέδιο δράσης για την ευρωπαϊκή δημοκρατία, το οποίο περιλαμβάνει δράσεις για την αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης, χωρίς να διευκρινίζει επακριβώς τον τρόπο με τον οποίο συνδέεται με το σχέδιο δράσης της ΕΕ κατά της παραπληροφόρησης (βλέπε σημεία 20-24 και 41-42).

Το σχέδιο δράσης της ΕΕ δεν περιλαμβάνει συντονιστικό μηχανισμό που να διασφαλίζει τη συνοχή των αντιδράσεων της ΕΕ στην παραπληροφόρηση και την αναλογικότητά τους προς το είδος και την κλίμακα της απειλής. Καθένας από τους πυλώνες του σχεδίου δράσης της ΕΕ τελεί υπό την αρμοδιότητα διαφορετικής Γενικής Διεύθυνσης της Επιτροπής ή της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Εξωτερικής Δράσης, και δεν υπάρχει ένα και μόνο όργανο που να έχει επιφορτιστεί με την ευθύνη ή τη συνολική εποπτεία των δραστηριοτήτων επικοινωνίας (βλέπε σημεία 25-31).

Το σχέδιο δράσης της ΕΕ δεν συνοδεύεται από πλαίσιο παρακολούθησης, αξιολόγησης και αναφοράς στοιχείων, γεγονός που υπονομεύει τη λογοδοσία. Ειδικότερα, τα σχέδια περιλαμβάνουν μεν γενικόλογους στόχους που δεν μπορούν να μετρηθούν και δράσεις που δεν είναι χρονικά προσδιορισμένες, όχι όμως και προβλέψεις για αξιολόγηση. Μόνο μία έκθεση σχετικά με την εφαρμογή του σχεδίου δράσης της ΕΕ έχει δημοσιευθεί, η οποία περιλαμβάνει περιορισμένες πληροφορίες σχετικά με τις επιδόσεις. Απουσία ολοκληρωμένης και τακτικής επανεξέτασης και επικαιροποίησης, είναι δύσκολο να διασφαλιστεί ότι οι προσπάθειες της ΕΕ στον τομέα αυτό είναι αποτελεσματικές και διατηρούν τη συνάφειά τους. Επιπλέον, δεν υπήρχαν αναλυτικές πληροφορίες σχετικά με τις πηγές χρηματοδότησης και το εκτιμώμενο κόστος των σχεδιαζόμενων δράσεων (βλέπε σημεία 32-40).

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πρέπει να βελτιώσει το πλαίσιο συντονισμού και λογοδοσίας των δράσεών της για την αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης, με την ενσωμάτωση:

1. σαφών μηχανισμών συντονισμού και επικοινωνίας μεταξύ των υπηρεσιών που είναι αρμόδιες για την υλοποίηση των δράσεων της ΕΕ κατά της παραπληροφόρησης·
2. ειδικού πλαισίου παρακολούθησης και αξιολόγησης το οποίο να περιλαμβάνει σαφείς, μετρήσιμες και χρονικά προσδιορισμένες δράσεις, καθώς και δείκτες για τη μέτρηση των επιδόσεων και προβλέψεις για αξιολόγηση·
3. υποχρέωσης τακτικής υποβολής εκθέσεων σχετικά με την υλοποίηση των δράσεων, συμπεριλαμβανομένων τυχόν αναγκαίων επικαιροποιήσεων·
4. σύνοψης των κύριων πηγών χρηματοδότησης και των δαπανών για την υλοποίηση των δράσεων.

Χρονοδιάγραμμα για την υλοποίηση: για τις συστάσεις α) και β) τέλος του 2021 και για τις συστάσεις γ) και δ) μέσα του 2023.

Στο πλαίσιο του πρώτου πυλώνα του σχεδίου δράσης της ΕΕ, οι τρεις ειδικές ομάδες στρατηγικής επικοινωνίας της ΕΥΕΔ βελτίωσαν την ικανότητα της ΕΕ να προβλέπει δραστηριότητες παραπληροφόρησης και να αντιδρά καταλλήλως, και συνέβαλαν ουσιαστικά στην αποτελεσματική επικοινωνία και προβολή των πολιτικών της ΕΕ στις γειτονικές χώρες. Οι εντολές των ειδικών ομάδων δεν καλύπτουν επαρκώς ολόκληρο το φάσμα των παραγόντων της παραπληροφόρησης, συμπεριλαμβανομένων των νέων αναδυόμενων απειλών (βλέπε σημεία 45-49).

Η στελέχωση των ειδικών ομάδων εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την απόσπαση εθνικών εμπειρογνωμόνων, με αποτέλεσμα η ΕΥΕΔ να αντιμετωπίζει δυσκολίες στη διαχείριση και τη διατήρηση του προσωπικού. Η ομάδα StratCom δεν έχει επιτύχει ακόμη τις τιμές-στόχο της όσον αφορά τις προσλήψεις, και η κρίση της COVID-19 δημιούργησε πρόσθετο φόρτο εργασίας. Επιπλέον, οι ειδικές ομάδες δεν διαθέτουν λειτουργία αξιολόγησης ώστε να αποτιμούν την αποτελεσματικότητά τους και να εντοπίζουν τους τομείς όπου υπάρχουν περιθώρια βελτίωσης (βλέπε σημεία 53-58 και 60).

Η ΕΥΕΔ πρέπει:

1. να επιστήσει την προσοχή του Συμβουλίου στις αναδυόμενες απειλές παραπληροφόρησης. Ακόμη, πρέπει να επανεξετάσει και να αποσαφηνίσει τους στόχους πολιτικής προς επίτευξη από το τμήμα στρατηγικής επικοινωνίας και τις ειδικές ομάδες του·
2. να επιτύχει τις τιμές-στόχο για τις προσλήψεις που καθορίζονται στο σχέδιο δράσης της ΕΕ·
3. να χρησιμοποιήσει τους ανθρώπινους πόρους της κυρίως για την άσκηση των πλέον ευαίσθητων καθηκόντων, όπως η ανάλυση και η εξέλιξη των απειλών, και να αναθέσει σε εξωτερικούς συνεργάτες λιγότερο ευαίσθητες δραστηριότητες επικοινωνίας, εφόσον αυτές δεν είναι δυνατό να υλοποιηθούν εσωτερικά λόγω έλλειψης προσωπικού·
4. να αξιολογεί τακτικά τις επιχειρησιακές δραστηριότητες των ειδικών ομάδων, πέρα από τις επικοινωνιακές εκστρατείες τους.

Χρονοδιάγραμμα για την υλοποίηση της σύστασης: μέσα του 2022

Το EUvsDisinfo συνέβαλε καθοριστικά στην ευαισθητοποίηση σχετικά με τη ρωσική παραπληροφόρηση. Ωστόσο, η θέση του στους κόλπους της ΕΥΕΔ εγείρει ορισμένα ερωτήματα σχετικά με την ανεξαρτησία του και τον απώτερο σκοπό του, καθώς θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι εκφράζει την επίσημη θέση της ΕΕ (βλέπε σημεία 61-64).

Στο πλαίσιο του πυλώνα ΙΙ, η ΕΥΕΔ δημιούργησε σε σύντομο χρονικό διάστημα το σύστημα ταχείας ειδοποίησης, το οποίο διαπιστώσαμε ότι διευκόλυνε την ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ των κρατών μελών και των θεσμικών οργάνων της ΕΕ. Ωστόσο, το σύστημα ταχείας ειδοποίησης ουδέποτε εξέδωσε ειδοποιήσεις και, ως εκ τούτου, δεν χρησιμοποιήθηκε για τον συντονισμό του καταλογισμού και της αντίδρασης, όπως είχε αρχικά προβλεφθεί. Επιπλέον, τα τελευταία στατιστικά στοιχεία δείχνουν ότι στο σύστημα ταχείας ειδοποίησης συμμετέχει ενεργά περιορισμένος αριθμός κρατών μελών. Τα επίπεδα δραστηριότητας σημειώνουν πτωτική τάση και η συνεργασία με τις διαδικτυακές πλατφόρμες και τα υφιστάμενα δίκτυα είναι ως επί το πλείστον άτυπη. Επιπλέον, δεν υπάρχει πρωτόκολλο που να ρυθμίζει τη συνεργασία μεταξύ του συστήματος ταχείας ειδοποίησης και των διαδικτυακών πλατφορμών (βλέπε σημεία 65-76).

Η ΕΥΕΔ πρέπει:

1. να ζητήσει λεπτομερή αναπληροφόρηση από τα κράτη μέλη σχετικά με τους λόγους του χαμηλού επιπέδου συμμετοχής τους και να λάβει τα επιχειρησιακά μέτρα που απαιτούνται για την αντιμετώπισή τους·
2. να χρησιμοποιεί το σύστημα ταχείας ειδοποίησης ως σύστημα κοινής αντίδρασης στην παραπληροφόρηση και συντονισμένης δράσης, όπως είχε αρχικά προβλεφθεί·
3. να προτείνει στις διαδικτυακές πλατφόρμες και στα κράτη μέλη ένα πλαίσιο για τη συνεργασία μεταξύ του συστήματος ταχείας ειδοποίησης και των διαδικτυακών πλατφορμών.

Χρονοδιάγραμμα για την υλοποίηση της σύστασης: μέσα του 2022

Η μοναδική δράση που προβλέπεται στο πλαίσιο του τρίτου πυλώνα αφορά τη διασφάλιση της συνεχούς παρακολούθησης του κώδικα δεοντολογίας. Προβλέπει μια σειρά μέτρων που καλούνται να λάβουν, σε εθελοντική βάση, διαδικτυακές πλατφόρμες και επαγγελματικές ενώσεις που εκπροσωπούν τον τομέα της διαφήμισης. Με τον κώδικα δεοντολογίας, η Επιτροπή δημιούργησε ένα πρωτοποριακό πλαίσιο για τη συνεργασία με τις διαδικτυακές πλατφόρμες. Κατά τα αρχικά στάδια της πανδημίας COVID-19, ο κώδικας δεοντολογίας συνετέλεσε ώστε οι πλατφόρμες να προβάλλουν σε μεγαλύτερο βαθμό πληροφορίες από έγκυρες πηγές.

Στο πλαίσιο τόσο της δικής μας αξιολόγησης του κώδικα δεοντολογίας όσο και των αξιολογήσεων της Επιτροπής αποκαλύφθηκαν διαφορές στα στοιχεία που παρουσιάζουν οι διάφορες πλατφόρμες, ανάλογα με το επίπεδο δέσμευσής τους. Επιπλέον, οι δείκτες μέτρησης που υποχρεούνται να αναφέρουν οι πλατφόρμες αντιστοιχούν μόνο στους δείκτες εκροής. Οι πλατφόρμες δεν παρέχουν πρόσβαση σε σύνολα δεδομένων, με αποτέλεσμα η Επιτροπή να μην μπορεί να επαληθεύσει τις αναφερόμενες πληροφορίες. Ως εκ τούτου, ο κώδικας δεοντολογίας δεν επιτυγχάνει τον στόχο του να καταστήσει τις διαδικτυακές πλατφόρμες υπόλογες για τις ενέργειές τους και για τον ρόλο τους στην ενεργό αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης (βλέπε σημεία 77-89).

Επί τη βάσει πρόσφατων πρωτοβουλιών, όπως το νέο σχέδιο δράσης για την ευρωπαϊκή δημοκρατία, η Επιτροπή πρέπει:

1. να προτείνει στους υπογράφοντες πρόσθετες δεσμεύσεις για την αντιμετώπιση των αδυναμιών που εντοπίστηκαν στο πλαίσιο των αξιολογήσεων του κώδικα δεοντολογίας·
2. να βελτιώσει την παρακολούθηση των δραστηριοτήτων των διαδικτυακών πλατφορμών για την αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης με τον καθορισμό ουσιαστικών ΒΔΕ·
3. να θεσπίσει διαδικασία για την επικύρωση των πληροφοριών που παρέχουν οι διαδικτυακές πλατφόρμες.

Χρονοδιάγραμμα για την υλοποίηση της σύστασης: έως το τέλος του 2021

Στο πλαίσιο του τέταρτου πυλώνα του σχεδίου δράσης της ΕΕ, διαπιστώσαμε πληθώρα πρωτοβουλιών για την παιδεία στα μέσα επικοινωνίας σε εθνικό και ενωσιακό επίπεδο, καθώς και πληθώρα εγγράφων πολιτικής, τα οποία δεν είναι οργανωμένα στο πλαίσιο μιας συνολικής στρατηγικής, η οποία να περιλαμβάνει την αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης (βλέπε σημείο 95).

Οι περισσότερες από τις δραστηριότητες που διοργανώθηκαν στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Εβδομάδας για την Παιδεία στα Μέσα το 2019 πραγματοποιήθηκαν σε δύο μόνο κράτη μέλη, γεγονός που περιόρισε σημαντικά το δυναμικό της πρωτοβουλίας για ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του κοινού. Από την ανάλυσή μας δείγματος 20 έργων για την αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης, διαπιστώσαμε ότι 12 έργα απέφεραν απτά αποτελέσματα. Τα περισσότερα θετικά αποτελέσματα επιτεύχθηκαν στο πλαίσιο έργων που αξιοποίησαν τα αποτελέσματα προηγούμενων έργων για την ανάπτυξη εργαλείων για τον έλεγχο γεγονότων ή διδακτικού υλικού. Οι βασικές αδυναμίες που εντοπίστηκαν σε 10 έργα απορρέουν από τη μικρή κλίμακα και εμβέλεια των δραστηριοτήτων τους (βλέπε πλαίσιο 3, σημεία 94 και 97-101).

Η Επιτροπή πρέπει να εγκρίνει στρατηγική για την παιδεία στα μέσα επικοινωνίας, αναπόσπαστο μέρος της οποίας θα αποτελεί η καταπολέμηση της παραπληροφόρησης. Προκειμένου οι δράσεις για την παιδεία στα μέσα επικοινωνίας να εστιάζουν καλύτερα στην παραπληροφόρηση, και επίσης για την αντιμετώπιση του κατακερματισμού τους, η στρατηγική αυτή πρέπει να περιλαμβάνει:

1. τακτική επικαιροποίηση, σε συνεργασία με την ομάδα εμπειρογνωμόνων για τον γραμματισμό στα μέσα ενημέρωσης (MLEG), των σημαντικότερων πρακτικών και δράσεων στον τομέα αυτό, τόσο σε ενωσιακό όσο και σε εθνικό επίπεδο·
2. σαφή καθορισμό στόχων, βάσει συστηματικής και τακτικής έρευνας σχετικά με την παιδεία στα μέσα και τον αντίκτυπο των μέσων επικοινωνίας και των ψηφιακών πλατφορμών, συνοδευόμενων από σειρά δεικτών για τη μέτρηση των επιδόσεων·
3. τους αναγκαίους συντονιστικούς μηχανισμούς για τη δημιουργία συνεργιών μεταξύ των έργων.

Χρονοδιάγραμμα για την υλοποίηση της σύστασης: έως το τέλος του 2022

Οι ανεξάρτητοι ελεγκτές γεγονότων και ερευνητές διαδραματίζουν καίριο ρόλο στην κατανόηση του φαινομένου της παραπληροφόρησης. Μέχρι στιγμής, οι προσπάθειες της Επιτροπής για την ανάπτυξη ενός ευρωπαϊκού δικτύου επαλήθευσης γεγονότων (το κοινωνικό παρατηρητήριο για την παραπληροφόρηση και την ανάλυση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, SOMA) δεν έχουν επιτύχει να συσπειρώσουν την εν λόγω κοινότητα. Το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο Ψηφιακών Μέσων (EDMO) δημιουργήθηκε με σκοπό να αντικαταστήσει το SOMA, αλλά, κατά τον χρόνο διενέργειας του ελέγχου, τα δύο έργα λειτουργούσαν παράλληλα. Το EDMO εξακολουθεί να τυγχάνει περιορισμένης προβολής μεταξύ των ενδιαφερομένων, γεγονός που δεν συνάδει με τον φιλόδοξο στόχο του να προσφέρει μια ολιστική λύση στις κοινωνικές προκλήσεις που συνδέονται με την παραπληροφόρηση. Επιπλέον, στη συμβουλευτική επιτροπή του EDMO δεν εκπροσωπούνται επαρκώς η κοινότητα της παιδείας στα μέσα επικοινωνίας και η κοινωνία των πολιτών, οι οποίες θα μπορούσαν να αποτελέσουν τον συνδετικό κρίκο μεταξύ της ακαδημαϊκής κοινότητας και των υπεύθυνων για τη χάραξη πολιτικής (βλέπε σημεία 102-107).

Προκειμένου να διασφαλιστεί η επίτευξη των φιλόδοξων στόχων του EDMO, η Επιτροπή πρέπει:

1. μετά την ολοκλήρωση του έργου SOMA, να συγκεντρώσει τα αντληθέντα διδάγματα και να τα αξιοποιήσει στο EDMO·
2. να μεριμνήσει για τη μεγαλύτερη εκπροσώπηση των ειδικών στην παιδεία στα μέσα επικοινωνίας και της κοινωνίας των πολιτών στη συμβουλευτική επιτροπή του EDMO·
3. να λάβει μέτρα για την καλύτερη ενημέρωση των ενδιαφερομένων σχετικά με το EDMO, ιδίως δε των ελεγκτών γεγονότων και των ειδικών στην παιδεία στα μέσα επικοινωνίας.

Χρονοδιάγραμμα για την υλοποίηση της σύστασης: έως το τέλος του 2021

Η παρούσα έκθεση εγκρίθηκε από το Τμήμα IIΙ, του οποίου προεδρεύει η Bettina Jakobsen, Μέλος του Ελεγκτικού Συνεδρίου, στο Λουξεμβούργο, στις 27 Απριλίου 2021.

Για το Ελεγκτικό Συνέδριο

Klaus-Heiner Lehne
Πρόεδρος

Παραρτήματα

Παράρτημα I – Κύριες υπηρεσίες και γραφεία των θεσμικών οργάνων της ΕΕ που ασχολούνται με την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης

Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή.

Παράρτημα II – Δαπάνες της ΕΕ για δράσεις κατά της παραπληροφόρησης (σε ευρώ)

Πηγή: ΕΕΣ, βάσει πληροφοριών που παρείχαν η Επιτροπή και η ΕΥΕΔ.

Παράρτημα III – Αξιολόγηση έργων για την αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης (δοκιμαστικά έργα, προπαρασκευαστικές ενέργειες, πρόγραμμα «Ορίζων 2020»)

Πηγή: ΕΕΣ.

Παράρτημα IV – Αξιολόγηση των δράσεων που περιλαμβάνονται στο σχέδιο δράσης της ΕΕ για την παραπληροφόρηση

Πηγή: ΕΕΣ.

Παράρτημα V – Ο κώδικας δεοντολογίας για την παραπληροφόρηση

Ο κώδικας δεοντολογίας για την παραπληροφόρηση είναι ένα σύνολο δεσμεύσεων για την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης, οι οποίες συμφωνήθηκαν σε εθελοντική βάση από εκπροσώπους διαδικτυακών πλατφορμών, κορυφαίων μέσων κοινωνικής δικτύωσης, διαφημιστών και του διαφημιστικού κλάδου. Η διαδικασία της κατάρτισής του ενθαρρύνθηκε και διευκολύνθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Ήταν η πρώτη φορά που σημαντικοί παράγοντες του κλάδου αποφάσισαν να ενεργήσουν από κοινού προκειμένου να αντιμετωπίσουν τη διάδοση της παραπληροφόρησης στο διαδίκτυο.

Μεταξύ των πρώτων υπογραφόντων, τον Οκτώβριο του 2018 περιλαμβάνονταν οι εταιρείες Facebook, Google, Twitter και Mozilla, καθώς και σειρά διαφημιστών και φορέων του κλάδου της διαφήμισης. Η Microsoft υπέγραψε τον κώδικα δεοντολογίας τον Μάιο του 2019, ακολουθούμενη από την TikTok τον Ιούνιο του 2020. Επί του παρόντος, οι υπογράφοντες είναι 16.

Ο κώδικας δεοντολογίας συνίσταται σε μια σειρά δεσμεύσεων που διαρθρώνονται σε πέντε πυλώνες:

• έλεγχος των τοποθετήσεων διαφημίσεων·
• πολιτική διαφήμιση και διαφήμιση βάσει θέματος·
• ακεραιότητα των υπηρεσιών·
• ενίσχυση του ρόλου των καταναλωτών·
• ενίσχυση του ρόλου της ερευνητικής κοινότητας.

Περιλαμβάνει επίσης παράρτημα στο οποίο προσδιορίζονται οι βέλτιστες πρακτικές που θα εφαρμόζουν οι υπογράφοντες για την υλοποίηση των δεσμεύσεων που αναλαμβάνουν στο πλαίσιο του κώδικα δεοντολογίας. Οι υπογράφοντες συνέταξαν επιμέρους χάρτες πορείας για την εφαρμογή του κώδικα.

Δεδομένου ότι η υπογραφή του κώδικα δεοντολογίας είναι προαιρετική, δεν προβλέπονται κυρώσεις για τη μη τήρηση αυτών των δεσμεύσεων. Ως εκ τούτου, είναι σημαντικό να παρακολουθείται η πρόοδος των υπογραφόντων ως προς την υλοποίησή τους. Μεταξύ Ιανουαρίου και Μαΐου 2019, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έλεγξε την υλοποίηση αυτών των δεσμεύσεων από τις εταιρείες Facebook, Google και Twitter, ιδίως σε σχέση με την ακεραιότητα των ευρωπαϊκών εκλογών. Οι τρεις πλατφόρμες παρουσίαζαν σε μηνιαία βάση στοιχεία σχετικά με τα μέτρα που είχαν λάβει για τον έλεγχο των τοποθετήσεων διαφημίσεων, τη διαφάνεια της πολιτικής και βάσει θέματος διαφήμισης, τους ψευδείς λογαριασμούς και την κακόβουλη χρήση αυτοματοποιημένων μποτ. Η Επιτροπή επικαλέστηκε επίσης τον κώδικα δεοντολογίας για να ζητήσει από τους υπογράφοντες πέντε δέσμες εκθέσεων σχετικά με τα μέτρα που είχαν λάβει για την αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης κατά τη διάρκεια της πανδημίας COVID-19.

Οι εκθέσεις αυτές, όπως και η αξιολόγηση της Επιτροπής, είναι διαθέσιμες στον ιστότοπό της.

Παράρτημα VI – Χρονολόγιο των κύριων δράσεων της ΕΕ για την αντιμετώπιση της πανδημίας COVID-19 και της «πληροφοριοδημίας» του 2020

Πηγή: ΕΕΣ.

Ακρωνύμια και συντομογραφίες

ΕΥΕΔ: Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης

ΟΕΥΕ: Ανεξάρτητη ομάδα εμπειρογνωμόνων υψηλού επιπέδου για τις ψευδείς ειδήσεις και την παραπληροφόρηση στο διαδίκτυο

Σχέδιο δράσης της ΕΕ: Σχέδιο δράσης της ΕΕ κατά της παραπληροφόρησης

EDMO: Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο Ψηφιακών Μέσων

ERGA: Ομάδα των ευρωπαϊκών ρυθμιστικών αρχών για τις υπηρεσίες οπτικοακουστικών μέσων (European Regulators Group for Audio-visual Media Services)

EUvsDisinfo: Το εμβληματικό σχέδιο της ειδικής ομάδας East StratCom της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Εξωτερικής Δράσης. Δρομολογήθηκε το 2015 για την καλύτερη πρόβλεψη και αντιμετώπιση των εν εξελίξει εκστρατειών παραπληροφόρησης της Ρωσικής Ομοσπονδίας που επηρέαζαν την ΕΕ, τα κράτη μέλη της και τις χώρες της κοινής γειτονίας.

IND: Εσωτερικό δίκτυο κατά της παραπληροφόρησης (Internal Network on Disinformation)

SOMA: Κοινωνικό παρατηρητήριο για την παραπληροφόρηση και την ανάλυση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης (Social Observatory for Disinformation and Social Media Analysis)

StratCom: Στρατηγική επικοινωνία

Γλωσσάριο

Αλγόριθμοι: Διαδικασία ή σύνολο κανόνων που εφαρμόζει υπολογιστής για την πραγματοποίηση υπολογισμών ή άλλων λειτουργιών επίλυσης προβλημάτων.

Εσφαλμένη πληροφόρηση: Η κοινοποίηση ψευδών ή παραπλανητικών πληροφοριών, είτε καλή τη πίστει είτε με σκοπό την εξαπάτηση.

Μποτ: Αυτοματοποιημένη εφαρμογή λογισμικού που έχει προγραμματιστεί για την εκτέλεση συγκεκριμένων εργασιών.

Παιδεία στα μέσα επικοινωνίας: Ικανότητα πρόσβασης, κατανόησης και αλληλεπίδρασης με τα μέσα ενημέρωσης και επικοινωνίας.

Παραπληροφόρηση: Η κοινοποίηση ψευδών ή παραπλανητικών πληροφοριών με σκοπό την εξαπάτηση.

Πληροφοριοδημία: Υπερβολικός όγκος πληροφοριών –ακριβών και μη– που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την απόκρυψη ή τη στρέβλωση των γεγονότων.

Στρατηγική επικοινωνία: Συντονισμένη και συνεκτική επικοινωνία από πλευράς οργανισμού για την επίτευξη συγκεκριμένων στόχων.

Τρολ του διαδικτύου: Πρόσωπο του οποίου οι προσβλητικές αναρτήσεις σε ιστοτόπους κοινωνικής δικτύωσης συχνά περιέχουν βωμολοχίες ή άλλο προσβλητικό περιεχόμενο.

Wiki: Συνεργατικός ιστότοπος στον οποίο οποιοσδήποτε χρήστης μπορεί να προσθέτει και να επεξεργάζεται περιεχόμενο.

Κλιμάκιο ελέγχου

Οι ειδικές εκθέσεις του ΕΕΣ παρουσιάζουν τα αποτελέσματα των ελέγχων που αυτό διενεργεί επί των πολιτικών και προγραμμάτων της ΕΕ ή επί διαχειριστικών θεμάτων που αφορούν συγκεκριμένους τομείς του προϋπολογισμού. Το ΕΕΣ επιλέγει και σχεδιάζει τα εν λόγω ελεγκτικά έργα κατά τρόπον ώστε αυτά να αποφέρουν τον μέγιστο αντίκτυπο, λαμβανομένων υπόψη των κινδύνων για τις επιδόσεις ή για τη συμμόρφωση, του επιπέδου των σχετικών εσόδων ή δαπανών, των επικείμενων εξελίξεων και του πολιτικού και δημόσιου συμφέροντος.

O εν προκειμένω έλεγχος επιδόσεων διενεργήθηκε από το Τμήμα Ελέγχου IΙΙ, το οποίο είναι αρμόδιο για τον έλεγχο των δαπανών που αφορούν τις εξωτερικές δράσεις, την ασφάλεια και τη δικαιοσύνη και του οποίου προεδρεύει η Bettina Jakobsen, Μέλος του ΕΕΣ. Επικεφαλής του συγκεκριμένου έργου ήταν ο Baudilio Tomé Muguruza, Μέλος του ΕΕΣ, συνεπικουρούμενος από τον Daniel Costa de Magalhaes, προϊστάμενο του ιδιαίτερου γραφείου του και τον Ignacio Garcia de Parada, σύμβουλο στο ιδιαίτερο γραφείο του, τον Alejandro Ballester-Gallardo, διοικητικό στέλεχος, τον Εμμανουήλ-Douglas Ελληνάκη, υπεύθυνο έργου, και τους Piotr Senator και Alexandre Tan, ελεγκτές. Γλωσσική υποστήριξη παρείχε ο Michael Pyper.

Παραπομπές

¹ Ανακοίνωση σχετικά με την αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης στο διαδίκτυο: μια Ευρωπαϊκή Προσέγγιση, COM(2018) 236 final της 26ης Απριλίου 2018.

² EUCO 11/15 (σημείο 13) – Ευρωπαϊκό Συμβούλιο (19 και 20 Μαρτίου 2015) – Συμπεράσματα.

³ Final report of the High Level Expert Group on Fake News and Online Disinformation.

⁴ Βλέπε υποσημείωση 1.

⁵ EUCO 9/18 Σύνοδος Ευρωπαϊκού Συμβουλίου (28 Ιουνίου 2018) – Συμπεράσματα.

⁶ Άρθρα 2 έως 6 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

⁷ Συμπεράσματα του Συμβουλίου σχετικά με συμπληρωματικές προσπάθειες για την ενίσχυση της ανθεκτικότητας και την αντιμετώπιση των υβριδικών απειλών, σημείο 30 (10 Δεκεμβρίου 2019).

⁸ Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 15ης Ιουνίου 2017 σχετικά με τις επιγραμμικές πλατφόρμες και την ψηφιακή ενιαία αγορά [2016/2276(INI)]· Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, της 3ης Μαΐου 2018, σχετικά με την πολυφωνία και την ελευθερία των μέσων μαζικής ενημέρωσης στην Ευρωπαϊκή Ένωση [2017/2209(INI)]· ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 25ης Οκτωβρίου 2018 σχετικά με τη χρήση των δεδομένων των χρηστών του Facebook από την Cambridge Analytica και τον αντίκτυπο στην προστασία των δεδομένων [2018/2855(RSP)]· Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου σχετικά με την ξένη παρέμβαση σε εκλογικές διαδικασίες και την παραπληροφόρηση σε εθνικές και ευρωπαϊκές δημοκρατικές διαδικασίες [2019/2810(RSP)].

⁹ Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας «Let’s flatten the infodemic curve».

¹⁰ JOIN(2020) 8 final, 10 Ιουνίου 2020.

¹¹ Ανακοίνωση σχετικά με το ευρωπαϊκό σχέδιο δράσης για τη δημοκρατία, COM(2020) 790 final της 3ης Δεκεμβρίου 2020.

¹² Πρόταση κανονισμού του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου σχετικά με την ενιαία αγορά ψηφιακών υπηρεσιών (πράξη για τις ψηφιακές υπηρεσίες) και την τροποποίηση της οδηγίας 2000/31/ΕΚ, COM(2020) 825 final, της 15ης Δεκεμβρίου 2020.

¹³ Δημόσια διαβούλευση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σχετικά με τις ψευδείς ειδήσεις και την παραπληροφόρηση στο διαδίκτυο.

¹⁴ Αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης για την COVID-19 – Αγώνας για τη σωστή παρουσίαση των γεγονότων, σ. 7, JOIN(2020) 8 final της 10ης Ιουνίου 2020.

¹⁵ « Automated tackling of disinformation», μελέτη της EPRS, Μάρτιος 2019.

¹⁶ Συμπεράσματα του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου για τις εξωτερικές σχέσεις (19 Μαρτίου 2015), έγγραφο του Συμβουλίου EUCO 11/15.

¹⁷ Συμπεράσματα του Συμβουλίου σχετικά με συμπληρωματικές προσπάθειες για την ενίσχυση της ανθεκτικότητας και την αντιμετώπιση των υβριδικών απειλών (10 Δεκεμβρίου 2019), έγγραφο του Συμβουλίου 14972/19.

¹⁸ Ακρόαση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου με θέμα τις εξωτερικές παρεμβάσεις, 25 και 26 Ιανουαρίου 2021: Κίνα, Ιράν, Ινδία και Σαουδική Αραβία και Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα; Ακρόαση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου με θέμα τις εξωτερικές παρεμβάσεις, 1η Φεβρουαρίου 2021: Τουρκία και Ρωσία.

¹⁹ Συμπληρωματικές προσπάθειες για την ενίσχυση της ανθεκτικότητας και την αντιμετώπιση των υβριδικών απειλών, Συμπεράσματα του Συμβουλίου (10 Δεκεμβρίου 2019), Έγγραφο του Συμβουλίου 14972/19.

²⁰ Συμπεράσματα του Συμβουλίου του Ιουνίου 2018 και του Δεκεμβρίου 2019 σχετικά με συμπληρωματικές προσπάθειες για την ενίσχυση της ανθεκτικότητας και την αντιμετώπιση των υβριδικών απειλών.

²¹ P8_TA(2019) 0187, P9_TA(2019) 0031.

²² Information Manipulation: a Challenge for Our Democracies. Έκθεση του Κέντρου ανάλυσης, σχεδιασμού και στρατηγικής (CAPS, Υπουργείο Ευρώπης και Εξωτερικών Υποθέσεων) και του Ινστιτούτου στρατηγικών ερευνών (IRSEM· Υπουργείο Ενόπλων Δυνάμεων), Γαλλία, Αύγουστος 2018.

²³ Παραδείγματος χάριν, Democratic Defense against Disinformation, Atlantic Council, Φεβρουάριος 2018· GMF Policy Paper No. 21, Αύγουστος 2019· Winning the Information War, CEPA, Αύγουστος 2016.

²⁴ Officiele bekendmakingen.

²⁵ Όροι αναφοράς του συστήματος ταχείας ειδοποίησης.

²⁶ Automated Tackling of Disinformation, μελέτη του EPRS, Μάρτιος 2019.

²⁷ Πρώτες βασικές εκθέσεις – Fighting COVID-19 disinformation Monitoring Programme.

²⁸ Δεύτερη δέσμη εκθέσεων – Fighting COVID-19 disinformation Monitoring Programme.

²⁹ Πολυμερές φόρουμ για την παραπληροφόρηση.

³⁰ ERGA Report on disinformation: Assessment of the implementation of the Code of Practice.

³¹ Αξιολόγηση του κώδικα δεοντολογίας από την ίδια την Επιτροπή.

³² Αξιολόγηση του κώδικα δεοντολογίας για την παραπληροφόρηση – Επιτεύγματα και τομείς που επιδέχονται περαιτέρω βελτίωση.

³³ Οδηγία για τις υπηρεσίες οπτικοακουστικών μέσων (ΕΕ) 2018/1808.

³⁴ COM(2020) 252 final της 19ης Ιουνίου 2020.

³⁵ Βλέπε Παράρτημα των συμπερασμάτων του Συμβουλίου σχετικά με τον γραμματισμό στα μέσα επικοινωνίας σε έναν συνεχώς μεταβαλλόμενο κόσμο (2020/C 193/06).

³⁶ Mapping of media literacy practices and actions in EU‑28, Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο του Οπτικοακουστικού Τομέα, Συμβούλιο της Ευρώπης, Ιανουάριος 2016.

³⁷ Επί του συνολικού προτεινόμενου προϋπολογισμού ύψους 61 εκατομμυρίων ευρώ του διατομεακού σκέλους του προγράμματος «Δημιουργική Ευρώπη» (κονδύλιο του προϋπολογισμού 07 05 03).

³⁸ Exploring Media Literacy Education as a Tool for Mitigating Truth Decay, RAND Corporation, Ιανουάριος 2019.

³⁹ Συμπεράσματα του Συμβουλίου σχετικά με το γραμματισμό στα μέσα επικοινωνίας σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο κόσμο (2020/C 193/06).

⁴⁰ Δημιουργήθηκε από το Ινστιτούτο Poynter. Επί του παρόντος, έχει 82 ενεργά μέλη.

⁴¹ https://ec.europa.eu/info/files/com_2020_252_en.pdf_el
Επίσης στη διεύθυνση: https://ec.europa.eu/info/files/com_2020_252_en.pdf_en

Χρονογραμμή

Επικοινωνία

ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΕΛΕΓΚΤΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ
12, rue Alcide De Gasperi
1615 Luxembourg
ΛΟΥΞΕΜΒΟΥΡΓΟ

Τηλ:. +352 4398-1
Πληροφορίες: eca.europa.eu/el/Pages/ContactForm.aspx
Ιστότοπος: eca.europa.eu
Twitter: @EUAuditors

Περισσότερες πληροφορίες για την Ευρωπαϊκή Ένωση παρέχονται από το διαδίκτυο (http://europa.eu).

Λουξεμβούργο: Υπηρεσία Εκδόσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, 2021

ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ

© Ευρωπαϊκή Ένωση, 2021.

Η πολιτική για την περαιτέρω χρήση εγγράφων του Ευρωπαϊκού Ελεγκτικού Συνεδρίου (ΕΕΣ) εφαρμόζεται δυνάμει της απόφασης αριθ. 6‑2019 του Ευρωπαϊκού Ελεγκτικού Συνεδρίου για την πολιτική ανοικτών δεδομένων και την περαιτέρω χρήση εγγράφων.

Με εξαίρεση τις περιπτώσεις όπου ορίζεται διαφορετικά (π.χ. σε χωριστές ανακοινώσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας), το περιεχόμενο του ΕΕΣ που ανήκει στην ΕΕ παραχωρείται βάσει της άδειας Creative Commons Attribution 4.0 International (CC BY 4.0). Αυτό σημαίνει ότι επιτρέπεται η περαιτέρω χρήση, υπό τον όρο ότι αναφέρεται η πηγή και επισημαίνονται οι αλλαγές. Απαγορεύεται η διαστρέβλωση του αρχικού νοήματος ή μηνύματος των εγγράφων από τον περαιτέρω χρήστη. Το ΕΕΣ δεν φέρει ευθύνη για οποιαδήποτε συνέπεια προερχόμενη από την περαιτέρω χρήση εγγράφων.

Εάν συγκεκριμένο περιεχόμενο αναφέρεται σε ταυτοποιήσιμα φυσικά πρόσωπα, π.χ. φωτογραφίες υπαλλήλων του ΕΕΣ, ή περιλαμβάνει έργα τρίτων, υποχρεούστε να μεριμνήσετε για την απόκτηση των αναγκαίων δικαιωμάτων. Όταν λαμβάνεται έγκριση, η έγκριση αυτή ακυρώνει και αντικαθιστά την ανωτέρω γενική έγκριση και αναφέρει σαφώς τυχόν περιορισμούς στη χρήση.

Για τη χρήση ή την αναπαραγωγή περιεχομένου που δεν ανήκει στην ΕΕ, μπορεί να χρειάζεται να ζητήσετε άδεια απευθείας από τους κατόχους των δικαιωμάτων.

Το λογισμικό ή τα έγγραφα που καλύπτονται από δικαιώματα βιομηχανικής ιδιοκτησίας, όπως τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας, τα εμπορικά σήματα, τα καταχωρισμένα σχέδια, οι λογότυποι και οι επωνυμίες/ονομασίες, εξαιρούνται από την πολιτική του ΕΕΣ για την περαιτέρω χρήση και δεν σας παρέχεται σχετική άδεια.

Η «οικογένεια» των ιστοτόπων των θεσμικών οργάνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στον τομέα europa.eu, παρέχει συνδέσμους προς ιστοτόπους τρίτων. Δεδομένου ότι το ΕΕΣ δεν έχει έλεγχο επ’ αυτών, σας συνιστούμε να εξετάζετε τις πολιτικές τους για την προστασία του ιδιωτικού απορρήτου και της πνευματικής ιδιοκτησίας.

Χρήση του λογοτύπου του Ευρωπαϊκού Ελεγκτικού Συνεδρίου

Δεν επιτρέπεται η χρήση του λογοτύπου του Ευρωπαϊκού Ελεγκτικού Συνεδρίου χωρίς την προηγούμενη σύμφωνη γνώμη του οργάνου.

Επικοινωνήστε με την ΕΕ

Αυτοπροσώπως
Σε όλη την Ευρωπαϊκή Ένωση υπάρχουν εκατοντάδες κέντρα πληροφόρησης Europe Direct. Μπορείτε να βρείτε τη διεύθυνση του πλησιέστερου σε σας κέντρου στον ιστότοπο Europa: https://europa.eu/european-union/contact_el

Τηλεφωνικά ή μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου
Η Europe Direct είναι μια υπηρεσία που απαντά στις ερωτήσεις σας για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Μπορείτε να επικοινωνήσετε με αυτήν την υπηρεσία:

• καλώντας ατελώς τον αριθμό 00 800 6 7 8 9 10 11 (ορισμένα δίκτυα τηλεφωνίας ενδέχεται να χρεώνουν τις κλήσεις αυτές),
• καλώντας τον αριθμό +32 22999696 ή
• μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου από τον ιστότοπο Europa: https://europa.eu/european-union/contact_el

Βρείτε πληροφορίες σχετικά με την ΕΕ

Στο διαδίκτυο
Πληροφορίες για την Ευρωπαϊκή Ένωση σε όλες τις επίσημες γλώσσες της ΕΕ είναι διαθέσιμες στον ιστότοπο Europa: https://europa.eu/european-union/index_el

Στις εκδόσεις της ΕΕ
Μπορείτε να καταφορτώσετε ή να παραγγείλετε δωρεάν και επί πληρωμή εκδόσεις της ΕΕ στην ακόλουθη διεύθυνση: https://op.europa.eu/el/publications. Μπορείτε να ζητήσετε πολλαπλά αντίγραφα δωρεάν εκδόσεων επικοινωνώντας με την υπηρεσία Europe Direct ή με το τοπικό σας κέντρο πληροφόρησης (βλ. https://europa.eu/european-union/contact_el).

Στη νομοθεσία της ΕΕ και σε σχετικά έγγραφα
Για πρόσβαση σε νομικές πληροφορίες της ΕΕ, συμπεριλαμβανομένου του συνόλου της ενωσιακής νομοθεσίας από το 1952 σε όλες τις επίσημες γλώσσες, μεταβείτε στον ιστότοπο EUR-Lex, στην ακόλουθη διεύθυνση: http://eur-lex.europa.eu

Στα δημόσια δεδομένα από την ΕΕ
Η Πύλη Δημόσιων Δεδομένων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (http://data.europa.eu/euodp/el) παρέχει πρόσβαση σε σύνολα δεδομένων από την ΕΕ. Τα δεδομένα μπορούν να καταφορτωθούν και να επαναχρησιμοποιηθούν δωρεάν, τόσο για εμπορικούς όσο και για μη εμπορικούς σκοπούς.