Europa w 12 lekcjach Wydanie z sierpnia 2017 r.

Pascal Fontaine

Czemu służy Unia Europejska? Dlaczego i w jaki sposób została stworzona? Jak działa? Czego już dokonała dla swoich obywateli i jakie nowe wyzwania przed nią stoją?

Czy w zglobalizowanym świecie Unia może skutecznie rywalizować z innymi wielkimi gospodarkami, utrzymując przy tym swoje standardy społeczne? Jak zarządzać imigracją? Jaka będzie rola Europy na scenie światowej w nadchodzących latach? Dokąd sięgną granice UE? Jaka przyszłość czeka euro?

Oto kilka z pytań, na które stara się odpowiedzieć ekspert UE, Pascal Fontaine, w niniejszym wydaniu (2017) swojej popularnej publikacji Europa w 12 lekcjach. Pascal Fontaine był asystentem Jeana Monneta i profesorem paryskiego Instytutu Nauk Politycznych (Institut d’Études Politiques de Paris).

Poglądy zawarte w niniejszej publikacji są wyłącznie opiniami autora i niekoniecznie odzwierciedlają oficjalne stanowisko Komisji Europejskiej.

Spis treści

1. Po co nam Unia Europejska?
2. Dwanaście historycznych kroków
3. Rozszerzenie UE i dobre stosunki sąsiedzkie
4. W jaki sposób funkcjonuje Unia?
5. Czym zajmuje się Unia?
6. Jednolity rynek
7. Euro
8. Inwestycje i wzrost gospodarczy w gospodarce cyfrowej
9. Co to znaczy być obywatelem Unii Europejskiej?
10. Europa wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości
11. UE na arenie światowej
12. Przyszłość Europy
13. Kalendarium integracji europejskiej

CELEM UE JEST:

• umacniać i budować pokój ustanowiony między państwami członkowskimi i ich państwami sąsiedzkimi,
• jednoczyć kraje europejskie w ramach praktycznej współpracy,
• tworzyć odpowiednie warunki, aby europejscy obywatele mogli żyć w poczuciu bezpieczeństwa,
• podejmować działania promujące solidarność gospodarczą i społeczną,
• utrzymywać tożsamość i różnorodność europejską w erze globalizacji,
• rozpowszechniać wspólne europejskie wartości.

I. POKÓJ

Zanim idea zjednoczonej Europy stała się realnym celem politycznym, przez długi czas pozostawała mrzonką filozofów i wizjonerów. Przykładem niech będzie hasło „Stanów Zjednoczonych Europy” autorstwa Wiktora Hugo inspirowane ideałami humanistycznymi i pokojowymi. Wszelkie nadzieje okazały się jednak płonne, gdy w pierwszej połowie XX w. krwawe wojny spustoszyły cały kontynent, rozwiewając sen o idylli.

Na zgliszczach pozostałych po II wojnie światowej miała jednak zrodzić się nowa nadzieja. Ludzie, którzy stawili czoła totalitarnej opresji w czasie wojny, byli zdecydowani położyć kres nienawiści i rywalizacji między państwami w Europie oraz stworzyć podstawy trwałego pokoju. W latach 1945–1950 zadania tego podjęła się garstka śmiałków, a wśród nich mężowie stanu, tacy jak Robert Schuman, Konrad Adenauer, Alcide De Gasperi i Winston Churchill. Chcieli oni, by w Europie Zachodniej został wprowadzony nowy porządek, oparty na idei wspólnego interesu, u którego podwalin miałyby lec traktaty gwarantujące praworządność i równość pomiędzy wszystkimi krajami.

Robert Schuman (wówczas minister spraw zagranicznych Francji) podjął pomysł pierwotnie wysunięty przez Jeana Monneta i 9 maja 1950 r. zaproponował utworzenie Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali. W krajach, które wcześniej walczyły przeciwko sobie, produkcja węgla i stali miała być umieszczona pod wspólną kontrolą Wysokiej Władzy. W ten praktyczny, ale i symboliczny sposób podstawowe surowce służące toczeniu wojen miały od tamtej pory stać się narzędziami zgody i pokoju.

Obecnie w państwach członkowskich Unii Europejskiej panuje pokój, a ich mieszkańcy żyją w systemie demokratycznym, w którym przestrzega się zasad państwa prawnego i szanuje prawa podstawowe. Ponadto kraje byłej Jugosławii, które całkiem niedawno, bo w latach 90. XX w., były w stanie wojny, obecnie albo przystąpiły już do UE, albo się do tego przygotowują.

Niemniej jednak musimy zawsze pamiętać, że pokój nie zapanował raz na zawsze. Podczas ostatniego kryzysu gospodarczego i społecznego w Europie nasiliły się tendencje populistyczne, ekstremistyczne i nacjonalistyczne, które zagrażają demokracji i procesowi integracji europejskiej. Wiele ruchów wyraża sceptycyzm wobec istniejących instytucji, zarówno na szczeblu krajowym, jak i europejskim. Czas pokaże, czy nowy wzrost gospodarczy, oparty na wspólnych rozwiązaniach, złagodzi te napięcia.

II. ZJEDNOCZENIE EUROPY

Po upadku muru berlińskiego w 1989 r. Unia Europejska aktywnie wspierała zjednoczenie Niemiec. Kiedy w 1991 r. upadło imperium radzieckie, kraje Europy Środkowo-Wschodniej po dziesiątkach lat zniewolenia za żelazną kurtyną znowu mogły decydować o swoim losie. Wiele z nich uznało, że ich przyszłość jest związana z rodziną demokratycznych narodów europejskich. W 2004 r. do UE przystąpiło osiem krajów Europy Środkowo-Wschodniej, w 2007 r. w ich ślady podążyły dwa kolejne, a w 2013 r. do UE przystąpiła Chorwacja. W 2004 r. do UE weszły również dwa kraje basenu Morza Śródziemnego – Cypr i Malta.

Proces rozszerzania UE nadal trwa. Na różnych etapach przygotowania do ewentualnego członkostwa jest siedem krajów. Trudna sytuacja w Europie sprawia jednak, że powiększenie UE o kolejne państwa członkowskie w najbliższej przyszłości jest mało prawdopodobne.

Jedocześnie w czerwcu 2016 r. w Zjednoczonym Królestwie przeprowadzono referendum, w którym większość głosujących wyraziła chęć wystąpienia z Unii Europejskiej.

29 marca 2017 r. Zjednoczone Królestwo powiadomiło Radę Europejską o zamiarze wystąpienia z Unii Europejskiej zgodnie z art. 50 Traktatu o Unii Europejskiej. Negocjacje na podstawie art. 50 między UE a UK rozpoczęły się 19 czerwca 2017 r.

III. BEZPIECZEŃSTWO

Europa XXI w. wciąż zmaga się z poważnymi problemami dotyczącymi bezpieczeństwa.

Na południe od jej granic nasila się fanatyzm religijny prowadzący często do terroryzmu. Ataki terrorystyczne przeprowadzone w Europie przez tzw. Państwo Islamskie (Daisz) stały się przyczyną intensyfikacji wymiany informacji i danych wywiadowczych między państwami UE.

Na wschodzie Rosja, z Władimirem Putinem na czele, realizuje strategię zwiększania swoich wpływów. Aneksja Krymu przez Rosję w 2014 r. oraz konflikt zbrojny na wschodniej Ukrainie to dramaty rozgrywające się na progu UE. Solidarności UE z Ukrainą szczególnie oczekują państwa członkowskie, które doświadczyły represji w czasach Związku Radzieckiego.

Obywatele oczekują, że UE podejmie skuteczne działania, aby zapewnić bezpieczeństwo swoim państwom członkowskim. Potrzebna jest konstruktywna współpraca z regionami graniczącymi z UE, czyli z Bałkanami, Północną Afryką, Kaukazem i Bliskim Wschodem. Unia musi również dbać o interesy wojskowe i strategiczne poprzez współpracę ze swoimi sprzymierzeńcami, zwłaszcza w ramach układu NATO, oraz poprzez rozwijanie prawdziwie wspólnej polityki bezpieczeństwa i obrony.

Bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne to dwie strony tego samego medalu. Walka przeciwko terroryzmowi oraz przestępczości zorganizowanej wymaga ścisłej współpracy między służbami policji wszystkich państw członkowskich. Od 2015 r. jednym z priorytetów UE jest poszukiwanie wspólnych europejskich rozwiązań w kwestii azylu i imigracji, z uwagi na bezprecedensowy napływ imigrantów uciekających przed wojną, dyktaturą i głodem.

Aby UE mogła stać się „przestrzenią wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości”, gdzie każdy będzie miał równy dostęp do wymiaru sprawiedliwości i będzie tak samo chroniony przez prawo, konieczna jest współpraca pomiędzy rządami poszczególnych krajów. Ważną rolę odgrywają również takie organy, jak Europol, czyli Agencja Unii Europejskiej ds. Współpracy Organów Ścigania, i Eurojust, czyli Zespół ds. Współpracy Sądowej w Unii Europejskiej, który promuje współpracę prokuratorów, sędziów i policjantów w różnych krajach Unii.

IV. SOLIDARNOŚĆ GOSPODARCZA I SPOŁECZNA

Utworzeniu Unii Europejskiej przyświecały cele polityczne, które jej założyciele postanowili osiągnąć na drodze współpracy gospodarczej.

Ludność w krajach europejskich stanowi coraz mniejszy odsetek światowej populacji. Dlatego też, aby osiągnąć odpowiedni wzrost gospodarczy i móc konkurować na skalę światową, kraje UE powinny nadal zacieśniać współpracę. Żaden kraj UE nie jest wystarczająco silny, by móc samodzielnie wpływać na decyzje polityczne dotyczące światowej gospodarki. Jednolity rynek europejski daje firmom europejskim możliwość rozszerzenia działalności, a przez to pozyskiwania nowych klientów i czerpania korzyści wynikających ze skali, czego nie może im zapewnić wyłącznie rynek krajowy. Aby korzyści z tego ogólnoeuropejskiego rynku, liczącego ponad 510 mln konsumentów, czerpało jak najwięcej ludzi, UE stara się zlikwidować przeszkody w handlu i uwolnić przedsiębiorców od zbędnej biurokracji.

Jednak ogólnoeuropejska wolna konkurencja musi mieć swoją przeciwwagę w postaci ogólnoeuropejskiej solidarności. Takie podejście niesie za sobą wyraźne i namacalne korzyści dla obywateli Europy – na przykład kiedy padają oni ofiarą powodzi lub innych klęsk żywiołowych, otrzymują wsparcie z budżetu UE. Fundusze strukturalne, zarządzane przez Komisję Europejską, wspomagają krajowe i regionalne władze w krajach UE w zmniejszaniu różnic w rozwoju poszczególnych regionów Europy. Środki z budżetu UE oraz kredyty z Europejskiego Banku Inwestycyjnego są wykorzystywane do poprawy stanu infrastruktury transportowej w Europie (na przykład przez rozbudowę sieci autostrad i szybkich kolei), co ma ułatwić dostęp do odległych regionów, a zarazem pobudzić handel transeuropejski.

W 2008 r. światowy kryzys finansowy przyniósł najbardziej gwałtowne pogorszenie koniunktury gospodarczej, jakie kiedykolwiek odnotowano w historii UE. Rządy i instytucje UE musiały szybko podjąć działania w celu ratowania banków; UE udzieliła również pomocy finansowej krajom najbardziej dotkniętym przez skutki kryzysu. Programy pomocy dla Irlandii, Portugalii, Hiszpanii i Cypru okazały się skuteczne i większość z nich, po przeprowadzeniu często burzliwych reform w tych państwach, mogła zostać zakończona w 2014 r. Grecja napotkała większe trudności we wprowadzaniu reform strukturalnych sektora publicznego. Skomplikowane negocjacje w sprawie długu publicznego zaowocowały zawarciem nowych umów dotyczących reform w Grecji latem 2015 r.

Mimo szczególnej sytuacji w Grecji wspólna waluta przyczyniła się do ochrony strefy euro przed spekulacją i dewaluacją podczas kryzysu. Unia Europejska wspólnie z państwami członkowskimi podjęła starania zmierzające do zmniejszenia długu publicznego. W najbliższych latach dużym wyzwaniem dla krajów europejskich będzie wyjście z recesji w taki sposób, aby utworzyć nowe, trwałe miejsca pracy, szczególnie w obszarach cyfrowych i zielonych technologii.

V. TOŻSAMOŚĆ I RÓŻNORODNOŚĆ EUROPEJSKA W ERZE GLOBALIZACJI

Postindustrialne społeczeństwa europejskie stają się coraz bardziej złożone. Chociaż poziom życia wciąż wzrasta, to jednak nadal istnieją wyraźne różnice pomiędzy ubogimi a bogatymi. Podziały te mogą nasilać się pod wpływem takich czynników, jak recesja gospodarcza, delokalizacja przemysłu, starzenie się społeczeństwa i problemy związane z finansami publicznymi. Aby sprostać tym wyzwaniom, kraje UE muszą zjednoczyć siły.

Współdziałanie nie może jednak oznaczać zacierania różnic między odrębnymi tożsamościami kulturowymi i językowymi poszczególnych krajów. Wręcz przeciwnie – UE podejmuje wiele działań sprzyjających wzrostowi gospodarczemu, opierając się na odrębnościach regionalnych i różnorodności europejskich tradycji i kultur, począwszy od regionalnej gastronomii, aż po turystykę i sztukę. Dzięki technologii cyfrowej różnorodność kulturowa staje się jeszcze ważniejszym elementem, ponieważ dystrybucja lokalnych produktów kulturowych jest z technicznego punktu widzenia łatwiejsza.

Sześćdziesiąt pięć lat historii integracji europejskiej pokazało, że UE jako całość znaczy więcej niż zwykła suma jej składników. Jej wpływ w sprawach gospodarczych, społecznych, technologicznych, handlowych oraz politycznych jest o wiele większy niż wpływ poszczególnych państw członkowskich, gdyby musiały one działać osobno. Widać zatem, że istnieje wartość dodana wynikająca ze wspólnego działania i wypowiadania się jednym głosem jako Unia Europejska.

Inne światowe potęgi, takie jak Chiny i Stany Zjednoczone, usiłują wpływać na zasady rządzące globalną gospodarką. Dlatego z punktu widzenia państw członkowskich UE ważniejsze niż kiedykolwiek jest zjednoczenie i osiągnięcie „masy krytycznej” niezbędnej do utrzymania wpływów na arenie międzynarodowej. Praktycznym przykładem działania w tej dziedzinie jest rola UE w światowych negocjacjach na temat zasad handlu. Kraje UE osiągnęły porozumienie w sprawie wielu zasad i przepisów technicznych dotyczących życia codziennego obywateli, które obecnie w wielu częściach świata służą za model. Obejmują one między innymi normy dotyczące ochrony zdrowia i bezpieczeństwa, promowanie odnawialnych źródeł energii, „zasadę ostrożności” w dziedzinie bezpieczeństwa żywności, etyczne aspekty nowych technologii oraz wiele innych kwestii. Unia Europejska jest także motorem podejmowanych na całym świecie starań zmierzających do rozwiązania problemu globalnego ocieplenia.

Europejskie wartości są również zauważalne na całym świecie pod postacią współpracy na rzecz rozwoju i pomocy humanitarnej zarządzanych przez UE.

W odniesieniu do współczesnej Europy stara mądrość – „w jedności siła” – nie traci zatem na znaczeniu.

VI. WARTOŚCI

Unia Europejska wspiera wartości humanitarne i postęp. Dokłada wszelkich starań, aby ludzkość korzystała z ogromnych zmian zachodzących na całym świecie, a nie padała ich ofiarą. Potrzeby ludzi nie mogą być zaspokojone wyłącznie na poziomie działań rynkowych lub działań jednostronnych podejmowanych przez poszczególne kraje.

Unia Europejska uosabia wizję ludzkości i model społeczeństwa popierane przez znakomitą większość swych obywateli. Europejczycy mają szczególny stosunek do dziedzictwa ważnych dla nich wartości: praw człowieka, solidarności społecznej, swobody przedsiębiorczości, sprawiedliwego podziału bogactwa, prawa do chronionego środowiska, szacunku dla różnorodności kulturowej, językowej i religijnej oraz harmonijnego połączenia tradycji i postępu.

W grudniu 2000 r. proklamowano w Nicei (Francja) prawnie wiążącą Kartę praw podstawowych Unii Europejskiej. Wymienia się w niej wszystkie prawa uznawane obecnie przez wszystkie państwa członkowskie UE i ich obywateli. Wspólne prawa i wartości dają Europejczykom poczucie więzi i wspólnoty. Dobrym przykładem wspólnych wartości może być fakt zniesienia kary śmierci we wszystkich krajach UE.

• 1951 Sześć krajów założycielskich ustanawia Europejską Wspólnotę Węgla i Stali (EWWiS).
• 1957 Te same sześć krajów podpisuje traktaty rzymskie, ustanawiając w ten sposób Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG) i Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Euratom).
• 1973 Liczba państw członkowskich Wspólnot wzrasta do dziewięciu, a wspólną polityką zostają objęte kolejne dziedziny.
• 1979 Odbywają się pierwsze bezpośrednie wybory do Parlamentu Europejskiego.
• 1981 Pierwsze rozszerzenie UE o kraj śródziemnomorski.
• 1992 Urzeczywistnia się idea jednolitego rynku europejskiego.
• 1993 Traktat z Maastricht ustanawia Unię Europejską.
• 2002 Do obiegu wchodzi euro.
• 2004 Liczba państw członkowskich UE wynosi 25, do 2013 r. wzrasta do 28.
• 2009 Za sprawą wejścia w życie traktatu lizbońskiego zmienia się sposób funkcjonowania UE.
• 2014 Odbywają się wybory europejskie – o stanowisko przewodniczącego Komisji Europejskiej ubiega się kilku kandydatów.
• 2015 Stopniowy powrót do umiarkowanego wzrostu gospodarczego po 7 latach światowego kryzysu i konsolidacji strefy euro.

1. 9 maja 1950 r. w Deklaracji Schumana przedstawiono propozycję utworzenia Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, która stała się rzeczywistością dzięki Traktatowi Paryskiemu, który podpisano 18 kwietnia 1951 r. Na mocy tego traktatu sześć krajów założycielskich (Belgia, Francja, Niderlandy, Luksemburg, Republika Federalna Niemiec oraz Włochy) utworzyło wspólny rynek węgla i stali. Celem przyświecającym tej inicjatywie było zapewnienie pokoju między krajami Europy i stworzenie możliwości współpracy instytucjonalnej, na zasadach równości, między zwyciężonymi i zwycięskimi krajami po II wojnie światowej.
2. Na mocy traktatów rzymskich z 25 marca 1957 r. sześć krajów założycielskich postanowiło utworzyć Europejską Wspólnotę Energii Atomowej i Europejską Wspólnotę Gospodarczą. Tej ostatniej przyświecała idea stworzenia szerszego wspólnego rynku obejmującego szereg różnych towarów i usług. 1 lipca 1968 r. zniesiono opłaty celne pomiędzy sześcioma państwami EWG. Również w latach 60. XX w. wprowadzono zasady wspólnej polityki, zwłaszcza w zakresie rolnictwa i handlu.
3. Sukces tego przedsięwzięcia zachęcił do przyłączenia się Danię, Irlandię oraz Zjednoczone Królestwo. Pierwsze rozszerzenie, z sześciu do dziewięciu członków, miało miejsce w 1973 r. W tym samym czasie wprowadzono nowe zasady polityki społecznej i polityki ochrony środowiska. W 1975 r. utworzono natomiast Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego.

1. Milowym krokiem były pierwsze bezpośrednie i powszechne wybory do Parlamentu Europejskiego w czerwcu 1979 r. Wybory takie odbywają się co pięć lat.
2. W 1981 r. do Wspólnot przystąpiła Grecja, a w 1986 r. – Hiszpania i Portugalia. Nastąpiło to po upadku dyktatur w tych krajach. Ekspansja Wspólnot w Europie Południowej spowodowała, że tym bardziej konieczne stało się wdrożenie regionalnych programów pomocy.
3. Recesja gospodarcza panująca na całym świecie we wczesnych latach 80. XX w. przyczyniła się do powstania fali eurosceptycyzmu. Jednak w 1985 r., kiedy Komisja Europejska pod przewodnictwem Jacques’a Delors’a opublikowała tzw. białą księgę, znowu pojawiła się nadzieja. W białej księdze przedstawiono harmonogram całkowitego wdrożenia rynku wewnętrznego do 1 stycznia 1993 r. Ten ambitny cel został zawarty w Jednolitym akcie europejskim, podpisanym w lutym 1986 r., a obowiązującym od 1 lipca 1987 r.

4. Polityczny kształt Europy uległ radykalnej zmianie po upadku muru berlińskiego w 1989 r. Wydarzenie to pociągnęło za sobą inne – ponowne zjednoczenie Niemiec w październiku 1990 r. i demokratyzację państw Europy Środkowej i Wschodniej, które wyzwoliły się spod kontroli ZSRR. Sam Związek Radziecki przestał istnieć w grudniu 1991 r.

   W tym samym czasie państwa członkowskie zaczęły negocjować zapisy nowego traktatu, który został przyjęty przez szefów państw lub rządów w grudniu 1991 r. w Maastricht. Do istniejącego systemu wspólnotowego dodano system współpracy międzyrządowej (w takich dziedzinach, jak polityka zagraniczna, wymiar sprawiedliwości i sprawy wewnętrzne), w wyniku czego dzięki traktatowi z Maastricht powstała Unia Europejska. Traktat o Unii Europejskiej wszedł w życie 1 listopada 1993 r.

5. W 1995 r. do UE przystąpiły trzy kolejne kraje – Austria, Finlandia i Szwecja – zwiększając liczbę państw członkowskich do 15. W tym czasie Europa zaczęła mierzyć się z coraz większymi wyzwaniami wynikającymi z globalizacji. Nowe technologie i rosnąca rola internetu zmodernizowały światową gospodarkę, jednak stały się również źródłem napięć natury społecznej i kulturowej.

   Równocześnie UE prowadziła prace nad realizacją najbardziej ambitnego ze swych dotychczasowych osiągnięć – stworzenia wspólnej waluty w celu ułatwienia życia przedsiębiorcom, konsumentom i podróżnym. Dnia 1 stycznia 2002 r. w 12 państwach UE euro zastąpiło stare waluty, a państwa te stworzyły razem tzw. strefę euro. Od tamtej pory euro stało się jedną z najważniejszych walut na świecie.

6. W połowie lat 90. XX w. rozpoczęto przygotowania do największego w historii rozszerzenia UE. Kandydaturę zgłosiło sześć krajów byłego bloku komunistycznego (Bułgaria, Czechy, Polska, Rumunia, Słowacja i Węgry), trzy kraje bałtyckie, które kiedyś były częścią Związku Radzieckiego (Estonia, Litwa i Łotwa), jedna z republik byłej Jugosławii (Słowenia) oraz dwa kraje śródziemnomorskie (Cypr i Malta).

   Unia z zadowoleniem przyjęła te kandydatury, widząc w nich szansę stabilizacji na kontynencie europejskim i rozszerzenia korzyści płynących ze zjednoczenia Europy na młode europejskie demokracje. Negocjacje rozpoczęto w grudniu 1997 r., a 1 maja 2004 r. do UE dołączyło 10 spośród krajów kandydujących. W 2007 r. ich śladami podążyły Bułgaria i Rumunia. Chorwacja przystąpiła do UE w 2013 r., zwiększając liczbę członków do 28.

7. Aby rozszerzona UE mogła stawić czoła stojącym przed nią złożonym wyzwaniom XXI w., należało opracować mniej skomplikowaną i skuteczniejszą metodę podejmowania decyzji. Nowe zasady zaproponowano w podpisanym w październiku 2004 r. projekcie konstytucji UE, która miała zastąpić wszystkie istniejące do tej pory traktaty. W 2005 r. dokument ten został jednak odrzucony w wyniku dwóch referendów krajowych – we Francji i w Niderlandach. W związku z tym konstytucję zastąpiono traktatem lizbońskim, który podpisano 13 grudnia 2007 r. i który wszedł w życie 1 grudnia 2009 r. Zmienia on wcześniejsze traktaty, ale ich nie zastępuje, a ponadto wprowadza większość zmian, które występowały w konstytucji. W ramach traktatu wprowadzono na przykład funkcję stałego przewodniczącego Rady Europejskiej i utworzono stanowisko Wysokiego Przedstawiciela Unii do Spraw Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa.

1. Wybory europejskie w maju 2014 r. oznaczały zmianę praktyk instytucjonalnych UE, jako że kandydatów na stanowisko przewodniczącego Komisji Europejskiej zaproponowały partie polityczne. Następnie, jak przewidziano w traktacie lizbońskim, Rada Europejska nominowała kandydata z partii posiadającej najwięcej mandatów. Był to Luksemburczyk Jean-Claude Juncker z Europejskiej Partii Ludowej. Został zatwierdzony przez szeroką koalicję proeuropejską w Parlamencie Europejskim, w tym przez ugrupowania socjalistyczne i liberalne.

   Wybory z 2014 r. okazały się również korzystne dla partii eurosceptycznych, które uzyskały około 100 z 751 mandatów. W głosowaniach często jednoznacznie sprzeciwiają się oni większości stanowisk politycznych dominujących w instytucjach UE, zazwyczaj wyrażają sceptycyzm wobec integracji UE oraz są zagorzałymi przeciwnikami imigracji.

2. W 2008 r. nastąpił światowy kryzys finansowy i gospodarczy. Doprowadziło to do ustanowienia nowych mechanizmów UE, mających zapewnić stabilność banków, obniżyć dług publiczny i skoordynować politykę gospodarczą państw członkowskich, w szczególności tych, w których używa się euro. Po upływie kilku lat wysiłek włożony w reformy strukturalne i poprawę rachunków publicznych zaczyna przynosić rezultaty w postaci nowego wzrostu gospodarczego.

   Polityka gospodarcza w strefie euro umacnia się pod przewodnictwem Komisji i Rady, które dysponują teraz nowymi instrumentami prawnymi do wdrożenia porozumień osiągniętych przez państwa członkowskie z myślą o zabezpieczeniu zdrowych finansów publicznych. Europejski Bank Centralny zwiększa płynność i utrzymuje bardzo niskie stopy procentowe. Unia Europejska promuje także nowe inwestycje za pośrednictwem Europejskiego Funduszu na rzecz Inwestycji Strategicznych, szczególnie w ramach partnerstw publiczno-prywatnych.

• Drzwi do Unii Europejskiej są otwarte dla każdego państwa europejskiego, które spełni kryteria demokratyczne, polityczne i gospodarcze wymagane w celu uzyskania członkostwa.
• W efekcie kolejnych rozszerzeń liczba członków UE zwiększyła się z 6 do 28 państw. W 2017 r. trwają negocjacje w sprawie członkostwa lub przygotowania do ewentualnego przystąpienia 6 krajów bałkańskich i Turcji.
• Każdy traktat o przyjęciu nowego członka musi zostać jednomyślnie zatwierdzony przez wszystkie obecne państwa członkowskie. Ponadto przed każdym kolejnym rozszerzeniem Unia musi ocenić własne możliwości pod kątem przyjęcia nowych członków oraz zdolność instytucji unijnych do dalszego sprawnego funkcjonowania.
• W trakcie kadencji 2014–2019 do UE nie przystąpi żaden kraj, ponieważ UE nadal skupia swoje wysiłki na wzroście gospodarczym.
• Przed europejską polityką sąsiedztwa stoją wyzwania bez precedensu od czasów zimnej wojny – polityka Rosji, której szczytowym punktem była bezprawna aneksja Krymu w 2014 r., podsyciła napięcia dyplomatyczne i militarne. Akty terroru na Bliskim Wschodzie dokonywane przez ekstremistów w Syrii i Iraku stanowią bezpośredni atak na podstawowe wartości i interesy europejskie. Masowy napływ ponad miliona uchodźców z tego regionu stawia przed Europą ogromne długoterminowe wyzwania, zarówno natury humanitarnej, jak i politycznej.

I. WARUNKI CZŁONKOSTWA

a) Wymogi prawne

Integracja europejska zawsze była procesem polityczno-gospodarczym dostępnym dla wszystkich państw europejskich wyrażających gotowość do przyjęcia traktatów oraz całego wspólnotowego dorobku prawnego. Zgodnie z traktatem lizbońskim (art. 49) każde państwo europejskie, które przestrzega zasad wolności, demokracji, poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności oraz praworządności, może ubiegać się o członkostwo w UE.

b) Kryteria kopenhaskie

W 1993 r. po otrzymaniu wniosków o członkostwo w Unii od byłych krajów komunistycznych Rada Europejska przedstawiła trzy kryteria, które należy spełnić, aby zostać członkiem UE. Zanim kraje kandydujące zostaną przyjęte do grona członków UE, muszą mieć:

• stabilne instytucje gwarantujące demokrację, poszanowanie zasad państwa prawa i praw człowieka oraz poszanowanie i ochronę praw mniejszości;
• trwałą gospodarkę rynkową, jak również zdolność do sprostania presji konkurencji oraz siłom rynkowym wewnątrz Unii;
• zdolność do sprostania wymogom członkostwa, w tym gotowość do realizacji celów Unii. Muszą również posiadać administrację publiczną, która będzie w stanie stosować prawo UE i zarządzać nim w praktyce.

c) Proces uzyskania statusu państwa członkowskiego UE

Rozmowy o członkostwie (tzw. negocjacje w sprawie przystąpienia) są prowadzone pomiędzy krajem kandydującym a Komisją Europejską działającą w imieniu Unii. Po zakończeniu negocjacji odbywa się posiedzenie Rady gromadzące wszystkie dotychczasowe państwa członkowskie. Podczas tego spotkania państwa członkowskie muszą podjąć jednomyślną decyzję o przyjęciu danego kraju. Parlament Europejski również musi wyrazić zgodę bezwzględną większością głosów. Następnie traktat akcesyjny musi być ratyfikowany przez państwa członkowskie i kraj kandydujący. Każde z tych państw przeprowadza ratyfikację zgodnie z obowiązującą w nim procedurą konstytucyjną.

W trakcie negocjacji państwa kandydujące zazwyczaj otrzymują przedakcesyjną pomoc finansową z UE, która ma im pomóc zmniejszyć dystans gospodarczy. Na ogół kraje te zawierają również z UE tzw. układy o stabilizacji i stowarzyszeniu. Na podstawie tych układów UE bezpośrednio monitoruje reformy gospodarcze i administracyjne, jakie kraje kandydujące muszą przeprowadzić w celu spełnienia warunków członkostwa w UE.

II. KU ZJEDNOCZENIU KONTYNENTU

a) Unia 28 państw

Spotkanie Rady Europejskiej, które odbyło się w Kopenhadze w grudniu 2002 r., otworzyło kolejny etap w historii zjednoczenia europejskiego i stanowi jeden z bardziej doniosłych momentów. Podejmując decyzję o przyjęciu 12 kolejnych krajów, UE nie tylko zwiększyła swoją powierzchnię i liczbę obywateli, ale również przypieczętowała koniec obowiązującego od 1945 r. podziału kontynentu na dwa obozy. Kraje europejskie, które przez dziesięciolecia nie mogły korzystać z demokratycznej wolności, zyskały wreszcie możliwość dołączenia do rodziny demokratycznych narodów europejskich. W 2004 r. członkami UE stały się zatem Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska, Słowacja, Słowenia i Węgry, wraz ze śródziemnomorskimi wyspami – Cyprem i Maltą. W 2007 r. ich śladami podążyły Bułgaria i Rumunia. Chorwacja przystąpiła do tego procesu, występując z wnioskiem o członkostwo w 2003 r., które uzyskała w 2013 r.

b) Prowadzone negocjacje

Turcja, która jest członkiem NATO i podpisała długoterminowy układ o stowarzyszeniu z UE, złożyła wniosek o członkostwo w Unii Europejskiej w 1987 r. W kontekście położenia geograficznego Turcji i jej historii politycznej Unia długo wahała się, zanim zaakceptowała tę kandydaturę. W październiku 2005 r. ostatecznie otwarto jednak negocjacje akcesyjne. Niektóre kraje UE wyrażają wątpliwości, czy Turcja zostanie członkiem Unii Europejskiej lub czy powinna się nim stać. Proponują one alternatywne rozwiązanie – „uprzywilejowane partnerstwo”. Negocjacje ożywiły się w 2015 r., kiedy Turcja doszła z UE do porozumienia o współpracy w celu zmniejszenia i kontrolowania liczby osób ubiegających się o azyl, które dostają się do UE przez Turcję. Intencją UE jest pozostanie dla Turcji punktem odniesienia, jeśli chodzi o reformy polityczne i prawa podstawowe. UE podkreśla, że poszanowanie tych wartości jest niepodlegającym negocjacjom warunkiem przystąpienia.

Kraje Bałkanów Zachodnich, z których większość była kiedyś częścią Jugosławii, również zwracają się do UE w celu przyspieszenia restrukturyzacji swoich gospodarek, poprawienia wzajemnych stosunków (które ucierpiały w wyniku długotrwałych konfliktów etnicznych i wojen religijnych) oraz skonsolidowania swoich instytucji demokratycznych. Unia Europejska przyznała status „kraju kandydującego” Albanii, byłej jugosłowiańskiej republice Macedonii, Czarnogórze i Serbii. Bośnia i Hercegowina złożyła w 2016 r. wniosek o przystąpienie do UE. W 2008 r. Kosowo (użycie tej nazwy nie wpływa na stanowiska w sprawie statusu Kosowa i jest zgodne z rezolucją Rady Bezpieczeństwa ONZ 1244/1999 oraz z opinią Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w sprawie Deklaracji niepodległości Kosowa) proklamowało niepodległość i również może stać się krajem kandydującym, po zakończeniu bieżących negocjacji w sprawie jego przyszłości.

Rozpoczęły się formalne negocjacje akcesyjne z Czarnogórą i Serbią.

Islandia, która w 2008 r. dotkliwie odczuła skutki kryzysu finansowego, złożyła wniosek o członkostwo w UE w 2009 r. Negocjacje akcesyjne zostały wstrzymane w 2013 r. na wniosek samej Islandii. Wskutek ożywienia się gospodarki kraju opinia publiczna w Islandii stała się mniej przychylna przystąpieniu do UE.

W przemówieniu inauguracyjnym wygłoszonym w Parlamencie Europejskim w 2014 r. Jean-Claude Juncker zapowiedział, że w trakcie jego kadencji, czyli do 2019 r., do Unii Europejskiej nie przystąpi żadne nowe państwo członkowskie.

III. JAK DUŻA MOŻE BYĆ UE?

a) Granice geograficzne

Debata publiczna na temat przyszłości UE pokazuje, że wielu Europejczyków żywi obawy co do ostatecznego kształtu granic UE. Rodzą się również pytania o tożsamość Europy. Na te pytania nie ma prostych odpowiedzi, zwłaszcza że każdy kraj inaczej pojmuje swoje interesy geopolityczne czy ekonomiczne. Kraje bałtyckie i Polska wykazały przychylność wobec przystąpienia Ukrainy do UE, lecz konflikt ukraińsko-rosyjski, którego szczytowym punktem była aneksja Krymu przez Rosję, spowodował napięcia geopolityczne uniemożliwiające realizację tego scenariusza. Ponadto strategiczne położenie Mołdawii zaostrzyło napięcie między państwami zachodnimi a Rosją, która zdecydowanie manifestuje swoje ambicje regionalne.

Liechtenstein, Norwegia i Szwajcaria nie są członkami UE, mimo iż spełniają wymogi, co jest zgodne z opinią publiczną w tych krajach.

Zdanie obywateli w różnych krajach UE w kwestii ostatecznego kształtu granic Unii Europejskiej jest w większym lub mniejszym stopniu podzielone. Gdyby zastosowano wyłącznie kryteria geograficzne, z pominięciem kwestii wartości demokratycznych, UE – podobnie jak Rada Europy (niebędąca organem UE) – mogłaby w ostatecznym kształcie liczyć 47 państw członkowskich.

Rozsądnym podejściem jest uznanie, że o członkostwo w UE może ubiegać się każdy kraj europejski, który wyraża gotowość do przyjęcia całości wspólnotowego dorobku prawnego oraz euro. Od 1950 r. integracja europejska stanowi ciągły proces i każda próba ostatecznego ustalenia granic UE byłaby sprzeczna z tym procesem.

b) Polityka sąsiedztwa

W wyniku rozszerzenia UE w 2004 r. i 2007 r. jej granice przesunęły się dalej na wschód i południe, co zrodziło pytania dotyczące kwestii utrzymywania odpowiednich stosunków z nowymi sąsiadami. Stabilność i bezpieczeństwo stanowią problem w regionach graniczących z UE. Unia pragnęła uniknąć sytuacji, w której powstałyby nowe linie podziału między UE a sąsiadującymi z nią regionami. Pojawiające się zagrożenia dla bezpieczeństwa, takie jak nielegalna imigracja, zakłócenia w dostawie energii, degradacja środowiska, transgraniczna przestępczość zorganizowana i terroryzm, to wyzwania, z którymi UE obecnie musi zmagać się jeszcze intensywniej. W związku z tym UE opracowała nową europejską politykę sąsiedztwa, regulującą stosunki z jej sąsiadami na wschodzie (Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Gruzja, Mołdawia i Ukraina) i na południu (Algieria, Egipt, Izrael, Jordania, Liban, Libia, Maroko, okupowane terytoria palestyńskie, Syria i Tunezja).

W 2004 r. niemal wszystkie wymienione kraje miały zawarte z UE dwustronne umowy o partnerstwie i współpracy lub układy o stowarzyszeniu, na mocy których zobowiązały się do przestrzegania wspólnych wartości (takich jak demokracja, prawa człowieka i praworządność) oraz do poczynienia postępów w dziedzinie gospodarki rynkowej, zrównoważonego rozwoju i ograniczenia ubóstwa. Ze swojej strony UE oferuje pomoc finansową, techniczną i makroekonomiczną, łatwiejszy dostęp do wiz oraz szereg środków wspomagających rozwój tych krajów.

Jednak ostatnie wydarzenia geopolityczne radykalnie zmieniły sytuację.

Na wschodzie, na Ukrainie, doszło do upadku autorytarnego rządu, co doprowadziło do wyborów prezydenckich w maju 2014 r., w których zwyciężył Petro Poroszenko – kandydat wyrażający opinie bardziej zgodne z zachodnimi wartościami. Spowodowało to podpisanie układu o stowarzyszeniu między Ukrainą a UE we wrześniu 2014 r. Trudne warunki gospodarcze i starcia zbrojne między siłami ukraińskimi a ugrupowaniami separatystycznymi wspieranymi przez Rosję postawiły kraj w bardzo trudnej sytuacji, która jednak nie uniemożliwia zacieśniania więzi z UE. W latach 2014–2015 Unia Europejska przyznała Ukrainie ponad 7 mld euro w ramach pomocy finansowej związanej z reformami politycznymi i demokratycznymi.

W 2011 r. arabska wiosna znacznie zmieniła sytuację polityczną na południowym wybrzeżu Morza Śródziemnego i na Bliskim Wschodzie. Doszło do zmiany rządów w Tunezji i Egipcie, wojny domowej w Syrii, rozpętania chaosu w Libii po upadku reżimu Kadafiego i utworzenia tzw. Państwa Islamskiego (Daisz), które w drodze działań terrorystycznych opanowało duże tereny w Syrii i Iraku.

Niektóre kraje UE wchodzą w skład koalicji wojskowej walczącej przeciw tzw. Państwu Islamskiemu (Daisz), a UE mierzy się z dużym napływem migrantów pochodzących z Syrii, Rogu Afryki i Afryki Subsaharyjskiej, uciekających przed wojną, prześladowaniami religijnymi lub ubóstwem. W 2015 r. około miliona osób próbowało przeprawić się przez Morze Śródziemne z wybrzeży Libii i Turcji na pokładach łodzi należących do przestępców dopuszczających się handlu ludźmi. W obliczu tej katastrofy humanitarnej UE dokonuje przeglądu swojej wspólnej polityki azylowej i imigracyjnej (zob. rozdział 10).

• Parlament Europejski, który reprezentuje obywateli UE, dzieli władzę legislacyjną i budżetową z Radą.
• Szefowie państw lub rządów UE spotykają się jako Rada Europejska w celu określenia ogólnego kierunku polityki UE i podjęcia istotnych decyzji w kluczowych kwestiach.
• Na częstych posiedzeniach Rady, której członkami są ministrowie z państw członkowskich UE, podejmowane są decyzje polityczne i uchwalane akty prawne UE.
• Komisja Europejska, która reprezentuje wspólne interesy Unii Europejskiej, jest głównym organem wykonawczym. Zgłasza ona wnioski dotyczące prawodawstwa i to ona dokłada starań, aby zasady polityki UE były należycie wdrażane.

I. INSTYTUCJE DECYZYJNE

Unia Europejska jest czymś więcej niż tylko konfederacją krajów, nie jest to jednak państwo federalne. W istocie jej struktura nie mieści się w żadnej tradycyjnej kategorii prawa. Z historycznego punktu widzenia UE jest tworem unikatowym, a jej system podejmowania decyzji w ciągu ostatnich 60 lat podlegał ciągłemu rozwojowi.

Traktaty (czyli „prawo pierwotne”) stanowią podstawę, na której stworzono dużą liczbę aktów „prawodawstwa wtórnego”, mającego bezpośredni wpływ na życie codzienne obywateli Unii Europejskiej. Prawodawstwo wtórne składa się przede wszystkim z rozporządzeń, dyrektyw i zaleceń przyjętych przez instytucje UE.

Akty te, wraz z polityką UE w różnych dziedzinach, są wynikiem decyzji podjętych przez Parlament Europejski (reprezentujący obywateli), Radę (reprezentującą rządy państw członkowskich) oraz Komisję Europejską (niezależny politycznie organ wykonawczy, który dba o wspólne interesy Europy). Poniżej przedstawiono również funkcje pozostałych instytucji i organów.

a) Parlament Europejski

Parlament Europejski – jedyny organ wybieralny – reprezentuje obywateli UE. Do kompetencji Parlamentu Europejskiego należy sprawowanie nadzoru nad działaniami UE i przyjmowanie wspólnie z Radą prawodawstwa UE. Od 1979 r. posłów do Parlamentu Europejskiego wybiera się co 5 lat w powszechnych wyborach bezpośrednich.

W 2017 r. przewodniczącym Parlamentu na okres dwóch i pół lat został wybrany Włoch Antonio Tajani (Europejska Partia Ludowa).

Najważniejsze debaty Parlamentu odbywają się podczas comiesięcznych zgromadzeń (znanych pod nazwą posiedzeń plenarnych), w których zasadniczo uczestniczą wszyscy posłowie do Parlamentu Europejskiego. Z reguły posiedzenia plenarne odbywają się w Strasburgu (Francja), natomiast wszelkie posiedzenia dodatkowe odbywają się w Brukseli (Belgia). Tam zazwyczaj wykonuje się również prace przygotowawcze: „Konferencja Przewodniczących” – tj. przewodniczący ugrupowań politycznych wraz z przewodniczącym Parlamentu Europejskiego ^– ustalają porządek obrad posiedzeń plenarnych, a 20 komisji parlamentarnych przygotowuje projekty zmian w prawodawstwie, które będą przedmiotem obrad. Bieżącymi sprawami administracyjnymi Parlamentu zajmuje się jego Sekretariat Generalny z siedzibą w Luksemburgu i Brukseli. Każde ugrupowanie polityczne ma również własny sekretariat.

Parlament uczestniczy w pracach legislacyjnych UE na dwa sposoby.

• W ramach tzw. procedury współdecyzji, będącej zwykłą procedurą ustawodawczą, Parlament w równym stopniu co Rada odpowiada za proces legislacyjny we wszystkich obszarach polityki, w których decyzje w Radzie podejmuje się „kwalifikowaną większością” głosów. Od czasu wejścia w życie traktatu lizbońskiego obszary te stanowią około 95 proc. prawodawstwa UE. Rada i Parlament mogą dojść do porozumienia po pierwszym czytaniu. Jeżeli nie osiągną porozumienia po dwóch czytaniach, wniosek kieruje się do komitetu pojednawczego.
• W drodze tzw. procedury zgody Parlament musi ratyfikować umowy międzynarodowe UE (wynegocjowane przez Komisję), wliczając w to każdy nowy traktat rozszerzający Unię Europejską.

Parlament Europejski dzieli również z Radą równą odpowiedzialność za przyjęcie budżetu UE (proponowanego przez Komisję Europejską). Parlament może odrzucić przedłożony budżet i niejednokrotnie skorzystał z tego prawa. W takim przypadku cała procedura budżetowa rozpoczyna się od nowa. Korzystając z przysługujących mu uprawnień budżetowych, Parlament wywiera znaczny wpływ na proces tworzenia zasad polityki UE.

Parlament Europejski jest również organem sprawującym demokratyczną kontrolę nad Unią, w szczególności nad Komisją Europejską.

Parlament Europejski jest wybierany co 5 lat. 22–25 maja 2014 r. odbyły się ósme wybory bezpośrednie, w których wzięło udział 42,5 proc. spośród 380 mln osób uprawnionych do głosowania. Frekwencja była podobna jak w poprzednich wyborach w 2009 r.

Zgodnie z treścią traktatu lizbońskiego po raz pierwszy w 2014 r. każda partia ogólnoeuropejska wyłoniła swojego przedstawiciela, który kandydował na stanowisko przewodniczącego Komisji Europejskiej. Największą liczbę mandatów uzyskała Europejska Partia Ludowa, dlatego Rada Europejska zadecydowała większością kwalifikowaną, by na stanowisko prezydenta Komisji nominować kandydata z tej partii. Był nim Jean-Claude Juncker, były premier Luksemburga. Zagłosowała na niego znaczna większość w Parlamencie (422 posłów głosowało za, 250 przeciw, 47 wstrzymało się).

Następnie Parlament przeprowadził przesłuchania z 27 zgłoszonymi kandydatami z każdego państwa członkowskiego w celu rozważenia ich przydatności na stanowiska członków Komisji, przed zatwierdzeniem Komisji jako całości.

Parlament jest zawsze upoważniony do odwołania całej Komisji przez przyjęcie wniosku o wotum nieufności. Wotum wymaga większości dwóch trzecich głosów. Parlament sprawuje również bieżący nadzór nad procesem zarządzania polityką UE. W ramach tego nadzoru Parlament może zadawać Komisji i Radzie pytania w formie ustnej lub pisemnej.

Posłowie do Parlamentu Europejskiego oraz posłowie do parlamentów narodowych państw członkowskich często ściśle ze sobą współpracują. Dzieje się tak w ramach partii politycznych oraz wyspecjalizowanych organów, które powołano właśnie w tym celu. Od 2009 r. Traktat UE definiuje role parlamentów narodowych w Unii Europejskiej. Mogą one wyrażać opinię na temat wszystkich aktów prawnych proponowanych przez Komisję Europejską, a zatem zapewniają przestrzeganie zasady pomocniczości. Mówi ona, że UE powinna zajmować się tylko takimi zadaniami, których realizacja na szczeblu europejskim jest skuteczniejsza niż na szczeblu krajowym lub regionalnym.

Grupy polityczne w Parlamencie Europejskim

b) Rada Europejska

Rada Europejska jest najwyższą instytucją polityczną UE. W jej skład wchodzą szefowie państw lub rządów wszystkich państw członkowskich UE – prezydenci lub premierzy – oraz przewodniczący Komisji Europejskiej. Z reguły posiedzenia Rady Europejskiej odbywają się cztery razy w roku w Brukseli. Na jej czele stoi stały przewodniczący, którego zadaniem jest koordynacja i zapewnienie ciągłości prac Rady Europejskiej. Stały przewodniczący jest wybierany (większością kwalifikowaną głosów członków Rady Europejskiej) na okres dwóch i pół roku i może zostać ponownie wybrany na urząd przewodniczącego tylko raz. Od 1 grudnia 2014 r. urząd ten sprawuje były premier Polski Donald Tusk.

Rada Europejska wyznacza cele UE i określa tryb ich osiągnięcia. Stanowi siłę napędzającą główne inicjatywy polityczne i podejmuje decyzje w drażliwych kwestiach, w których Rada Ministrów nie była w stanie osiągnąć porozumienia. Rada Europejska stawia również czoła bieżącym problemom międzynarodowym poprzez wspólną politykę zagraniczną i bezpieczeństwa stanowiącą mechanizm koordynacji polityki zagranicznej poszczególnych państw członkowskich UE.

c) Rada

Rada Unii Europejskiej (nazywana także Radą Ministrów) składa się z ministrów rządów państw członkowskich UE. Każde państwo członkowskie przewodniczy Radzie przez okres 6 miesięcy. W każdym zebraniu Rady uczestniczy jeden minister z każdego państwa członkowskiego. To, który minister będzie reprezentował dany kraj podczas zebrania Rady, zależy od tematu wpisanego do porządku obrad: na przykład sprawy zagraniczne, rolnictwo, przemysł, transport, środowisko.

Posiedzeniom Rady Ministrów Spraw Zagranicznych przewodniczy Wysoki Przedstawiciel Unii do Spraw Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa, który jest jednym z wiceprzewodniczących Komisji. Urząd ten od listopada 2014 r. sprawuje była minister spraw zagranicznych Włoch Federica Mogherini.

Głównym zadaniem Rady jest przyjmowanie aktów prawnych UE. Z reguły odpowiedzialność ta spoczywa również na Parlamencie Europejskim. Rada i Parlament współdzielą również odpowiedzialność za przyjęcie budżetu UE. Ponadto do kompetencji Rady należy podpisywanie umów międzynarodowych, które zostały wcześniej wynegocjowane przez Komisję.

Rada podejmuje decyzje w trojaki sposób: zwykłą większością głosów, większością kwalifikowaną lub jednomyślnie, w zależności od istotności sprawy.

Rada musi stanowić jednomyślnie w sprawach istotnych, takich jak: opodatkowanie, zmiany w traktatach, wprowadzenie nowej wspólnej polityki lub przystąpienie nowego kraju do UE.

W większości pozostałych przypadków stosuje się kwalifikowaną większość głosów. Oznacza to, że decyzja Rady może być podjęta wyłącznie tzw. podwójną większością. Decyzja zostanie przyjęta, jeżeli uzyska poparcie 55 proc. państw członkowskich (16 z 28 krajów) reprezentujących co najmniej 65 proc. ludności UE (około 332 mln z 510 mln obywateli).

Gdy wprowadzono euro, w ramach Rady utworzono nowy organ – Eurogrupę, na której posiedzeniach spotykają się wszyscy ministrowie gospodarki i finansów z 19 państw strefy euro.

d) Komisja Europejska

Komisja jest kluczową instytucją UE. Jest ona jedyną instytucją upoważnioną do przygotowywania wniosków dotyczących nowych aktów prawnych UE, które następnie kieruje do Rady i Parlamentu w celu rozpatrzenia i przyjęcia.

Członkowie Komisji są wyznaczani na pięcioletnią kadencję w wyniku ustaleń między państwami członkowskimi. Kandydaci wskazani przez państwa członkowskie muszą zostać zatwierdzeni przez Parlament Europejski (jak opisano powyżej). Komisja odpowiada przed Parlamentem. Jeżeli Parlament przyjmie wniosek o wotum nieufności, wówczas cała Komisja musi złożyć rezygnację.

W skład Komisji wchodzi jeden członek (komisarz) z każdego kraju UE, w tym przewodniczący Komisji i Wysoki Przedstawiciel Unii do Spraw Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa, który jest jednym z wiceprzewodniczących Komisji. Komisja obecnej kadencji, pod przewodnictwem Jeana-Claude’a Junckera, objęła urząd 1 listopada 2014 r. Szef Komisji powołał siedmiu wiceprzewodniczących. Ich zadaniem jest koordynowanie działań komisarzy oraz dopilnowanie, aby działania koncentrowały się na wyznaczonych przez niego obszarach priorytetowych. Należą do nich: wzrost gospodarczy i wzrost zatrudnienia, jednolity rynek cyfrowy, energia i zmiany klimatu oraz unia gospodarcza i walutowa. Aby mieć pewność, że Komisja koncentruje swoje działania na priorytetach i respektuje zasady pomocniczości, przewodniczący powołał Fransa Timmermansa na stanowisko pierwszego wiceprzewodniczącego odpowiedzialnego za lepsze stanowienie prawa i stosunki instytucjonalne.

Komisja ma sporą niezależność w sprawowaniu swej funkcji. Do zadań Komisji należy reprezentowanie interesów całej UE, co oznacza, że nie może przyjmować poleceń od rządów poszczególnych państw. Jako „strażnik traktatów” Komisja musi również dopilnowywać, aby rozporządzenia i dyrektywy przyjęte przez Radę i Parlament zostały należycie wdrożone w państwach członkowskich. Jeżeli tak się nie stanie, wówczas Komisja może pozwać państwo naruszające prawo unijne do Trybunału Sprawiedliwości, aby zapewnić przestrzeganie unijnych przepisów.

Jako unijny organ wykonawczy Komisja wykonuje decyzje podejmowane przez Radę, na przykład w odniesieniu do wspólnej polityki rolnej. Komisja jest w dużym stopniu odpowiedzialna za realizację wspólnej polityki europejskiej w takich dziedzinach, jak badania i technologia, pomoc międzynarodowa i rozwój regionalny. Zarządza również budżetem związanym z tymi obszarami polityki.

Pracę komisarzy europejskich wspomaga służba cywilna, której główne siedziby to Bruksela i Luksemburg. Powstało również szereg agencji, które wykonują określone zadania dla Komisji; agencje w większości przypadków mieszczą się w innych europejskich miastach.

e) Trybunał Sprawiedliwości

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej z siedzibą w Luksemburgu składa się z jednego sędziego z każdego państwa członkowskiego oraz jedenastu rzeczników generalnych. Członkowie Trybunału są powoływani na zasadzie porozumienia rządów państw członkowskich na odnawialną 6-letnią kadencję. Niezawisłość członków Trybunału jest gwarantowana. Trybunał ma zapewniać, aby przestrzegano prawa Unii oraz aby Traktaty były właściwie interpretowane i stosowane.

f) Europejski Bank Centralny

Europejski Bank Centralny z siedzibą we Frankfurcie odpowiada za zarządzanie walutą euro i polityką pieniężną UE (zob. rozdział 7 „Euro”). W skład jego władz wchodzi sześciu członków zarządu oraz prezesi banków centralnych 19 państw strefy euro. Do głównych zadań Europejskiego Banku Centralnego należy utrzymanie stabilności cen i prowadzenie nadzoru nad bankami w strefie euro. Od 2011 r. prezesem Banku Centralnego jest Mario Draghi, były prezes włoskiego banku centralnego (Banca d’Italia).

g) Trybunał Obrachunkowy

Europejski Trybunał Obrachunkowy, z siedzibą w Luksemburgu, ustanowiono w 1975 r. W jego skład wchodzi po jednym członku z każdego państwa UE. Powołuje się ich na 6-letnią kadencję w drodze porozumienia pomiędzy państwami członkowskimi, po zasięgnięciu opinii Parlamentu Europejskiego. Kontroluje, czy wszystkie dochody wpłynęły do Unii Europejskiej, oraz sprawdza prawidłowość i legalność wydatków UE oraz właściwe zarządzanie budżetem UE.

II. INNE ORGANY

a) Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny

Podejmując decyzje w wielu dziedzinach polityki, Rada i Komisja Europejska konsultują się z Europejskim Komitetem Ekonomiczno-Społecznym. Jego członkowie reprezentują rozmaite grupy interesu, które razem tworzą zorganizowane społeczeństwo obywatelskie. Członkowie Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego są powoływani przez Radę na 5-letnią kadencję.

b) Komitet Regionów

Komitet Regionów jest zgromadzeniem przedstawicieli samorządów regionalnych i lokalnych. Przedstawicieli samorządów zgłaszają państwa członkowskie, a Rada powołuje ich na 5-letnią kadencję. Rada i Komisja muszą zasięgać opinii Komitetu w sprawach mających znaczenie dla regionów, przy czym Komitet może też wydawać opinie z własnej inicjatywy.

c) Europejski Bank Inwestycyjny

Europejski Bank Inwestycyjny, z siedzibą w Luksemburgu, udziela kredytów oraz gwarancji, aby wspomóc mniej rozwinięte regiony UE i zwiększyć konkurencyjność przedsiębiorstw.

d) Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich

Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich wybierany jest przez Parlament Europejski na odnawialną, 5-letnią kadencję. Jego zadanie polega na rozpatrywaniu skarg związanych ze złym funkcjonowaniem administracji unijnych instytucji. Skargi te mogą składać obywatele, przedsiębiorstwa oraz mieszkańcy państw członkowskich UE. Od 2013 r. stanowisko Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich sprawuje Emily O ’Reilly, była Rzecznik Praw Obywatelskich w Irlandii.

• Unia Europejska funkcjonuje w różnych obszarach polityki, w których, jak ocenili europejscy przywódcy, korzystne jest wspólne działanie. Jest to m.in. jednolity rynek, euro, wspieranie wzrostu gospodarczego, bezpieczeństwo, wymiar sprawiedliwości i sprawy zagraniczne. (zob. kolejne rozdziały)
• Inne obszary polityki UE to:
  • polityka innowacyjności, która promuje stosowanie nowych rozwiązań w takich obszarach, jak klimat i ochrona środowiska, badania i rozwój,
  • zasady polityki solidarnościowej (znanej również pod nazwą polityka spójności) w kwestiach regionalnych, rolnych i społecznych.
• UE finansuje te obszary polityki z rocznego budżetu, który umożliwia jej uzupełnienie i zwiększenie wartości działań podejmowanych przez rządy państw członkowskich. Budżet UE jest niewielki w porównaniu z łącznymi zasobami państw członkowskich UE: stanowi on nie więcej niż 1,04 proc. ich łącznego dochodu narodowego brutto.

I. POLITYKA INNOWACYJNOŚCI

Działania podejmowane przez Unię Europejską mają wpływ na życie codzienne jej obywateli, ponieważ dotyczą wielu faktycznych wyzwań, jakim musi stawić czoła społeczeństwo, takich jak ochrona środowiska, ochrona zdrowia, innowacje technologiczne, energia.

a) Ochrona środowiska oraz zrównoważony rozwój

Od lat 60. XX w. naukowcy ostrzegają, że temperatura na Ziemi wzrasta. Początkowo nie wywoływało to reakcji ze strony przywódców politycznych, lecz w 1988 r. Organizacja Narodów Zjednoczonych powołała Międzyrządowy Zespół ds. Zmian Klimatu. Panel ekspertów zdołał zwrócić uwagę całego świata na potencjalnie katastrofalne skutki globalnego ocieplenia, spowodowanego emisją szkodliwych gazów do atmosfery, szczególnie pochodzących ze spalania paliw kopalnych zawierających węglowodór.

W 2008 r. Unia Europejska wniosła istotny wkład w walkę ze zmianą klimatu. Rada Europejska uzgodniła, że do 2020 r. Unia Europejska ograniczy ilość emisji na swoim obszarze o co najmniej 20 proc. (w porównaniu do poziomów z 1990 r.), zwiększy udział energii odnawialnej w rynku do 20 proc. i ograniczy całkowite zużycie energii o 20 proc. W 2014 r. przywódcy UE przyjęli bardziej ambitny cel – obniżenie emisji o co najmniej 40 proc. do 2030 r. w porównaniu z 1990 r. Kraje UE również podjęły wspólne, zdecydowane działania, aby konferencja ONZ w sprawie zmiany klimatu, która odbyła się w Paryżu w grudniu 2015 r., doprowadziła do wiążącego porozumienia między 195 krajami dotyczącego utrzymania wzrostu średniej temperatury na poziomie 2°C. Aby móc zmniejszyć emisje i przystosować się do zmiany klimatu, najuboższe kraje na świecie potrzebują wsparcia finansowego. W okresie 2014–2020 UE przeznaczy na ten cel co najmniej 14 mld euro z Europejskiego Funduszu Rozwoju. Proces polityczny ratyfikowania przez UE porozumienia paryskiego sfinalizowano 4 października 2016 r., kiedy to ratyfikację zatwierdził Parlament Europejski. Dzięki temu porozumienie mogło wejść w życie.

Kraje UE uzgodniły wiążące przepisy zmierzające do zmniejszenia szkodliwych emisji w całej UE. Znaczna część tego zadania polega na inwestowaniu w nowe technologie, co stanowi jednocześnie źródło miejsc pracy i wzrostu gospodarczego. Ogólnounijny system handlu uprawnieniami do emisji ma na celu efektywne osiągnięcie wymaganych ograniczeń emisji szkodliwych gazów.

Unia Europejska zajmuje się również szeregiem innych problemów związanych ze środowiskiem. Należą do nich na przykład hałas, odpady, ochrona naturalnych siedlisk, spaliny, chemikalia, wypadki przemysłowe i czystość wody w kąpieliskach. UE podejmuje również starania w sprawie zapobiegania klęskom żywiołowym lub katastrofom spowodowanym przez człowieka, takim jak wycieki ropy naftowej lub pożary lasów.

UE nieustannie udoskonala swoje prawodawstwo, aby zapewnić lepszą ochronę zdrowia publicznego. Przykładem działań w tej dziedzinie jest zmienione prawodawstwo UE dotyczące chemikaliów. Wcześniejsze fragmentaryczne zasady zastąpiono jednolitym systemem, znanym jako REACH – czyli rejestracja, ocena, udzielanie zezwoleń i ograniczenia w zakresie chemikaliów. System ten opiera się na centralnej bazie danych zarządzanej przez Europejską Agencję Chemikaliów z siedzibą w Helsinkach (Finlandia). Jego celem jest zapobieganie zanieczyszczeniu powietrza, wody, gleby i budynków, zachowanie różnorodności biologicznej oraz poprawa zdrowia i bezpieczeństwa obywateli UE przy jednoczesnym zachowaniu konkurencyjności przemysłu europejskiego.

b) Innowacje technologiczne

Twórcy Unii Europejskiej słusznie uznali, że przyszły dobrobyt Europy będzie zależał od jej zdolności do pozostania w gronie światowych liderów w dziedzinie technologii. Dostrzegli znaczne korzyści, jakie niesie za sobą wspólne realizowanie prac badawczych na szczeblu europejskim. Ponieważ mieli oni świadomość korzyści, jakie niesie ze sobą wspólne realizowanie prac badawczych, już w 1958 r., oprócz Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, powołali do życia Euratom, czyli Europejską Wspólnotę Energii Atomowej. Euratom stworzono, aby państwa członkowskie mogły wspólnie wykorzystywać energię nuklearną do celów pokojowych przy udziale Wspólnego Centrum Badawczego, które składa się z siedmiu instytutów badawczych.

Aby dotrzymać kroku rosnącej globalnej konkurencji, konieczna okazała się jednak dywersyfikacja badań europejskich, a także zlikwidowanie barier między krajowymi programami badawczymi, zebranie jak największej liczby naukowców z różnych dziedzin oraz udzielenie im pomocy w zakresie znalezienia zastosowań przemysłowych dla ich odkryć.

Wspólne działania badawcze na poziomie UE mają być dzisiaj uzupełnieniem programów badawczych prowadzonych na szczeblu krajowym. Koncentrują się one na projektach, które łączą szereg laboratoriów z różnych krajów UE. Wsparcie otrzymują także badania podstawowe w takich dziedzinach jak kontrolowana synteza jądrowa – potencjalnie niewyczerpalne źródło energii XXI w. Innym wspieranym obszarem są działania w zakresie badań i rozwoju technologicznego w kluczowych gałęziach przemysłu, takich jak przemysł elektroniczny lub komputerowy, które są narażone na silną konkurencję spoza UE.

Unia Europejska chce przeznaczyć 3 proc. swojego PKB na cele badawcze. Głównym narzędziem finansowania badań naukowych w ramach UE jest seria programów ramowych. „Horyzont 2020” to ósmy program ramowy w zakresie badań naukowych i rozwoju technologicznego na lata 2014–2020. Większość liczącego ponad 80 mld euro budżetu przeznacza się na badania prowadzone w takich obszarach, jak ochrona zdrowia, żywność i rolnictwo, technologie informacyjne i komunikacyjne, nanonauka, energetyka, ochrona środowiska, transport, obronność i badania kosmiczne oraz nauki społeczno-ekonomiczne. Pozostałe programy promują międzynarodową współpracę w zakresie projektów badawczych dotyczących nowoczesnych technologii oraz zapewniają wsparcie dla badaczy i ich rozwoju zawodowego.

c) Energia

Ponad połowa źródeł energii w UE pochodzi obecnie z importu, co czyni UE największym światowym importerem energii. Europejczycy są narażeni na przerwy w dostawach czy podwyżki cen w wyniku międzynarodowych kryzysów. W tym kontekście UE dąży do zmniejszenia zużycia paliw kopalnianych i odwrócenia procesu globalnego ocieplenia.

Podejmowane są różne działania, na przykład w celu oszczędzania energii przez wykorzystywanie jej w bardziej rozsądny sposób, rozwoju alternatywnych źródeł energii (zwłaszcza odnawialnych) i zwiększenia współpracy międzynarodowej. Jednym z kluczowych obszarów działania jest poprawienie izolacji termicznej budynków, ponieważ jej zły stan odpowiada za 40 proc. zużycia energii w UE i 36 proc. szkodliwych emisji, takich jak gazy cieplarniane. W Europie badania i rozwój w sektorze energii koncentrują się przede wszystkim na energii słonecznej, wiatrowej i jądrowej oraz energii z biomasy.

Ważnym priorytetem w polityce energetycznej jest poprawa połączeń sieci transportowych i energetycznych w całej Europie. Mogłoby to zwiększyć efektywność energetyczną, zarówno z przyczyn technicznych, jak i ze względu na wspólne rynki. Większość projektów uruchomionych w ramach planu inwestycyjnego dla Europy, zainicjowanego w 2014 r. przez przewodniczącego Junckera, promuje efektywną, czystą i odnawialną energię. Do projektów tych należy m.in. poprawa połączenia sieci elektrycznych Hiszpanii i Portugalii z Francją oraz poprawa połączenia sieci w regionie Morza Bałtyckiego.

W celu zapewnienia ciągłości dostaw energii Europa podejmuje działania także na arenie międzynarodowej, zwłaszcza wobec Rosji i państw Bliskiego Wschodu.

II. POLITYKA SOLIDARNOŚCIOWA

W celu zapewnienia prawidłowego funkcjonowania jednolitego rynku (zob. rozdział 6) należy skorygować występujące na nim zaburzenia równowagi. W tym celu przyjęto w UE tzw. politykę solidarnościową, opracowaną z myślą o udzielaniu pomocy słabiej rozwiniętym regionom i sektorom gospodarki borykającym się z problemami. UE uczestniczy również we wspieraniu restrukturyzacji gałęzi przemysłu, które najbardziej ucierpiały w wyniku szybko rosnącej międzynarodowej konkurencji.

a) Polityka regionalna i polityka spójności

Inwestycje z budżetu UE na lata 2014–2020 w ramach unijnej polityki spójności wyniosą 325 mld euro (34 proc. budżetu UE). Środki te trafią do państw członkowskich, ich regionów i miast i zostaną przeznaczone na ogólnounijne cele, takie jak wzrost gospodarczy i tworzenie nowych miejsc pracy, a także przeciwdziałanie zmianie klimatu, zależności energetycznej i wykluczeniu społecznemu.

Opisane powyżej cele są finansowane z konkretnych funduszy UE, które uzupełniają lub pobudzają inwestycje realizowane przez sektor prywatny oraz przez rządy krajowe i regionalne:

• Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego służy finansowaniu projektów rozwoju regionalnego i pobudzaniu rozwoju słabiej rozwiniętych regionów. Obejmuje to przebudowę podupadających obszarów przemysłowych.
• Europejski Fundusz Społeczny jest wykorzystywany do finansowania szkoleń zawodowych i udzielania pomocy w znalezieniu pracy. Celem nowej inicjatywy (o budżecie 6 mld euro) jest pomoc młodym ludziom w wejściu na rynek pracy w regionach o stopie bezrobocia młodzieży przekraczającej 25 proc. Finansowanie jest szczególnie ukierunkowane na zapewnienie bezrobotnym odpowiednich szkoleń.
• Fundusz Spójności służy finansowaniu projektów z zakresu infrastruktury transportowej oraz ochrony środowiska w krajach UE, których PKB na mieszkańca jest niższy niż 90 proc. średniej unijnej.

b) Wspólna polityka rolna i wspólna polityka rybołówstwa

Do celów wspólnej polityki rolnej, które określono w traktacie rzymskim z 1957 r., należało zapewnienie odpowiedniego poziomu życia rolnikom, ustabilizowanie rynków, zapewnienie konsumentom produktów rolnych za rozsądną cenę oraz zmodernizowanie infrastruktury rolnej. Cele te zostały w dużym stopniu osiągnięte. Co więcej, konsumenci korzystają obecnie z bezpieczeństwa dostaw, a ceny produktów rolnych pozostają na stałym poziomie, chronione przed wahaniami cenowymi na rynku światowym. Wspólna polityka rolna jest finansowana z Europejskiego Funduszu Rolniczego Gwarancji i z Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich.

Jednak polityka rolna UE padła ofiarą własnego sukcesu. Produkcja przerosła konsumpcję, co stało się bardzo dużym obciążeniem dla budżetu UE. Należało więc podjąć kroki w celu zreformowania polityki rolnej. Reformy poskutkowały: produkcja została zmniejszona.

Nową rolą rolników jest zapewnienie pewnego poziomu działalności gospodarczej na każdym obszarze wiejskim i zachowanie różnorodności i zrównoważonego charakteru krajobrazu wiejskiego w Europie. Ta różnorodność i uznanie dla wiejskiego trybu życia – dla ludzi żyjących w harmonii z naturą – są istotnym elementem tożsamości europejskiej. Ponadto rolnictwo europejskie odgrywa ważną rolę w przeciwdziałaniu zmianie klimatu, ochronie flory i fauny oraz zapewnianiu żywności dla ludności świata.

Istnieją także programy mające na celu promocję i ochronę nazw lokalnych i regionalnych produktów rolnych wysokiej jakości w UE.

Unia Europejska prowadzi również wspólną politykę rybołówstwa. Na szczeblu europejskim ustanawia się przepisy dotyczące zarządzania flotą rybacką i ochrony stad ryb.

c) Wymiar społeczny

Celem polityki społecznej UE jest niwelowanie najbardziej rażących nierówności w społeczeństwie europejskim. Europejski Fundusz Społeczny został ustanowiony w 1961 r., aby pomóc w tworzeniu nowych miejsc pracy oraz wspierać mobilność zawodową i geograficzną pracowników.

Pomoc finansowa nie jest jedynym rodzajem działań podejmowanych przez UE w celu poprawy warunków społecznych w Europie. Pieniądze nie rozwiążą wszystkich problemów spowodowanych recesją gospodarczą lub regionalnymi opóźnieniami w rozwoju. Dynamiczne efekty wzrostu muszą przede wszystkim pobudzać postęp społeczny. Jest to nierozerwalnie związane z prawodawstwem, które gwarantuje solidny zestaw podstawowych praw. Część tych praw, jak na przykład prawo mężczyzn i kobiet do równego wynagrodzenia za taką samą pracę, jest zawarta w traktatach. Pozostałe zostały określone w dyrektywach o ochronie pracowników (ochrona zdrowia i bezpieczeństwo w miejscu pracy) i podstawowych normach bezpieczeństwa.

Wspólnotowa karta socjalnych praw podstawowych pracowników UE, włączona do Traktatu UE w 1997 r., zawiera prawa, które powinny przysługiwać wszystkim pracownikom w UE – takie, jak swoboda przemieszczania się godziwa zapłata poprawa warunków pracy ochrona socjalna prawo do zrzeszania się i prowadzenia negocjacji w sprawie układów zbiorowych prawo do kształcenia zawodowego równe traktowanie mężczyzn i kobiet informowanie pracowników, odbywanie z nimi konsultacji i zapewnienie ich uczestnictwa w istotnych sprawach ochrona zdrowia i zapewnienie bezpieczeństwa w miejscu pracy ochrona dzieci, osób w podeszłym wieku i osób niepełnosprawnych.

Trwają dyskusje na temat sposobu organizacji europejskiej ochrony socjalnej na przyszłym rynku pracy, na który coraz większy wpływ będą miały nowe technologie i globalizacja.

III. BUDŻET UE

Aby sfinansować swą politykę, Unia Europejska ma do dyspozycji roczny budżet, który w 2017 r. wynosi ponad 157 mld euro. Kwota ta odpowiada ok. 1 proc. łącznego dochodu narodowego brutto wszystkich państw członkowskich.

Budżet ten jest finansowany z tzw. zasobów własnych UE. Zasoby te pochodzą przede wszystkim z następujących źródeł:

• cła na produkty importowane do UE, łącznie z opłatami za produkty rolne,
• ułamek podatku od wartości dodanej (VAT) nakładanego na towary i usługi na terenie UE,
• składki uiszczane przez państwa członkowskie, odzwierciedlające poziom zamożności poszczególnych krajów.

Podział środków pod kątem ich przeznaczenia można przedstawić na przykładzie budżetu na rok 2017:

• inteligentny wzrost gospodarczy sprzyjający włączeniu społecznemu: 75 mld euro, w tym wsparcie regionów i inwestycji, programy badawcze oraz transeuropejska sieć transportowa i transeuropejska sieć energetyczna,
• zasoby naturalne: 58 mld euro, głównie na rolnictwo, rozwój obszarów wiejskich i ochronę środowiska,
• bezpieczeństwo i obywatelstwo: 4 mld euro, na przykład na ochronę granic i program „Erasmus+”,
• „Europa w świecie”: 10 mld euro na politykę zagraniczną i pomoc rozwojową,
• koszty administracyjne: 9 mld euro.

Budżet na każdy kolejny rok jest częścią siedmioletniego cyklu budżetowego, czyli wieloletnich ram finansowych. Są one opracowywane przez Komisję Europejską i wymagają jednomyślnej aprobaty wszystkich państw członkowskich. Muszą być również negocjowane i uzgodnione z Parlamentem Europejskim. Wieloletnie ramy finansowe na lata 2014–2020 zostały uzgodnione w 2013 r. Ogólny limit wydatków został zmniejszony o około 3 proc. w ujęciu realnym w porównaniu z poprzednim okresem 2007–2013.

Celem planu wydatków jest zwiększenie wzrostu gospodarczego i zatrudnienia w Europie, promowanie zrównoważonego rolnictwa oraz rozwiązań przyjaznych dla środowiska. Zwiększono kwotę funduszy przeznaczoną na badania naukowe i innowacje, kształcenie i szkolenie oraz stosunki zewnętrzne. Szczególne środki zostaną wykorzystane do zwalczania przestępczości i terroryzmu oraz na politykę w dziedzinie migracji i azylu. Wydatki związane z klimatem mają stanowić co najmniej 20 proc. wydatków UE w okresie 2014–2020.

Dziesięć priorytetów dla Europy

Od listopada 2014 r. Komisja Europejska pod przewodnictwem Jeana-Claude’a Junckera wytyczyła następujące 10 priorytetów:

1. Pobudzenie zatrudnienia, wzrostu i inwestycji
2. Połączony jednolity rynek cyfrowy
3. Stabilna unia energetyczna z perspektywiczną polityką w kwestii zmiany klimatu
4. Pogłębiony i bardziej sprawiedliwy rynek wewnętrzny oparty na wzmocnionej bazie przemysłowej
5. Pogłębiona i bardziej sprawiedliwa unia gospodarcza i walutowa
6. Rozsądna i wyważona umowa o wolnym handlu ze Stanami Zjednoczonymi
7. Obszar sprawiedliwości i przestrzegania praw podstawowych, którego podstawą jest wzajemne zaufanie
8. Nowa polityka w dziedzinie migracji
9. Silniejsza pozycja na arenie międzynarodowej
10. Unia demokratycznych zmian

Podział ról Podział odpowiedzialności między UE a jej państwa członkowskie

• Jednolity rynek jest jednym z największych osiągnięć Unii Europejskiej. Stopniowo eliminowano ograniczenia w zakresie handlu i wolnej konkurencji pomiędzy państwami członkowskimi, przyczyniając się w ten sposób do poprawy poziomu życia.
• Podstawą jednolitego rynku są cztery swobody: swobodny przepływ osób, towarów, usług i kapitału.
• Aby jak największa liczba przedsiębiorstw i konsumentów mogła czerpać korzyści z utworzenia jednolitego rynku, UE stopniowo wprowadzała szereg strategii politycznych (w sprawie transportu, konkurencji itp.).
• Jednolity rynek nie jest jednak jeszcze jednolitą gospodarką: niektóre sektory (w szczególności usługi świadczone w interesie ogólnym) nadal podlegają przepisom krajowym. Swoboda w zakresie świadczenia usług niesie za sobą korzyści, ponieważ w ten sposób pobudza się działalność gospodarczą.
• Kryzys finansowy, który rozpoczął się w 2008 r., spowodował, że UE utworzyła unię bankową, w ramach której zaostrzono przepisy dotyczące ochrony oszczędności i ustanowiono wspólny europejski nadzór nad bankami.

I. DROGA DO OSIĄGNIĘCIA CELU NA 1993 R.

a) U początków wspólnego rynku

Jednym z założeń traktatu z 1957 r., na mocy którego utworzono Europejską Wspólnotę Gospodarczą, było zniesienie granic celnych między państwami członkowskimi oraz stosowanie wspólnych taryf celnych dla towarów importowanych spoza Wspólnoty. Cel ten osiągnięto 1 lipca 1968 r.

Opłaty celne to tylko jeden aspekt protekcjonizmu. W latach 70. XX w. istniały inne bariery handlowe uniemożliwiające pełną realizację wspólnego rynku. Na przeszkodzie swobodnemu przepływowi osób, towarów i kapitału stały normy techniczne, normy bezpieczeństwa i higieny pracy, kontrole walutowe, jak również przepisy obowiązujące w poszczególnych krajach w zakresie wykonywania pewnych zawodów.

b) Cel na 1993 r.

W czerwcu 1985 r. Komisja pod przewodnictwem Jacques’a Delors’a opublikowała białą księgę, w której zawarto plany zniesienia w ciągu siedmiu lat wszelkich barier fizycznych, technicznych i podatkowych ograniczających swobodny przepływ w ramach EWG. Miało to pobudzić rozwój handlu i działalności przemysłowej w ramach jednolitego rynku – dużego jednolitego obszaru gospodarczego dorównującego Stanom Zjednoczonym Ameryki.

W wyniku negocjacji między państwami członkowskimi powstał nowy traktat – Jednolity akt europejski, który wszedł w życie w lipcu 1987 r. Akt ten zakładał:

• rozszerzenie uprawnień EWG w niektórych obszarach (takich jak polityka społeczna, badania naukowe i ochrona środowiska),
• ustanowienie jednolitego rynku do końca 1992 r.,
• wykorzystanie w większym stopniu podejmowania decyzji większością głosów w Radzie Ministrów w celu łatwiejszego podejmowania decyzji w sprawie jednolitego rynku.

II. POSTĘPY W TWORZENIU JEDNOLITEGO RYNKU

a) Bariery fizyczne

W Unii Europejskiej zniesiono wszystkie kontrole graniczne towarów oraz kontrole celne osób, jednak w ramach walki z przestępczością i przemytem narkotyków od czasu do czasu policja przeprowadza wyrywkowe kontrole.

Na mocy układu z Schengen, podpisanego w czerwcu 1985 r. przez 5 z 10 państw członkowskich, krajowe siły policyjne tych krajów zobowiązały się do współpracy ze sobą, ustanowiona została także wspólna polityka wizowa i azylowa. Umożliwiło to całkowite zniesienie kontroli osób na granicach między krajami strefy Schengen (zob. rozdział 10 „Europa wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości”). Obecnie do strefy Schengen należy 26 krajów europejskich, w tym 4, które nie są członkami Unii Europejskiej (Islandia, Liechtenstein, Norwegia i Szwajcaria).

b) Bariery techniczne

Państwa członkowskie UE uzgodniły, że będą wzajemnie uznawać swoje przepisy dotyczące sprzedaży większości towarów. Od czasu przełomowego orzeczenia w sprawie „Cassis de Dijon” wydanego w 1979 r. przez Trybunał Sprawiedliwości każdy produkt wyprodukowany i sprzedawany w sposób zgodny z prawem w jednym państwie członkowskim musi być dopuszczony do obrotu we wszystkich pozostałych krajach UE.

W przypadku świadczenia usług kraje UE wzajemnie uznają lub koordynują swoje przepisy krajowe umożliwiające wykonywanie zawodów, na przykład w zakresie prawa, medycyny, turystyki, bankowości lub ubezpieczeń. Niemniej jednak daleko jeszcze do osiągnięcia pełnej swobody przemieszczania się osób. Mimo wprowadzenia w 2005 r. dyrektywy w sprawie uznawania kwalifikacji zawodowych w dalszym ciągu istnieją przeszkody, które utrudniają ludziom przeprowadzanie się do innego kraju UE lub uprawianie tam określonych zawodów. Osoby wykwalifikowane (niezależnie, czy są prawnikami, czy lekarzami, czy robotnikami budowlanymi, czy hydraulikami) mają jednak coraz większą swobodę wykonywania swojego zawodu na całym terenie Unii Europejskiej.

Komisja Europejska podejmuje działania, aby zwiększyć mobilność pracowników, a zwłaszcza aby dyplomy oraz świadectwa potwierdzające kwalifikacje zawodowe uzyskane w jednym kraju UE były uznawane we wszystkich pozostałych krajach.

Niektórzy pracują w innym kraju UE tymczasowo – na przykład jeśli firma budowlana realizuje projekt w innym kraju UE niż ten, w którym jest zarejestrowana. Przepisy UE zakładają, że warunki pracy tzw. pracowników delegowanych muszą być takie same jak warunki innych pracowników w kraju świadczenia pracy.

c) Bariery podatkowe

Bariery podatkowe stopniowo zmniejszano przez częściowe wyrównywanie krajowych stawek VAT. Państwa członkowskie uzgodniły wspólne zasady i stawki minimalne, aby zapobiec zakłóceniom konkurencji między poszczególnymi krajami UE.

d) Zamówienia publiczne

Umowy dotyczące pracy w sektorze publicznym są ważnym elementem gospodarki – odpowiadają za 19 proc. PKB. Na zawarcie umowy na terenie każdego kraju UE mają obecnie szansę wszyscy oferenci z całej UE. Dzieje się tak dzięki wprowadzeniu dyrektyw UE regulujących zasady świadczenia usług, realizacji dostaw i prowadzenia prac w wielu sektorach, w tym w zakresie dostawy wody, energii i usług telekomunikacyjnych.

Korzyści z jednolitego rynku czerpią wszyscy konsumenci. Przykładowo w wyniku otwarcia rynków krajowych na usługi ceny połączeń telefonicznych zmalały do zaledwie ułamka stawki sprzed 10–15 lat. Wzrost konkurencji przyczynił się również do znacznego obniżenia opłat za przeloty w Europie.

III. PRACE W TOKU

a) Usługi finansowe

W 2008 r., w następstwie kryzysu na rynku w Stanach Zjednoczonych wywołanego przez ryzykowne kredyty hipoteczne, potężny kryzys finansowy wstrząsnął światowymi systemami bankowymi i gospodarkami, a także spowodował, że w 2009 r. Unia Europejska pogrążyła się w recesji. Odpowiedź polegała częściowo na zreformowaniu systemów funkcjonowania banków i instytucji finansowych, tak aby były one bardziej przejrzyste i odpowiedzialne. Stało się to możliwe dzięki utworzeniu unii bankowej. Nowe unijne przepisy przewidują: zwiększoną ochronę depozytów bankowych, zwiększenie wysokości kapitału, którym musi dysponować każdy bank, tak aby były one stabilniejsze, regulację złożonych produktów finansowych i ograniczenie premii wypłacanych kadrom kierowniczym banków. W strefie euro banki są nadzorowane przez ogólnoeuropejski system pod kierownictwem Europejskiego Banku Centralnego. Pojawiły się również nowe przepisy dotyczące sposobu zamykania upadających banków. Obecnie specjalny fundusz zapewnia, by koszty związane z takimi zamknięciami przeprowadzanymi przez banki nie były pokrywane przez podatników.

Przywódcy europejscy pracują nad dalszym wzmocnieniem jednolitych rynków kapitałowych. Celem jest ułatwienie małym firmom finansowania ich działalności oraz zwiększenie atrakcyjności inwestycji w Europie.

Rozważa się również reformy dotyczące opodatkowania osób prawnych. Założenie jest takie, że państwa członkowskie powinny osiągnąć porozumienie w sprawie wspólnych przepisów dotyczących obliczania podstawy opodatkowania przedsiębiorstw. Kraje wciąż miałyby różne stawki podatkowe, ale wspólne przepisy zmniejszyłyby koszty działalności transgranicznej przedsiębiorstw i ograniczyłyby unikanie opodatkowania. Uniemożliwiłyby również pojedynczym krajom oferowanie przedsiębiorstwom korzystnych umów podatkowych w celu przyciągania inwestycji zagranicznych.

b) Piractwo i podrabianie

Produkty UE potrzebują ochrony przed piractwem i podrabianiem. Komisja Europejska szacuje, że przestępstwa tego typu kosztują Unię tysiące miejsc pracy każdego roku. Dlatego też Komisja wraz z rządami poszczególnych państw podjęła działania w celu rozszerzenia ochrony praw autorskich i patentowych.

IV. ZASADY POLITYKI LEŻĄCE U PODSTAW JEDNOLITEGO RYNKU

a) Transport

Działania podejmowane do tej pory przez UE dotyczą zapewnienia swobodnego świadczenia usług w transporcie lądowym. W szczególności oznacza to zapewnienie przedsiębiorstwom transportowym swobodnego dostępu do rynku transportu międzynarodowego i umożliwienie firmom transportowym z dowolnego kraju UE prowadzenia działalności we wszystkich pozostałych państwach Unii. Unia Europejska pracuje również nad zapewnieniem uczciwej konkurencji w zakresie transportu drogowego, m.in. dzięki zharmonizowaniu przepisów dotyczących kwalifikacji zawodowych, dostępu do rynku, swobody zakładania działalności gospodarczej i świadczenia usług w tym zakresie, godzin jazdy i bezpieczeństwa na drodze.

Transport powietrzny w Europie był niegdyś zdominowany przez narodowych przewoźników i porty lotnicze będące własnością państwa. Za sprawą jednolitego rynku ten stan rzeczy uległ zmianie. Obecnie wszystkie linie lotnicze w UE mogą świadczyć usługi lotnicze na każdej trasie w obrębie UE i ustalać ceny biletów według własnego uznania. W związku z tym powstało wiele nowych tras, a ceny biletów radykalnie spadły. Jest to korzystne dla pasażerów, linii lotniczych, portów lotniczych i pracowników.

Dla pasażerów korzystna jest również zwiększona konkurencja między przedsiębiorstwami kolejowymi.

Transport morski podlega regułom konkurencji obowiązującym w Unii Europejskiej, niezależnie od tego, czy odbywa się na statkach należących do firm europejskich, czy też na statkach pływających pod banderą innych krajów. Reguły te mają przeciwdziałać stosowaniu nieuczciwych praktyk cenowych (tzw. tanie bandery). Odnoszą się one również do kwestii trudności, które napotyka przemysł budownictwa okrętowego w Europie.

Unia Europejska finansuje ambitne projekty w zakresie nowych technologii, takie jak system nawigacji satelitarnej Galileo, europejski system zarządzania ruchem kolejowym i SESAR – program na rzecz modernizacji systemów żeglugi powietrznej. Znacznie zaostrzono zasady bezpieczeństwa ruchu drogowego (na przykład w zakresie konserwacji pojazdu, transportu niebezpiecznych towarów i bezpieczeństwa dróg). Lepiej chronione są także prawa pasażerów dzięki wdrożeniu kompleksowego zbioru praw dla wszystkich rodzajów transportu: drogowego, lotniczego, kolejowego oraz wodnego. Pasażerowie w UE, w tym niepełnosprawni i osoby o ograniczonej możliwości poruszania się, mają prawo do uzyskania dokładnych, aktualnych i łatwo dostępnych informacji, pomocy i, w określonych okolicznościach, odszkodowania w przypadku odwołania przewozu lub jego znacznego opóźnienia. Inwestycje w infrastrukturę transportową stanowią główny priorytet unijnego planu inwestycyjnego dla Europy zapoczątkowanego w 2014 r.

b) Konkurencja

Polityka dotycząca zasad konkurencji w UE jest czynnikiem niezbędnym do zapewnienia nie tylko wolnej, ale i uczciwej konkurencji na jednolitym rynku europejskim. Komisja Europejska wdraża politykę określającą zasady konkurencji i wspólnie z Trybunałem Sprawiedliwości zapewnia przestrzeganie jej zasad.

Celem tej polityki jest zapewnienie, aby wszystkie przedsiębiorstwa na jednolitym rynku konkurowały na sprawiedliwych i równych zasadach, z korzyścią dla konsumentów, biznesu i europejskiej gospodarki ogółem.

Wszelkie umowy mieszczące się w kategoriach przewidzianych w Traktacie muszą być zgłaszane Komisji Europejskiej przez zainteresowane podmioty lub organy. Komisja musi być również powiadamiana o każdej fuzji lub przejęciu, które mogłoby sprawić, że spółka osiągnęłaby dominującą pozycję na danym rynku. Komisja może nałożyć grzywnę bezpośrednio na każdą spółkę, która narusza zasady konkurencji lub nie dopełni obowiązku zgłoszeniowego – jak w przypadku spółki Microsoft, na którą w 2008 r. nałożono grzywnę w wysokości 900 mln euro. W 2017 r. Komisja nałożyła na Google grzywnę w wysokości 2,42 mld euro za nadużywanie dominującej pozycji wyszukiwarki na rynku przez promowanie własnego serwisu porównującego ceny produktów i obniżanie pozycji konkurencyjnych serwisów w wynikach wyszukiwania.

Jeżeli państwo członkowskie UE udziela pomocy w sposób niezgodny z prawem lub nie zgłasza udzielanej pomocy, Komisja może zażądać, aby zwrócono uzyskaną pomoc. Za niezgodną z prawem pomoc państwa mogą również zostać uznane ulgi podatkowe udzielane przez rządy poszczególnym spółkom. Na przykład w sierpniu 2016 r. Komisja Europejska uznała, że Irlandia udzieliła firmie Apple nienależne korzyści podatkowe w wysokości 13 mld euro.

c) Ochrona konsumentów i zdrowia publicznego

Prawodawstwo UE w tej dziedzinie ma zapewnić wszystkim konsumentom taki sam poziom ochrony finansowej i ochrony zdrowia niezależnie od miejsca w UE, w którym mieszkają, podróżują lub robią zakupy. Potrzeba zapewnienia ogólnoeuropejskiej ochrony wysunęła się na pierwszy plan w późnych latach 90. w wyniku wystąpienia niepokojących opinię publiczną problemów związanych z bezpieczeństwem żywności, takich jak choroba wściekłych krów (BSE). Aby zapewnić solidne naukowe podstawy przepisów dotyczących bezpieczeństwa żywności, w 2002 r. utworzono Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności.

Ze względu na konieczność zapewnienia ogólnoeuropejskiej ochrony konsumentów również w wielu innych obszarach, wprowadzono liczne dyrektywy UE w sprawie bezpieczeństwa kosmetyków, zabawek, fajerwerków itp. W 1993 r. utworzono Europejską Agencję Leków, która zajmuje się wnioskami o udzielenie zezwoleń na wprowadzanie produktów medycznych na rynki europejskie. Żaden produkt leczniczy nie może zostać wprowadzony do obrotu w UE bez zezwolenia.

Unia Europejska podejmuje również działania mające na celu ochronę konsumentów przed nieuczciwą i wprowadzającą w błąd reklamą, produktami wybrakowanymi oraz nadużyciami w takich obszarach, jak kredyt konsumencki, sprzedaż wysyłkowa lub sprzedaż przez internet.

• Euro jest wspólną walutą obowiązującą w 19 z 28 państw członkowskich Unii Europejskiej. W 1999 r. euro zaczęto stosować do transakcji bezgotówkowych, a od 2002 r., kiedy wyemitowano banknoty i monety, euro obowiązuje we wszystkich płatnościach.
• Od nowych państw członkowskich UE oczekuje się przyjęcia euro po spełnieniu niezbędnych kryteriów. W dłuższej perspektywie praktycznie wszystkie kraje UE powinny przystąpić do strefy euro.
• Dzięki euro konsumenci w Europie odnoszą znaczne korzyści. Podróżnym oszczędza się niewygody i kosztów związanych z wymianą walut. Kupujący mogą bezpośrednio porównywać ceny w różnych krajach. Europejski Bank Centralny zapewnia stabilność cen. Ponadto, podobnie jak dolar amerykański, euro stało się główną walutą rezerwową. Podczas ostatniego kryzysu finansowego posiadanie wspólnej waluty uchroniło kraje należące do strefy euro przed konkurencyjną dewaluacją i atakami spekulantów.
• Słabość strukturalna gospodarek niektórych państw członkowskich wystawia jednak euro na ataki spekulacyjne. Aby zapobiec temu zagrożeniu, UE utworzyła instrumenty solidarnościowe, które pomogły najbardziej zadłużonym rządom przetrwać kryzys. Kluczowym problemem do rozwiązania pozostaje znalezienie sposobu osiągnięcia lepszej koordynacji i większej solidarności gospodarczej między państwami członkowskimi, które muszą zapewnić dobrą administrację finansów publicznych i zmniejszenie ich deficytu budżetowego. Stopniowo, jako uzupełnienie monetarnego wymiaru unii gospodarczej i monetarnej, rozwijana jest polityka gospodarcza.

I. JAK POWSTAŁO EURO

a) Europejski system walutowy

W 1971 r. Stany Zjednoczone Ameryki podjęły decyzję o zniesieniu parytetu złota dolara, który po zakończeniu II wojny światowej umożliwił osiągnięcie stabilizacji walutowej na świecie. Decyzja ta położyła kres stałym kursom wymiany. Prezesi banków centralnych krajów Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej postanowili, że wahania kursów wymiany walut między ich walutami nie mogą przekroczyć 2,25 proc., i w ten sposób utworzyli europejski system walutowy, który zaczął funkcjonować od marca 1979 r.

Podczas spotkania Rady Europejskiej, które odbyło się w Madrycie w czerwcu 1989 r., liderzy państw UE przyjęli trzyetapowy plan tworzenia unii gospodarczej i walutowej (UGW). Plan ten został następnie włączony do Traktatu o Unii Europejskiej (Traktatu z Maastricht), który został przyjęty przez Radę Europejską w grudniu 1991 r.

b) Unia gospodarcza i walutowa w trzech etapach

Pierwszy etap rozpoczęto 1 lipca 1990 r. i zakładał on:

• całkowicie swobodny przepływ kapitału w ramach UE (zniesienie kontroli wymiany walutowej),
• zwiększenie funduszy strukturalnych w celu nasilenia działań na rzecz zlikwidowania nierówności pomiędzy poszczególnymi regionami Europy,
• konwergencję gospodarczą poprzez wielostronny nadzór polityki gospodarczej poszczególnych państw członkowskich.

Drugi etap rozpoczął się 1 stycznia 1994 r. Polegał on na:

• utworzeniu Europejskiego Instytutu Walutowego we Frankfurcie, w którym zasiadali prezesi banków centralnych poszczególnych krajów UE,
• uniezależnieniu narodowych banków centralnych od kontroli rządu (lub utrzymaniu takiej niezależności),
• wprowadzeniu zasad ograniczających deficyt budżetów krajowych.

Etap trzeci to proces narodzin euro. Od 1 stycznia 1999 r. do 1 stycznia 2002 r. stopniowo wprowadzano euro jako wspólną walutę w krajach UE uczestniczących w tym procesie (w Austrii, Belgii, Finlandii, we Francji, w Grecji, Hiszpanii, Irlandii, Luksemburgu, Niderlandach, Niemczech, Portugalii i we Włoszech). Europejski Bank Centralny przejął obowiązki Europejskiego Instytutu Walutowego i to on jest odpowiedzialny za politykę pieniężną, którą zaczęto określać i realizować właśnie w nowej walucie.

Z powodów politycznych i technicznych trzy kraje (Dania, Szwecja i Zjednoczone Królestwo) postanowiły nie przyjmować euro w czasie, w którym zostało ono wprowadzone. Słowenia przystąpiła do strefy euro w 2007 r., a w ślad za nią poszły Cypr i Malta – w 2008 r., Słowacja – w 2009 r., Estonia – w 2011 r., Łotwa – w 2014 r. i Litwa – w 2015 r.

Strefa euro obejmuje zatem 19 krajów UE. Po spełnieniu koniecznych warunków mają do niej dołączyć wszystkie pozostałe państwa członkowskie, oprócz tych, które wynegocjowały brak zobowiązania do przyjęcia wspólnej waluty podczas negocjacji warunków traktatu.

c) Kryteria konwergencji

Aby przystąpić do strefy euro, każdy kraj UE musi spełnić pięć poniższych kryteriów konwergencji.

• Stabilność cen: stopa inflacji nie może przekroczyć o więcej niż 1,5 punktu procentowego średniej stopy inflacji trzech państw członkowskich z najniższą inflacją.
• Stopy procentowe: stopa oprocentowania długoterminowego nie może różnić się o więcej niż 2 punkty procentowe od średniej stopy oprocentowania trzech państw członkowskich, w których jest ona najniższa.

• Deficyt: deficyt budżetowy w poszczególnych krajach nie może przekraczać 3 proc. PKB.
• Dług publiczny: nie może przekroczyć 60 proc. PKB.
• Stabilność kursów wymiany: przez dwa lata przed przystąpieniem do unii walutowej kursy wymiany muszą mieścić się w określonym marginesie wahań.

d) Pakt stabilności i wzrostu

W czerwcu 1997 r. Rada Europejska na posiedzeniu w Amsterdamie przyjęła pakt stabilności i wzrostu. Pakt ten stanowił trwałe zobowiązanie do zachowania stabilności budżetowej. Umożliwiał również nałożenie kar na kraj, którego deficyt budżetowy przekroczyłby poziom 3 proc. PKB. Ten sam zamysł został dodatkowo wzmocniony w 2012 r., kiedy rządy 25 państw UE podpisały międzynarodową umowę „Traktat o stabilności, koordynacji i zarządzaniu w unii gospodarczej i walutowej”. Znany jest on także pod nazwą „pakt fiskalny”, a jego rolą było zobowiązanie państw uczestniczących do wpisania przepisów o równowadze budżetowej do prawa krajowego.

Niektóre kraje w strefie euro, trapione przez lata światowym kryzysem gospodarczym, nadal są dalekie od spełnienia kryteriów zawartych w tych umowach. Komisja i Eurogrupa nieustannie zachęcają je do starań w tym kierunku, szczególnie jeśli chodzi o zmniejszenie ich długu publicznego.

e) Eurogrupa

Eurogrupę tworzą ministrowie finansów z krajów należących do strefy euro. Celem ich spotkań jest koordynacja w zakresie polityki gospodarczej oraz monitorowanie zasad polityki budżetowej i finansowej obowiązujących w ich krajach. Eurogrupa reprezentuje również interesy euro na forach międzynarodowych. W styczniu 2013 r. na szefa Eurogrupy wybrano ministra finansów Niderlandów, Jeroena Dijsselbloema. W lipcu 2015 r. został on wyznaczony także na drugą kadencję.

II. POLITYKA GOSPODARCZA I PIENIĘŻNA PO 2008 R.

a) Skutki kryzysu finansowego

W większości krajów UE na skutek kryzysu finansowego z 2008 r. znacząco wzrosła wartość długu publicznego. Euro zdołało ochronić przed ryzykiem dewaluacji najsłabsze gospodarki, które przetrwały kryzys i stawiły czoła atakom spekulantów na światowych rynkach finansowych.

Na początku kryzysu wiele banków znalazło się w trudnej sytuacji, co zmusiło rządy krajowe do udzielenia im pomocy. Kosztem tej pomocy było zwiększenie długu publicznego. Sytuacja ta doprowadziła do uwypuklenia kwestii długu publicznego, ponieważ w zimie 2009/2010 szczególnie uwidoczniły się problemy szeregu mocno zadłużonych państw z pogłębiającym się deficytem budżetowym. Z tego też powodu przywódcy UE ustanowili „Europejski Mechanizm Stabilności”. Mechanizm stworzony jako zapora ogniowa posiada zdolność udzielania pożyczek w wysokości 500 mld euro środków gwarantowanych przez państwa strefy euro i jest wykorzystywany do ochrony stabilności finansowej w strefie euro. W latach 2010–2013 pięć państw (Cypr, Grecja, Irlandia, Portugalia i Hiszpania) zawarło umowy z różnymi organami UE i Międzynarodowym Funduszem Walutowym w sprawie pomocy finansowej. Umowy te były dostosowane do sytuacji każdego kraju, ale zazwyczaj zawierały zapisy o reformach mających na celu poprawienie efektywności sektora publicznego w danym państwie. Jeszcze w 2013 r. Irlandia jako pierwsze państwo z powodzeniem zrealizowała uzgodniony program dostosowań gospodarczych i powróciła do mechanizmu pożyczania pieniędzy bezpośrednio na rynku kapitałowym. Poprawiła się również sytuacja w Portugalii i Hiszpanii i kraje te przestały korzystać z pomocy w 2014 r. W 2016 r. w ich ślady poszedł Cypr.

Grecja tymczasem miała większe trudności we wdrażaniu reform strukturalnych swojej gospodarki – takich jak usprawnienie sektora publicznego, prywatyzacja i tworzenie zrównoważonych systemów emerytalnych. Reformy te zostały uzgodnione w kontekście dwóch programów pomocy, w 2010 i 2014 r. Finansowanie tych programów, o łącznej wartości 226 mld euro, pochodziło z UE, Europejskiego Banku Centralnego i Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Potrzebne były długie i skomplikowane negocjacje, zanim w lipcu 2015 r. zostało zawarte trzecie porozumienie, na podstawie wiążącego zobowiązania rządu greckiego do wdrożenia strategii mających na celu poprawę stanu finansów publicznych i zreformowania gospodarki.

b) Wzmocnienie euro

Na skutek kryzysu państwa członkowskie i instytucje UE również przywołały postanowienia traktatu lizbońskiego opracowane z myślą o wzmocnieniu zarządzania gospodarką UE. W ramach procedury zwanej semestrem europejskim państwa członkowskie są zobowiązane do przekazywania Komisji, w październiku każdego roku, projektów budżetu na kolejny rok. Jeśli to konieczne, muszą one dostosować je do uwag Komisji na temat dalszych działań wymaganych do osiągnięcia wcześniej uzgodnionych wspólnych celów. Uprzednie omawianie planów budżetowych poszczególnych państw, monitorowanie gospodarek narodowych i zaostrzanie zasad konkurencyjności, a także stosowanie sankcji wobec krajów, które naruszają przepisy finansowe, w coraz większym stopniu staje się podstawą zarządzania gospodarczego i monetarnego w strefie euro.

W odpowiedzi na światowy kryzys finansowy i gospodarczy UE musi zatem podejmować bardziej stanowcze kroki, aby państwa członkowskie zarządzały posiadanymi przez siebie środkami budżetowymi w sposób odpowiedzialny oraz aby wspierały się nawzajem finansowo. Tylko w ten sposób można zagwarantować, że euro pozostanie wiarygodne jako jedna waluta, a państwa członkowskie będą wspólnie mogły stawić czoła gospodarczym wyzwaniom związanym z globalizacją. Zarówno Komisja Europejska, jak i Parlament Europejski podkreślają znaczenie koordynacji polityki gospodarczej i społecznej poszczególnych krajów, ponieważ w dłuższej perspektywie wspólna waluta europejska nie jest ekonomicznie trwała bez pewnej formy wspólnego zarządzania gospodarką.

We wrześniu 2015 r. przewodniczący Komisji Europejskiej Jean-Claude Juncker zaproponował podjęcie działań wzmacniających strefę euro. Opierały się one na sprawozdaniu sporządzonym przez pięciu przewodniczących instytucji UE zajmujących się euro. Plan obejmował wspólny system gwarancji depozytów bankowych, wybranie jednego przedstawiciela strefy euro w światowych instytucjach finansowych, na przykład Międzynarodowym Funduszu Walutowym czy Banku Światowym, bardziej demokratyczny i efektywny system monitorowania budżetów krajowych, koordynację polityki fiskalnej oraz stworzenie podstawy do ochrony socjalnej i przepisów dotyczących rynku pracy. Kiedyś może to oznaczać utworzenie wspólnych zasobów finansowych strefy euro.

Obecnie Europejski Bank Centralny stawia sobie za zadanie wspieranie działań mających na celu ożywienie gospodarki. W 2015 r. Bank zainicjował tzw. luzowanie ilościowe, polegające na wykupywaniu przez Bank długu (najczęściej publicznego) w celu stymulowania gospodarki. W ten sposób dochodzi do zmniejszenia stopy procentowej, co sprzyja inwestycjom i łagodzi dług publiczny. Obniża się również kurs wymiany euro w stosunku do innych walut, co jest korzystne dla europejskiego eksportu.

CELEM POLITYKI GOSPODARCZEJ UE JEST:

• odpowiedź na wyzwania, jakie niesie za sobą globalizacja i kryzys gospodarczy, dzięki przywróceniu konkurencyjności europejskiej gospodarki (w sektorach usług telekomunikacyjnych, rynku usług ogółem, energii, nowych ekologicznych technologii na potrzeby zrównoważonego rozwoju);
• zapewnienie:
  • rozwoju inteligentnego: sprzyjanie rozwojowi wiedzy, innowacji, edukacji i społeczeństwu cyfrowemu,
  • rozwoju zrównoważonego: wspieranie gospodarki efektywniej korzystającej z zasobów, bardziej przyjaznej środowisku i bardziej konkurencyjnej;
• promowanie wzrostu gospodarczego sprzyjającego włączeniu społecznemu: wspieranie gospodarki o wysokim poziomie zatrudnienia, zapewniającej spójność społeczną i terytorialną.

I. EUROPA DOTKNIĘTA KRYZYSEM

Na początku ostatniej dekady XX w. globalizacja zaczęła rewolucjonizować gospodarkę i sposób życia ludności na całym świecie. Rozpoczął się wzrost współzależności poszczególnych gospodarek. Produkcja w Europie stanęła w obliczu silnej konkurencji ze strony gospodarek wschodzących, szczególnie Chin i innych krajów azjatyckich, które stały się bardziej konkurencyjne ze względu na niższy poziom wynagrodzenia. Wstrząsnęło to europejskim modelem społeczeństwa, opartym na publicznym systemie usług socjalnych i wysokim poziomie życia.

Jednocześnie rewolucja technologiczna, w tym pojawienie się internetu oraz nowych technologii informacyjnych i komunikacyjnych, otworzyła nowe możliwości wzrostu gospodarczego i wzrostu zatrudnienia.

W ostatnich latach świat dotknęły potężne kryzysy finansowe i gospodarcze. Ich źródłem był amerykański sektor finansowy i tzw. kredyty subprime. Sytuację pogarszał wysoki poziom zadłużenia w Europie. Doprowadziło to do poważnego pogorszenia koniunktury gospodarczej i wzrostu bezrobocia. Skala zapaści była porównywalna z kryzysem z 1929 r., którego skutkiem był wybuch II wojny światowej. Konsekwencje społeczne recesji – która osiągnęła szczytowy punkt w 2010 r., a od 2014 r. zaczęła ustępować wskutek umiarkowanego wzrostu gospodarczego – stały się oczywiste wraz z dramatycznym wzrostem bezrobocia (zwłaszcza w południowej Europie oraz wśród osób młodych).

II. JAKIE DZIAŁANIA PODJĘTO NA SZCZEBLU KRAJOWYM I EUROPEJSKIM?

Wysiłki mające na celu ożywienie gospodarki były konieczne przede wszystkim na szczeblu krajowym. Priorytetem krajów UE stało się ograniczenie długu publicznego, którego eskalacja nastąpiła w wyniku zwiększenia wydatków publicznych w sektorze usług społecznych w następstwie kryzysu. Niektóre kraje konsekwentnie dążyły do realizacji tego celu, podczas gdy inne zwróciły się o przesunięcie w czasie terminu zmniejszenia długu do uzgodnionego poziomu maksymalnie 3 proc. Nie ulega wątpliwości, że wybory polityczne dokonywane przez poszczególne rządy krajowe w ramach walki z kryzysem bezpośrednio wpłynęły na obywateli – czy są oni w stanie zaakceptować decyzje dotyczące podwyższenia wieku emerytalnego, zmniejszenia zakresu refundacji usług opieki zdrowotnej, zmniejszenia standardów jakości usług społecznych czy modernizacji administracji publicznej? Lub jaki wpływ mają wydatki wojskowe na bezpieczeństwo obywateli – czy należy dążyć do ich zmniejszenia, utrzymania na pewnym poziomie, a może zwiększenia w czasach globalnego niepokoju?

W tym trudnym okresie UE i jej instytucje również brały czynny udział w inicjatywach mających na celu ożywienie gospodarki. Podejmowano szereg środków z myślą o konsolidacji unii gospodarczej i walutowej (zob. rozdział 7), a w tym samym czasie Komisja wszczęła wiele inicjatyw mających na celu zwiększenie produktywności i spójności społecznej.

W związku z tym 28 państw członkowskich UE uzgodniło, aby:

• przyznać Komisji Europejskiej większą rolę w realizacji wyznaczonych strategii, w szczególności przez propagowanie najlepszych praktyk w odniesieniu do krajowej polityki gospodarczej; przyspieszyć działania zmierzające do zreformowania rynków finansowych i systemów zabezpieczenia społecznego oraz do otwarcia sektorów usług telekomunikacyjnych i energetycznych na konkurencję;
• poprawić systemy edukacyjne, dołożyć większych starań, aby młodzi ludzie mogli łatwiej znaleźć pracę, zintensyfikować kontakty między uniwersytetami i przedsiębiorstwami, podjąć sprawniejsze działania w celu stworzenia europejskiego jednolitego rynku w zakresie badań (na przykład przez ujednolicenie przepisów dotyczących podatków i zabezpieczeń społecznych), umożliwiając swobodny przepływ naukowców, wiedzy i technologii na terenie całej Europy;
• zwiększyć wartość środków przeznaczanych na badania i innowacje do 3 proc. PKB (cel ten został również przyjęty przez Stany Zjednoczone).

Jean-Claude Juncker objął stanowisko przewodniczącego Komisji Europejskiej w 2014 r. i przedstawił ambitny program mający na celu stymulowanie wzrostu gospodarczego, zatrudnienia i inwestycji. Zapoczątkował on plan inwestycyjny dla Europy, który w latach 2015–2017 ma doprowadzić do zwiększenia wartości inwestycji o kwotę 315 mld euro. Jest to możliwe dzięki nowemu Europejskiemu Funduszowi na rzecz Inwestycji Strategicznych, który powstał we współpracy z Europejskim Bankiem Inwestycyjnym. We wrześniu 2016 r. w swoim orędziu o stanie Unii przewodniczący Juncker, ze względu na pomyślne zakończenie pierwszego roku funkcjonowania Funduszu, zaproponował podwojenie okresu jego działania oraz zwiększenie celu inwestycyjnego do kwoty 500 mld euro do 2020 r. oraz do kwoty nawet 630 mld euro do 2022 r. Fundusz gwarantuje kredyty na publiczne i prywatne inwestycje, których realizacja byłaby bez niego niemożliwa. Początkowy budżet Funduszu pochodzi z pieniędzy publicznych, co oznacza, że wywołuje on efekt mnożnikowy w zakresie przyciągania inwestycji prywatnych na realizację takich projektów. Działanie Funduszu skoncentrowane jest na infrastrukturze, szczególnie kanałach szybkiej transmisji danych i sieciach energetycznych, infrastrukturze transportowej, edukacji, badaniach naukowych i innowacjach, energii odnawialnej oraz małych przedsiębiorstwach. W 2016 r. Komisja Europejska zaproponowała również wykorzystanie tego systemu do promowania inwestycji w Afryce i państwach sąsiadujących z Europą.

III. POŁĄCZONY JEDNOLITY RYNEK CYFROWY

Internet i technologie cyfrowe odgrywają ważną rolę w tworzeniu przyszłych miejsc pracy. Mimo iż w niektórych obszarach Europejczycy są w czołówce, wciąż nie wykorzystuje się wszystkich możliwości cyfrowych dla obywateli i przedsiębiorstw. Jedynie 15 proc. obywateli UE robi zakupy internetowe w innych państwach członkowskich. Przedsiębiorstwa działające w internecie oraz przedsiębiorstwa typu start-up nie korzystają w pełni z rosnącego potencjału internetu – tylko 7 proc. małych przedsiębiorstw prowadzi sprzedaż transgraniczną.

W związku z tym w 2015 r. Komisja zainicjowała plan działania z myślą o zapewnieniu pełnego jednolitego rynku cyfrowego. Plan ten obejmuje koordynację przepisów prawa zobowiązań w celu zagwarantowania lepszej ochrony konsumentów, tańszego transgranicznego doręczania paczek, zakończenia praktyk blokowania geograficznego (które powodują, że niektóre usługi online nie są sprzedawane we wszystkich państwach), modernizacji prawodawstwa oraz dokonania przeglądu przepisów regulujących funkcjonowanie przedsiębiorstw telekomunikacyjnych. Według Komisji środki te mogą przynieść dodatkowy wzrost gospodarczy w UE o wartości 415 mld euro rocznie oraz przyczynić się do stworzenia 3,8 mln nowych miejsc pracy.

• Obywatele państw Unii Europejskiej mogą podróżować, mieszkać i pracować na terenie całej UE.
• Unia Europejska wspiera i finansuje programy, zwłaszcza w dziedzinie edukacji i kultury, aby łączyć obywateli UE.
• Istnieją rozpoznawalne symbole wspólnej europejskiej tożsamości, takie jak wspólna waluta oraz europejska flaga i hymn.
• Zaczyna wyłaniać się „europejska strefa publiczna”, obejmująca ogólnoeuropejskie partie polityczne. Co pięć lat obywatele UE wybierają nowy skład Parlamentu Europejskiego, który następnie wybiera nowy skład Komisji Europejskiej.
• Poczucie przynależności do Unii Europejskiej będzie rozwijać się stopniowo, w miarę jak UE będzie osiągać wymierne rezultaty i lepiej wyjaśniać, jakie działania podejmuje na rzecz społeczeństwa.

I. PODRÓŻOWANIE, MIESZKANIE I PODEJMOWANIE PRACY W EUROPIE

Istota obywatelstwa Unii Europejskiej zapisana jest w Traktacie o Unii Europejskiej: „Obywatelem Unii jest każda osoba mająca obywatelstwo państwa członkowskiego. Obywatelstwo Unii ma charakter dodatkowy w stosunku do obywatelstwa krajowego, nie zastępując go jednak” (art. 20 ust. 1 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej). Co obywatelstwo UE oznacza jednak w praktyce?

Obywatele UE mają prawo do przemieszczania się, podejmowania pracy i zamieszkania w dowolnym miejscu Unii Europejskiej.

Kwalifikacje osób, które ukończyły studia uniwersyteckie trwające co najmniej trzy lata, są uznawane we wszystkich krajach UE, co wynika z zaufania, jakim obdarzają się nawzajem państwa członkowskie UE pod względem jakości systemów kształcenia i szkolenia obowiązujących w poszczególnych krajach.

Obywatele UE mogą podjąć pracę w sektorze świadczeń zdrowotnych, edukacji lub innych usług użyteczności publicznej (z wyjątkiem policji, sił zbrojnych itd.) w dowolnym kraju Unii Europejskiej. Nie ma przecież nic bardziej naturalnego niż rekrutacja nauczyciela narodowości niemieckiej do nauczania języka niemieckiego w Rzymie lub zachęcanie młodego belgijskiego absolwenta szkoły wyższej, aby starał się o przyjęcie do służby cywilnej we Francji.

Przed wyruszeniem w podróż w obrębie Unii obywatel UE może uzyskać od swoich organów krajowych europejską kartę ubezpieczenia zdrowotnego, która pomaga pokryć koszty opieki medycznej w razie choroby w innym kraju.

II. W JAKI SPOSÓB MOŻNA KORZYSTAĆ ZE SWOICH PRAW JAKO OBYWATELA UE

Osoba będąca obywatelem Unii Europejskiej nie jest jedynie pracownikiem lub konsumentem – przysługują jej również z tego tytułu szczególne prawa polityczne. Od czasu wejścia w życie Traktatu z Maastricht każdy obywatel UE – niezależnie od narodowości – ma prawo do głosowania i kandydowania w wyborach lokalnych w państwie członkowskim zamieszkania oraz w wyborach do Parlamentu Europejskiego.

Od 2012 r. każdy obywatel UE ma prawo do złożenia petycji do Komisji, aby ta przedstawiła wniosek ustawodawczy – pod warunkiem że znajdzie on milion ludzi pochodzących z co najmniej siedmiu krajów UE, którzy się pod nią podpiszą.

III. PRAWA PODSTAWOWE

Zaangażowanie Unii Europejskiej w ochronę praw obywatelskich zostało wyraźnie zaznaczone w Nicei (Francja), w grudniu 2000 r., kiedy to Rada Europejska uroczyście ogłosiła Kartę praw podstawowych Unii Europejskiej. Karta została opracowana przez Konwent składający się z członków parlamentów krajowych i Parlamentu Europejskiego, przedstawicieli rządów krajowych i jednego członka Komisji. W 54 artykułach zebranych w sześciu rozdziałach na temat godności, wolności, równości, solidarności, praw obywateli i sprawiedliwości wyrażono podstawowe wartości Unii Europejskiej oraz prawa obywatelskie, polityczne, gospodarcze i społeczne jej obywateli.

Pierwsze artykuły dotyczą godności ludzkiej, prawa do życia, do integralności osoby, do wolności wypowiedzi i wolności sumienia. W rozdziale pt. „Solidarność” zebrano w innowacyjny sposób rozmaite prawa społeczne i gospodarcze, takie jak:

• prawo do strajku,
• prawo pracowników do informacji i konsultacji,
• prawo do pogodzenia obowiązków zawodowych z życiem rodzinnym,
• prawo do opieki zdrowotnej, zabezpieczenia społecznego i pomocy społecznej w całej Unii Europejskiej.

Karta promuje także równość mężczyzn i kobiet oraz wprowadza takie prawa, jak: ochrona danych, zakaz praktyk eugenicznych i klonowania istot ludzkich, prawo do wysokiego poziomu ochrony środowiska naturalnego, prawa dzieci i osób w podeszłym wieku oraz prawo dobrej administracji.

W traktacie lizbońskim, który wszedł w życie 1 grudnia 2009 r., nadano Karcie taką samą moc prawną, jaką mają traktaty, a zatem łamanie zawartych w niej praw może stanowić podstawę do wytoczenia sprawy przed Trybunałem Sprawiedliwości. W jednym z protokołów określono jednak zasady stosowania Karty w Polsce i Zjednoczonym Królestwie.

Artykuł 6 traktatu lizbońskiego daje podstawę prawną upoważniającą UE do przystąpienia do europejskiej konwencji praw człowieka. Gdy to nastąpi, konwencja ta nie będzie wymieniana jedynie w traktatach UE, ale posiadać będzie również moc prawną w krajach UE, przez co w większym stopniu będzie chronić prawa człowieka w Unii Europejskiej.

IV. EUROPA EDUKACJI I KULTURY

Poczucia przynależności do wspólnoty europejskiej i dzielenia wspólnego losu nie da się stworzyć w sposób sztuczny. Może ono wyrosnąć jedynie ze wspólnej świadomości kulturowej, dlatego też Europa powinna skupić się nie tylko na sprawach gospodarczych, ale również na sprawach związanych z kształceniem, obywatelstwem i kulturą.

Unia Europejska nie narzuca systemu szkolnictwa lub programu nauczania – decyzje w tym zakresie podejmuje się na szczeblu krajowym lub lokalnym. Unia Europejska prowadzi jednak programy na rzecz promocji wymian edukacyjnych (pod nazwą „Erasmus+”). Dzięki nim młodzi ludzie mogą wyjechać za granicę na szkolenie lub studia, nauczyć się nowych języków i wziąć udział we wspólnych inicjatywach szkół i uczelni w różnych krajach. Szacuje się, że w latach 2014–2020 takie wsparcie otrzyma łącznie 4 mln osób. W porównaniu do poprzedniego okresu budżet programów „Erasmus+” wzrósł o 40 proc. i osiągnął wartość 16 mld euro.

W ramach procesu bolońskiego kraje europejskie współpracują ze sobą w celu utworzenia europejskiego obszaru szkolnictwa wyższego. Oznacza to na przykład, że w wyniku ukończenia kursów w szkole wyższej w jakimkolwiek kraju należącym do europejskiego obszaru szkolnictwa wyższego będzie można otrzymać porównywalne i wzajemnie uznawane stopnie naukowe (licencjata, magistra i doktora).

W dziedzinie kultury Unia Europejska finansuje program „Kreatywna Europa”, który umożliwia zacieśnienie współpracy pomiędzy twórcami i organizatorami programów telewizyjnych i filmów, stacjami nadającymi takie programy oraz instytucjami kultury z różnych krajów. Współpraca ta stanowi zachętę do rozwoju europejskich produktów audiowizualnych, przyczyniając się tym samym do zmniejszenia różnic pomiędzy produkcją europejską a amerykańską.

Jedną ze szczególnych cech Europy jest jej bogactwo językowe, a zachowanie tego bogactwa stanowi ważny cel UE. W praktyce wielojęzyczność ma zasadnicze znaczenie dla sposobu funkcjonowania Unii Europejskiej. Prawodawstwo UE musi być dostępne we wszystkich 24 językach urzędowych, a każdy poseł do Parlamentu Europejskiego w trakcie obrad parlamentarnych ma prawo posługiwania się którymkolwiek z tych języków.

V. EUROPEJSKI RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH ORAZ PRAWO SKŁADANIA PETYCJI DO PARLAMENTU

Aby jeszcze bardziej przybliżyć obywatelom Unię Europejską, w Traktacie o Unii Europejskiej utworzono stanowisko Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich. Osoba na tym stanowisku jest powoływana przez Parlament Europejski i sprawuje urząd przez całą jego kadencję. Rolą Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich jest prowadzenie postępowań wyjaśniających w sprawie skarg przeciwko instytucjom i organom unijnym. Każdy obywatel UE oraz każda osoba lub organizacja zamieszkała lub posiadająca siedzibę na terenie kraju UE może złożyć taką skargę.

Każda osoba zamieszkała na terenie któregokolwiek kraju UE może również złożyć petycję do Parlamentu Europejskiego. Stanowi to kolejne ważne ogniwo łączące instytucje UE i społeczeństwo.

VI. POCZUCIE PRZYNALEŻNOŚCI

Idea „Europy obywateli” jest zupełnie nowa. Pewne symbole wspólnej tożsamości europejskiej już istnieją, jak na przykład europejski paszport, w użyciu od 1985 r. Unia Europejska posiada również własne motto – „Zjednoczeni w różnorodności”, a 9 maja obchodzony jest „Dzień Europy”.

Hymn europejski („Oda do Radości” Beethovena) i europejska flaga (krąg składający się z 12 złotych gwiazd na niebieskim tle) zostały przyjęte w 1985 r. jako ważne symbole UE. Państwa członkowskie, władze lokalne oraz poszczególni obywatele mogą z nich korzystać, jeżeli taka jest ich wola.

Aby jednak mieć poczucie przynależności do Unii Europejskiej, społeczeństwo musi być świadome działań podejmowanych przez UE i rozumieć ich powody. Instytucje UE i państwa członkowskie będą zapewne musiały zrobić wiele więcej, aby trafić do swoich obywateli, którzy często mają poczucie, że Unia Europejska jest odległym i trudno dostępnym tworem.

Należy również uświadomić społeczeństwu widoczne zmiany w ich życiu, które następują za sprawą działań UE. W tym względzie istotny wpływ wywarło codzienne stosowanie od 2002 r. banknotów i monet euro. Dzięki podawaniu cen towarów i usług w euro konsumenci mogą bezpośrednio porównywać ceny w poszczególnych krajach.

Na mocy Układu z Schengen zlikwidowano kontrole na większości granic wewnętrznych pomiędzy poszczególnymi krajami UE – daje to społeczeństwu poczucie przynależności do jednolitego, zjednoczonego obszaru geograficznego.

Jednak przede wszystkim poczucie przynależności związane jest z możliwością osobistego uczestnictwa w procesie decyzyjnym UE. Każdy pełnoletni obywatel UE ma prawo kandydować i głosować w wyborach do Parlamentu Europejskiego, co stanowi ważną podstawę legitymacji demokratycznej UE. Pośredni wybór przewodniczącego Komisji Europejskiej w ramach eurowyborów w maju 2014 r., podczas których partie polityczne prowadziły kampanie wyborcze, wysuwając na to stanowisko własnych kandydatów, były krokiem, który prawdopodobnie z biegiem czasu przyczyni się do zmniejszenia tzw. deficytu demokratycznego. Jednocześnie ostrzeżeniem dla instytucji UE było zwiększone poparcie dla partii populistycznych i eurosceptycznych.

Ideą przyświecającą utworzeniu Unii Europejskiej było służenie społeczeństwu Europy, a przyszłość UE należy kształtować za sprawą aktywnego uczestnictwa ludzi wywodzących się ze wszystkich środowisk. Już ojcowie założyciele UE mieli tego pełną świadomość. „My nie zbliżamy do siebie państw, my jednoczymy ludzi”, powiedział Jean Monnet już w 1952 r. Zwiększenie świadomości opinii publicznej na temat UE oraz zaangażowanie obywateli w działania prowadzone w ramach Unii pozostaje jednym z największych wyzwań stojących nie tylko przed unijnymi instytucjami, lecz także przed organami krajowymi i społeczeństwem obywatelskim.

• Otwarcie granic wewnętrznych pomiędzy państwami członkowskimi UE niesie wymierne korzyści dla zwykłych ludzi, którzy teraz mogą swobodnie się przemieszczać bez kontroli granicznych. Niektóre kontrole mogą być przywrócone przez państwa członkowskie, gdy będzie to niezbędne do utrzymania porządku publicznego.
• Swobodne poruszanie się w granicach wewnętrznych jest nierozłącznie związane ze zwiększeniem kontroli na zewnętrznych granicach Unii i ze współpracą w obszarach porządku publicznego i wymiaru sprawiedliwości, tak aby skutecznie przeciwdziałać zorganizowanej przestępczości, terroryzmowi, nielegalnej imigracji oraz handlowi ludźmi i narkotykami.
• Duża liczba osób ubiegających się o azyl w Europie, przybywających ze stref działań wojennych, na przykład z Syrii, popycha Europejczyków w kierunku stworzenia spójnej polityki azylowej i efektywnego systemu kontroli na zewnętrznych granicach UE.

I. SWOBODA PRZEMIESZCZANIA SIĘ NA TERENIE UE ORAZ OCHRONA JEJ GRANIC ZEWNĘTRZNYCH

Obywatele europejscy mają prawo do życia w wolności w dowolnym miejscu Unii Europejskiej, bez obawy przed prześladowaniami lub przemocą. Przestępczość międzynarodowa i terroryzm to jednak zjawiska, które budzą obawy wielu współczesnych Europejczyków.

Wraz z kolejnymi zmianami w traktatach, z biegiem czasu Unia Europejska stała się bardziej aktywna w tym obszarze z myślą o stworzeniu jednej przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości.

Proces decyzyjny w powyższych obszarach zaktualizowano po raz ostatni w 2009 r., wraz z wejściem w życie traktatu lizbońskiego. Przed jego przyjęciem państwa członkowskie ponosiły w całości odpowiedzialność w zakresie tworzenia przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości oraz zarządzania nią. Prace te prowadzono zasadniczo na forum Rady (tj. w formie dyskusji i porozumienia między ministrami rządów państw członkowskich), przez co rola Komisji i Parlamentu w tym zakresie była nieznaczna. Zmiana nastąpiła wraz z przyjęciem traktatu lizbońskiego: obecnie większość decyzji Rada podejmuje kwalifikowaną większością głosów, Parlament jest równorzędnym partnerem w procesie decyzyjnym, a Komisja zachowuje pewne prawo inicjatywy.

Swobodny przepływ osób wewnątrz Unii Europejskiej sprawia, że zagadnienie bezpieczeństwa nabiera coraz większego znaczenia dla państw członkowskich, tym bardziej że nie kontrolują one już wewnętrznych granic UE. Aby zrekompensować brak kontroli wewnątrz Unii, konieczne jest wprowadzenie dodatkowych zabezpieczeń na jej zewnętrznych granicach. Ponieważ z prawa do swobodnego przemieszczania się wewnątrz Unii mogą korzystać również przestępcy, krajowe służby policji i organy sądowe muszą ze sobą współpracować, aby zwalczać przestępczość transgraniczną.

Jedną z najważniejszych inicjatyw służących ułatwieniu życia osobom podróżującym po Unii Europejskiej był układ podpisany w 1985 r. przez rządy Belgii, Francji, Luksemburga, Niderlandów i Republiki Federalnej Niemiec w Schengen, przygranicznym miasteczku w Luksemburgu (tzw. układ z Schengen). Uzgodniono wówczas, że kontrole osobowe – niezależnie od narodowości osób przekraczających granice – zostaną zniesione na wspólnych granicach krajów sygnatariuszy, że zasady kontroli na granicach z krajami nienależącymi do UE zostaną zharmonizowane oraz że zostanie wprowadzona wspólna polityka wizowa. W konsekwencji powstał obszar bez wewnętrznych granic, zwany „strefą Schengen”. Nie wszyscy obywatele spoza UE są zobowiązani do posiadania wizy na wjazd do strefy Schengen. Unia Europejska zawarła z wieloma krajami umowy, aby zwolnić je z obowiązku wizowego. W sytuacjach awaryjnych państwo członkowskie może ponownie wprowadzić kontrole graniczne na czas ograniczony. Doszło do tego w niektórych państwach wskutek nagłego napływu osób ubiegających się o azyl w 2015 i 2016 r.

Uzgodnienia z Schengen stały się integralną częścią Traktatów UE, a strefa Schengen stopniowo się powiększała. W 2017 r. postanowienia układu z Schengen były w pełni wdrożone we wszystkich państwach UE oprócz Bułgarii, Chorwacji, Cypru, Irlandii, Rumunii i Zjednoczonego Królestwa. Do strefy Schengen należą również cztery kraje niebędące członkami UE: Islandia, Liechtenstein, Norwegia i Szwajcaria.

Priorytetem stało się zaostrzenie kontroli na zewnętrznych granicach UE. W 2014 r. utworzono agencję UE Frontex z siedzibą w Warszawie. Odpowiada ona za zarządzanie współpracą UE w zakresie bezpieczeństwa na jej zewnętrznych granicach. Państwa członkowskie mogą użyczać jej łodzi, helikopterów i samolotów w celu wspólnego patrolowania granic – na przykład na wrażliwych obszarach śródziemnomorskich. W nagłych sytuacjach Frontex może również wysyłać na granice zespoły szybkiej interwencji, które składają się z członków krajowych straży granicznych z państw członkowskich. W 2016 r. przywódcy UE zdecydowali zwiększyć zasoby agencji do przeprowadzania szybkich interwencji na granicach. Zmieniła ona nazwę na Europejską Straż Graniczną i Przybrzeżną i oficjalnie rozpoczęła działalność w październiku 2016 r.

II. POLITYKA AZYLOWA I IMIGRACYJNA

Europa jest dumna ze swojej tradycji, zgodnie z którą osoby z krajów trzecich zawsze były tu mile widziane, a uchodźcy uciekający przed niebezpieczeństwem i prześladowaniem mogli uzyskać azyl. Rządy UE muszą dziś jednak odpowiedzieć na pytanie, jak rozwiązać kwestię rosnącej liczby imigrantów, legalnych i nielegalnych, w obszarze bez granic wewnętrznych.

Rządy UE postanowiły zharmonizować obowiązujące w ich państwach przepisy, aby wnioski o azyl były przetwarzane zgodnie z podstawowymi zasadami uznawanymi w całej Unii Europejskiej. Przyjęto wspólne minimalne normy dotyczące przyjmowania osób ubiegających się o azyl czy zasad nadawania statusu uchodźcy.

W związku z tym, że w ostatnich latach do Europy przybywało wielu nielegalnych imigrantów, jednym z głównych priorytetów UE jest rozwiązanie tego problemu. Rządy państw członkowskich wspólnie podejmują działania w celu zwalczania przemytu ludzi i przyjmowania wspólnych uregulowań w sprawie repatriacji nielegalnych imigrantów. Jednocześnie coraz lepsza jest koordynacja imigracji legalnej – za sprawą przepisów unijnych w sprawie łączenia rodzin, statusu rezydentów długoterminowych oraz przyjmowania osób niebędących obywatelami UE i pragnących uczyć się lub prowadzić badania w Europie.

Jednak ogromny wzrost liczby osób ubiegających się o azyl przybywających do Europy z Bliskiego Wschodu i Afryki w latach 2015–2016, w tym tysiące przypadków tragicznej utraty życia podczas przeprawy przez Morze Śródziemne, stwarza ogromne wyzwanie. Nadaje również nowy wymiar kwestii azylu, ponieważ coraz trudniej ustalić różnicę między uchodźcami politycznymi a ekonomicznymi. Kraje UE najbardziej narażone na dużą liczbę osób ubiegających się o azyl dobijających do ich wybrzeży lub przebywających na morzach terytorialnych, takie jak Grecja czy Włochy, spodziewały się większego aktu solidarności ze strony pozostałych krajów UE w pomocy w zaradzeniu temu problemowi. W 2015 r. krajem, który najchętniej przyjmował uchodźców politycznych ubiegających się o azyl, były Niemcy.

Przywódcy UE uzgodnili szereg środków, aby zaradzić tej nowej sytuacji. Obejmowały one decyzje o relokacji osób ubiegających się o azyl z Grecji lub Włoch do innych krajów UE oraz o przyspieszeniu repatriacji tych, którzy azylu uzyskać nie mogli. W związku z tą kwestią UE zawarła z Turcją specjalną umowę, ponieważ wiele osób ubiegających się o azyl przybywało do Europy przez terytorium tego kraju. UE wysłała na miejsce ekspertów z innych krajów, aby pomagali oni uporać się z napływem uchodźców, dodała do uprawnień Europejskiej Straży Granicznej i Przybrzeżnej przeprowadzanie operacji poszukiwawczo-ratowniczych w celu zwalczania siatek przestępczych oraz rozpoczęła misję wojskową w basenie Morza Śródziemnego.

W latach 2015–2017 na pomoc humanitarną uchodźcom, zarówno w UE, jak i poza nią, z unijnego budżetu przeznaczono ponad 10 mld euro.

III. WALKA Z PRZESTĘPCZOŚCIĄ MIĘDZYNARODOWĄ I TERRORYZMEM

Potrzebne są skoordynowane działania w celu zwalczania zorganizowanych grup przestępczych, które tworzą siatki przerzutu nielegalnych imigrantów i handlu ludźmi oraz wykorzystują bezbronność osób najsłabszych, zwłaszcza kobiet i dzieci.

Przestępczość zorganizowana sięga po coraz bardziej wyrafinowane metody i regularnie wykorzystuje do swoich działań sieci europejskie lub międzynarodowe. Terroryści pokazali już, że potrafią brutalnie uderzać w każdym miejscu na świecie.

Z tego też powodu stworzono System Informacyjny Schengen (SIS). Jest to złożona baza danych, która umożliwia funkcjonariuszom organów ścigania i organom sądowym wymianę informacji na temat poszukiwanych osób i mienia (na przykład skradzionych samochodów czy dzieł sztuki) lub osób, wobec których wydano nakaz aresztowania lub wniosek o ekstradycję.

Jednym z najskuteczniejszych sposobów tropienia przestępców jest podążanie śladem środków pieniężnych, które zdobyli w nieuczciwy sposób. Dlatego też Unia Europejska przez stworzenie odpowiedniego prawodawstwa przeciwdziała praniu pieniędzy, tak aby odciąć organizacje przestępcze od źródeł finansowania.

Najbardziej udanym krokiem ostatnich lat w zakresie współpracy między funkcjonariuszami organów ścigania było utworzenie Europolu, organu UE z siedzibą w Hadze, który tworzą funkcjonariusze policji i służb celnych. Europol zajmuje się zwalczaniem rozmaitych rodzajów przestępczości międzynarodowej: przemytu narkotyków, handlu kradzionymi pojazdami, siatek zajmujących się handlem i nielegalnym przerzutem ludzi, wykorzystywania seksualnego kobiet i dzieci, pornografii dziecięcej, fałszerstw, przemytu materiałów radioaktywnych i nuklearnych, terroryzmu, prania pieniędzy i fałszowania euro.

Europa stała się celem islamskich terrorystów z grup związanych z Al-Kaidą, a także tzw. Państwa Islamskiego (Daisz). Wstrząsnęli oni światem, przeprowadzając zamachy na podstawowe europejskie wartości, jakimi są wolność wyznania i wolność słowa. Do przykładów takich aktów terrorystycznych należy atak na pracowników redakcji satyrycznego tygodnika w Paryżu w styczniu 2015 r. oraz kilka ataków na terenie Europy, w wyniku których zginęły setki osób. Wróg, z którym mają do czynienia Europejczycy, jest nieprzewidywalny, a jego źródła finansowania i bazy wojskowe często znajdują się na Bliskim Wschodzie lub w Afryce, dlatego rozważa się zarówno ściślejszą współpracę europejskich służb wywiadowczych, jak i działania polityczne i zbrojne poza Europą.

Jednym z działań zaproponowanych przez Komisję w celu przeciwdziałania temu zagrożeniu jest utworzenie europejskiego centrum doskonałości na rzecz walki z radykalizacją postaw, odcięcie terrorystów od źródeł finansowania poprzez współpracę ze służbami wywiadu finansowego oraz nasilenie walki z cyberprzestępczością i rozprzestrzenianiem przez ekstremistów propagandy w internecie.

Inne środki walki z terroryzmem w Europie to między innymi zaostrzenie kontroli na lotniskach osób przybywających do Europy i wylatujących poza jej granice. Obecnie przewoźnicy lotniczy mają obowiązek wprowadzenia informacji do rejestru danych dotyczących przelotu pasażera. Informacje te, przy zachowaniu zgodności z pewnymi zasadami, mogą zostać wykorzystane przez policję w całej Europie do walki z terroryzmem.

IV. W KIERUNKU „EUROPEJSKIEJ PRZESTRZENI SĄDOWEJ”

Obecnie w Unii Europejskiej funkcjonuje w równoległy sposób wiele różnych systemów sądowych – każdy w granicach danego państwa członkowskiego. Przestępczość międzynarodowa nie zważa jednak na granice między krajami. Właśnie dlatego UE musi wypracować wspólne ramy w celu zwalczania terroryzmu, przemytu narkotyków oraz fałszerstw, aby mogła zagwarantować swoim obywatelom wysoki poziom ochrony i zapewnić lepszą jakość międzynarodowej współpracy w tym zakresie. Aby współpraca między sądami w różnych krajach przebiegała w sposób niezakłócony różnicami w definicjach określonych przestępstw, UE musi również mieć wspólną politykę dotyczącą sądownictwa karnego.

Głównym przykładem praktycznej współpracy w tym obszarze są działania Zespołu ds. Współpracy Sądowej, czyli Eurojustu. Zespół ten został powołany w 2003 r. w Hadze (Niderlandy) jako centralna struktura koordynująca działania w zakresie sądownictwa. Zadaniem Eurojustu jest umożliwienie współpracy pomiędzy krajowymi organami ścigania i dochodzenia w śledztwach kryminalnych, które dotyczą równocześnie kilku krajów UE. Na podstawie doświadczenia Eurojustu w tym obszarze Rada podjęła decyzję o powołaniu prokuratora europejskiego, którego zadanie będzie polegać na ściganiu przestępstw przeciwko interesom finansowym UE.

Kolejnym instrumentem praktycznej współpracy transgranicznej jest europejski nakaz aresztowania, obowiązujący od stycznia 2004 r. Zastępuje on długotrwałe procedury ekstradycyjne.

W obszarze prawa cywilnego Unia Europejska wprowadziła prawodawstwo wspomagające wykonanie decyzji sądowych w sprawach międzynarodowych dotyczących orzeczenia rozwodu lub separacji, wniosków o sprawowanie pieczy nad dzieckiem i roszczeń alimentacyjnych. Celem tych działań jest doprowadzenie do tego, aby orzeczenia wydane w jednym kraju były wiążące w drugim. UE ustanowiła również wspólne procedury mające na celu ułatwienie i przyspieszenie rozstrzygania międzynarodowych spraw dotyczących drobnych i bezspornych roszczeń cywilnych, takich jak odzyskanie należności czy ogłoszenie upadłości.

• Wypowiadając się jednym głosem w kwestiach międzynarodowych, na przykład w ramach negocjacji handlowych, Unia Europejska ma większe oddziaływanie na wydarzenia na arenie światowej. Aby wywierać większy wpływ i wzmocnić międzynarodowy status UE, w 2009 r. powołano stałego przewodniczącego Rady Europejskiej, mianowano także pierwszego Wysokiego Przedstawiciela Unii do Spraw Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa.
• W dziedzinie obronności każde państwo jest suwerenne, czy to jako członek NATO, czy też państwo neutralne. Niemniej jednak państwa członkowskie UE rozwijają współpracę militarną w zakresie misji pokojowych.
• Unia Europejska jest ważnym uczestnikiem handlu międzynarodowego i pracuje w ramach Światowej Organizacji Handlu nad zapewnieniem otwartych rynków i systemu handlowego opartego na określonych zasadach.
• Ze względu na historię i położenie geograficzne Afryki Unia Europejska poświęca jej szczególną uwagę (działania prowadzone w tym zakresie obejmują: politykę pomocy rozwojowej, preferencje w wymianie handlowej, pomoc żywnościową i propagowanie przestrzegania praw człowieka).
• Poważne problemy związane z bezpieczeństwem w pobliskich rejonach – na Ukrainie, w Syrii i na Saharze – zwiększają motywację UE do wzmocnienia współpracy w zakresie polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, aby chronić wspólne wartości, interesy i bezpieczeństwo.

I. WSPÓLNA POLITYKA ZAGRANICZNA I BEZPIECZEŃSTWA

Z upływem lat Unia Europejska stała się światową potęgą w znaczeniu gospodarczym, handlowym i monetarnym. Czasami mówi się, że UE stała się gospodarczym olbrzymem, pozostając jednak politycznym karłem. To sformułowanie nie jest trafne. Unia ma znaczący wpływ w ramach międzynarodowych organizacji, takich jak Światowa Organizacja Handlu czy specjalistyczne agencje Organizacji Narodów Zjednoczonych, oraz podczas światowych szczytów na rzecz rozwoju i ochrony środowiska naturalnego.

Niemniej jednak prawdą jest, że UE i jej członkowie mają jeszcze wiele do zrobienia w zakresie stosunków dyplomatycznych i politycznych, zanim będą mogły wypowiadać się jednym głosem w istotnych dla świata zagadnieniach. Kraje UE zachowują pełną narodową suwerenność w odniesieniu do swoich sił zbrojnych. Systemy obrony są całkowicie w rękach rządów narodowych i jedynymi związkami między nimi są rozmaite pakty i sojusze, takie jak NATO.

a) Utworzenie Europejskiej Służby Działań Zewnętrznych

Główne zadania w zakresie polityki zagranicznej UE określa się w ramach wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa i wspólnej polityki bezpieczeństwa i obrony. Polityki te zostały wprowadzone Traktatem z Maastricht (1992), Traktatem z Amsterdamu (1997) oraz Traktatem z Nicei (2001) Stworzyły one drugi filar UE – obszar polityki, w której działania podejmowane są w oparciu o uzgodnienia międzyrządowe, a Komisja i Parlament odgrywają w niej jedynie niewielką rolę. Decyzje w tym obszarze podejmowane są na zasadzie konsensusu, przy czym poszczególne państwa mogą wstrzymać się od głosu. Mimo że za sprawą traktatu lizbońskiego zlikwidowano podział struktury UE na filary, nie zmienił się sposób podejmowania decyzji w zakresie kwestii bezpieczeństwa i obrony. Podniesiono natomiast znaczenie tej polityki dzięki utworzeniu stanowiska Wysokiego Przedstawiciela Unii do Spraw Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa.

Od 2014 r. stanowisko to zajmuje Federica Mogherini, sprawująca zarazem funkcję wiceprzewodniczącej Komisji Europejskiej. Do jej obowiązków należy przedstawianie wspólnego stanowiska UE i podejmowanie działań w imieniu UE w ramach organizacji międzynarodowych i na konferencjach międzynarodowych. Wysoki Przedstawiciel Unii do Spraw Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa ma do pomocy unijnych i krajowych urzędników, którzy razem tworzą Europejską Służbę Działań Zewnętrznych – czyli służbę dyplomatyczną UE.

Zasadniczo celem polityki zagranicznej UE jest zagwarantowanie bezpieczeństwa, stabilności, demokracji i przestrzegania praw człowieka nie tylko na obszarach z nią sąsiadujących (na przykład na Bałkanach), ale również w innych punktach zapalnych na całym świecie, takich jak Afryka, Bliski Wschód i Kaukaz. Głównym narzędziem polityki zagranicznej UE jest tzw. miękka siła, w ramach której przeprowadza się misje obserwacji wyborów oraz udziela się pomocy humanitarnej i rozwojowej. W 2015 r. UE przeznaczyła na pomoc humanitarną 1,5 mld euro, a od rozpoczęcia wojny w Syrii koleje 5 mld euro na pomoc wysiedleńcom. Unia Europejska zapewnia 60 proc. światowej pomocy rozwojowej i wspiera kraje najbardziej potrzebujące na całym świecie w zakresie walki z ubóstwem, wyżywienia ludności, zapobiegania klęskom żywiołowym, dostępu do wody pitnej i zwalczania chorób. Jednocześnie UE aktywnie zachęca te kraje do przestrzegania zasad praworządności, praw człowieka, wspierania społeczeństwa obywatelskiego, a także otwarcia ich rynków na handel międzynarodowy. Komisja i Parlament Europejski czuwają nad tym, aby pomoc ta była udzielana w sposób odpowiedzialny oraz by była należycie zarządzana i wykorzystywana.

Czy UE chce i jest w stanie wykroczyć poza stosowanie dyplomacji „miękkiej siły”? Jest to główne wyzwanie dla UE w najbliższych latach. Dużym konkretnym osiągnięciem na froncie dyplomatycznym była rola, jaką odegrała UE w wypracowaniu porozumienia między Iranem i wiodącymi potęgami światowymi w 2015 r. w sprawie irańskiego programu jądrowego i zniesienia nałożonych wiele lat temu na ten kraj sankcji gospodarczych.

UE bardzo aktywnie uczestniczyła też w międzynarodowych negocjacjach dotyczących wojny domowej w Syrii.

Niemniej jednak wiele osób uważa, że Rada Europejska często ogranicza się jedynie do prezentowania „najmniejszego wspólnego mianownika” stanowisk poszczególnych państw członkowskich. Tymczasem większe państwa członkowskie w dalszym ciągu kierują się w dyplomacji własnymi interesami. Unia Europejska postrzegana jest jako prawdziwy partner na arenie międzynarodowej tylko wtedy, gdy mówi jednym głosem. Aby UE była bardziej wiarygodna i miała większy wpływ na arenie światowej, musi połączyć swoją siłę gospodarczą i handlową ze stopniową realizacją wspólnej polityki bezpieczeństwa i obrony.

b) Konkretne osiągnięcia w ramach wspólnej polityki bezpieczeństwa i obrony

Od 2003 r. Unia Europejska ma zdolność przeprowadzania operacji zarządzania kryzysowego dzięki temu, że państwa członkowskie dobrowolnie udostępniają jej w tym celu własne siły.

Odpowiedzialność za przebieg tych operacji ponosi zespół organów o charakterze polityczno-militarnym: Komitet Polityczny i Bezpieczeństwa, Komitet Wojskowy UE, Komitet ds. Aspektów Cywilnych Zarządzania Kryzysowego i Sztab Wojskowy Unii Europejskiej. Organy te odpowiadają przed Radą i mają siedzibę w Brukseli.

To właśnie ten zestaw narzędzi jest istotą wspólnej polityki bezpieczeństwa i obrony. Dzięki niemu UE może realizować wyznaczone sobie zadanie – misje humanitarne i misje mające na celu przywrócenie lub utrzymanie pokoju. Przy organizacji tego rodzaju misji należy unikać powielania działań prowadzonych w ramach NATO, czego gwarancją są przyjęte przez NATO i UE uzgodnienia „Berlin plus”. Zgodnie z tymi uzgodnieniami Unia Europejska zyskała dostęp do środków logistycznych NATO (w zakresie wykrywania, komunikacji, dowodzenia i transportu).

Od 2003 r. Unia Europejska przeprowadziła ponad 30 operacji wojskowych i misji cywilnych. W ramach pierwszej z nich oddziały UE zajęły miejsce sił NATO na terenie Bośni i Hercegowiny. Misje i operacje z ramienia UE prowadzone są lub były na trzech kontynentach. Należą do nich: operacja Atalanta mająca na celu zwalczanie piractwa somalijskiego w Zatoce Adeńskiej, misja mająca na celu wsparcie Kosowa w zakresie trwałego zaprowadzenia praworządności, wojskowa misja szkoleniowa w Mali, misja ochrony ludności na Ukrainie oraz morska operacja Sophia mająca na celu zwalczanie przemytu ludzi na Morzu Śródziemnym

Ponieważ technologia wojskowa staje się coraz bardziej nowoczesna, a tym samym coraz droższa, rządy państw członkowskich w coraz większym stopniu dostrzegają potrzebę współpracy w zakresie produkcji broni – szczególnie w czasach nieustannego dążenia do ograniczenia wydatków publicznych w celu przetrwania kryzysu finansowego. Ponadto jeżeli siły zbrojne państw UE mają prowadzić wspólne misje, ich systemy muszą być interoperacyjne, a ich wyposażenie musi spełniać odpowiednie normy. Dlatego też w 2003 r. Rada Europejska podjęła decyzję o powołaniu Europejskiej Agencji Obrony w celu wsparcia rozwoju zdolności wojskowych UE.

Przewodniczący Komisji Europejskiej Jean-Claude Juncker wspomniał o długoterminowej potrzebie ustanowienia prawdziwej europejskiej polityki obronnej. Perspektywa ta może stopniowo zyskiwać poparcie, ponieważ coraz więcej Europejczyków uświadamia sobie, że ich wspólne interesy w zakresie bezpieczeństwa powinny łączyć się z obroną ich wartości i interesów strategicznych. Żadna obecna władza, wielka czy mała, nie jest w stanie samodzielnie zapewnić siły zbrojnej, która zagwarantowałaby bezpieczeństwo mieszkańców w niestabilnym świecie.

II. POLITYKA HANDLOWA OTWARTA NA ŚWIAT

Unia Europejska jest uprawniona do działania w sprawach handlowych w imieniu swoich państw członkowskich. Jako potęga handlowa Europa ma duży wpływ międzynarodowy. Unia Europejska wspiera oparty na odpowiednich zasadach system Światowej Organizacji Handlu (WTO) liczącej 164 krajów członkowskich. System ten zapewnia określony poziom bezpieczeństwa prawnego i przejrzystości w prowadzeniu handlu międzynarodowego. WTO określa warunki, na jakich jej członkowie mogą się bronić przed nieuczciwymi praktykami, takimi jak stosowanie dumpingu (czyli sprzedaży po cenie poniżej kosztów produkcji), które eksporterzy stosują w konkurencji z rywalami. Przewiduje również procedurę rozstrzygania sporów pomiędzy kontrahentami.

Polityka handlowa UE jest ściśle powiązana z unijną polityką rozwoju. W ramach ogólnego systemu preferencji Unia dopuściła, aby większość produktów importowanych z krajów rozwijających się lub znajdujących się w fazie przejściowej miała dostęp do rynku unijnego na zasadzie bezcłowej lub po preferencyjnych stawkach. Dla 49 najuboższych krajów świata ulgi są jeszcze większe. Eksport wszystkich produktów z tych krajów, z wyjątkiem broni, jest zwolniony z ceł na terenie Unii Europejskiej.

Unia Europejska nie ma jednakże odrębnych umów handlowych ze swymi głównymi partnerami handlowymi wśród krajów rozwiniętych, takimi jak USA czy Japonia. W przypadku tych krajów stosunki handlowe uregulowane zostały za pośrednictwem mechanizmów WTO, ale prowadzone są rokowania w sprawie umów dwustronnych. W 2014 r. Unia Europejska i Kanada zawarły umowę gospodarczo-handlową. Została ona podpisana przez obie strony w październiku 2016 r.

W 2013 r. rozpoczęły się negocjacje między UE a Stanami Zjednoczonymi w sprawie ważnej umowy o wolnym handlu znanej pod skrótem TTIP. Umowa ta dotyczy między innymi barier celnych, harmonizacji norm, dostępu do rynków publicznych, uznawania oznaczeń pochodzenia i sposobu rozstrzygania sporów. Łącznie gospodarki UE i Stanów Zjednoczonych odpowiadają za 40 proc. światowego handlu, którego rynek liczy 800 mln konsumentów. Kolejnym ważnym elementem umowy powinno być zapewnienie, by o normach stosowanych na całym świecie w przyszłości nie decydowali konkurenci, na przykład Chiny. UE kładzie duży nacisk na zachowanie wysokiej jakości standardów dotyczących bezpieczeństwa żywności, ochrony socjalnej, bezpieczeństwa danych i różnorodności kulturowej. W przypadku wejścia umowy w życie oczekuje się zwiększenia wzrostu gospodarczego we wszystkich krajach UE.

Unia Europejska rozwija handel z rosnącymi potęgami z innych części świata, począwszy od Chin i Indii, a skończywszy na Ameryce Środkowej i Południowej. Umowy handlowe zawarte z tymi krajami przewidują również współpracę techniczną i kulturalną. Chiny stały się drugim co do znaczenia (po Stanach Zjednoczonych) partnerem handlowym UE i jej największym dostawcą importowanych towarów. Unia Europejska jest głównym partnerem handlowym Rosji i największym źródłem inwestycji zagranicznych w tym kraju. Nałożyła jednak na Rosję sankcje handlowe w ramach protestu przeciwko aneksji Krymu w 2014 r., co w konsekwencji poważnie zakłóciło przepływy handlowe i inwestycyjne.

III. ROZWÓJ W AFRYCE

Stosunki pomiędzy Europą a Afryką Subsaharyjską mają długą historię. Zgodnie z traktatem rzymskim z 1957 r. ówczesne kolonie i terytoria zamorskie państw członkowskich zostały stowarzyszone ze Wspólnotą. Dekolonizacja, która rozpoczęła się we wczesnych latach sześćdziesiątych XX w., zmieniła tę relację – odtąd stowarzyszenie obejmowało państwa już suwerenne.

Umowa z Kotonu (Benin), podpisana w czerwcu 2000 r., była kolejnym krokiem w unijnej polityce rozwoju. Umowa ta, podpisana pomiędzy Unią Europejską a państwami Afryki, Karaibów i Pacyfiku (AKP), jest najdalej idącą i najbardziej ambitną umową o handlu i pomocy, jaka została kiedykolwiek zawarta pomiędzy krajami rozwiniętymi i rozwijającymi się. Umowa z Kotonu stanowiła kontynuację konwencji z Lomé (Togo), która została podpisana w 1975 r., a następnie podlegała licznym zmianom wprowadzanym w regularnych odstępach.

Umowa ta idzie znacznie dalej niż wcześniejsze, ponieważ przechodzi od stosunków handlowych opartych na dostępie do rynku do stosunków handlowych w szerszym znaczeniu tego pojęcia. Wprowadziła również procedury rozwiązywania problemów związanych z naruszaniem praw człowieka.

Unia Europejska udzieliła specjalnych koncesji handlowych najmniej rozwiniętym krajom, z których 39 jest sygnatariuszami Umowy z Kotonu. Od 2005 r. kraje te mogą eksportować do UE praktycznie wszystkie produkty bez konieczności uiszczania ceł.

Chociaż ta tradycyjna unijna polityka pozytywnie wpłynęła na sytuację w Afryce, nie spełnia ona obecnych potrzeb. Duże obszary Afryki na południe od Sahary doświadczyły wzrostu gospodarczego i zdołały wykorzystać ogromne zasoby naturalne, aby ulepszyć infrastrukturę i poziom życia na swoich terenach. Inne regiony poważnie ucierpiały jednak z powodu wojny, konfliktów i dyktatur. Cały region Sahelu, tuż na południe od Sahary, został zdestabilizowany – terror wciąż szerzą tam fanatycy religijni, na przykład grupa Boko Haram, a Róg Afryki ogarnęła wojna domowa i dyktatury.

Skutkiem tych wydarzeń jest zwiększenie się liczby uchodźców politycznych. Susza spowodowana zmianą klimatu oraz wzrost liczby ludności są innymi czynnikami skłaniającymi ludzi do podejmowania prób migracji do Europy. Dlatego też, oprócz udzielania pomocy humanitarnej, UE ma powody, by angażować się w opracowanie poważnej strategii mającej na celu stworzenie wzrostu gospodarczego na kontynencie afrykańskim i ustabilizowanie przemieszczania się ludności. Ponadto wspólna europejska polityka emigracyjna zaradziłaby długoterminowej potrzebie nowej siły roboczej w Europie, której populacja się starzeje.

• „Europa nie powstanie od razu ani według z góry ustalonego planu: będzie powstawała przez konkretne realizacje, tworząc najpierw rzeczywistą solidarność”.
• To oświadczenie z 1950 r. jest nadal aktualne. A jakie wyzwania czekają Europę w najbliższych latach?

„Europa nie powstanie od razu ani według z góry ustalonego planu: będzie powstawała przez konkretne realizacje, tworząc najpierw rzeczywistą solidarność”. Zdanie to pochodzi ze słynnej deklaracji, którą Robert Schumana wygłosił 9 maja 1950 r., dając początek projektowi integracji europejskiej. Dziś, prawie siedemdziesiąt lat później, słowa te nadal nie straciły na znaczeniu. Solidarność między społeczeństwami i narodami europejskimi musi nieustannie dostosowywać się do nowych wyzwań wynikających ze zmian zachodzących na świecie.

W historii Unii Europejskiej było tak od zawsze. W pierwszych latach po II wojnie światowej nacisk położono na zwiększenie produkcji oraz zapewnienie, by wystarczyło dla wszystkich żywności. Utworzenie jednolitego rynku we wczesnych latach 90. było niewątpliwie wielkim osiągnięciem. W późniejszych latach stworzono walutę euro i Europejski Bank Centralny z myślą o poprawie efektywności funkcjonowania rynku. Jednocześnie dokonywano wszelkich starań, by zlikwidować podziały wprowadzone podczas zimnej wojny przez reżimy komunistyczne. Kryzys gospodarczy, który rozpoczął się w 2008 r., obnażył podatność waluty euro na ataki światowych spekulantów. Aby ją zmniejszyć, kraje UE podjęły decyzję o ściślejszej koordynacji krajowych polityk gospodarczych i przedsięwzięły środki w celu utworzenia unii bankowej. W ostatnim czasie program prac Unii Europejskiej zdominowały wyzwania związane z bezpieczeństwem i imigracją.

Wybitny twórca integracji europejskiej, Jean Monnet, zakończył w 1976 r. swoje pamiętniki słowami: „Suwerenne narody przeszłości nie są w stanie w dalszym ciągu rozwiązywać problemów teraźniejszości; nie mogą zapewnić własnego postępu ani kontrolować własnej przyszłości. Sama Wspólnota jest jedynie etapem na drodze ku uporządkowanemu światu przyszłości”. Czy w 2017 r., w dobie globalizacji, powinniśmy ze zrezygnowaniem uznać Unię Europejską za twór niemający większego znaczenia politycznego? A może należałoby raczej zadać sobie pytanie, w jaki sposób można wyzwolić pełny potencjał tkwiący w ponad 500 mln Europejczyków dzielących takie same wartości i interesy?

Unia Europejska składa się z niemal 30 państw członkowskich różniących się znacznie pod względem historii, języka, kultury i poziomu życia. Czy tak zróżnicowana rodzina narodów jest w stanie stworzyć wspólną polityczną sferę publiczną? Czy możliwe jest, aby jej obywatele wytworzyli w sobie poczucie „bycia Europejczykami”, jednocześnie pozostając głęboko przywiązanymi do własnego kraju, regionu i społeczności lokalnej? Może tak być, jeżeli tylko obecne państwa członkowskie pójdą za przykładem pierwszej Wspólnoty Europejskiej, która zrodziła się na zgliszczach II wojny światowej. Moralnym uzasadnieniem Wspólnoty Europejskiej była idea pogodzenia byłych wrogów i budowania pokoju między nimi. Wspólnota była wierna zasadzie, zgodnie z którą wszystkie państwa członkowskie, niezależnie od wielkości, miały równe prawa i poszanowanie dla mniejszości.

Czy będzie można kontynuować integrację europejską, utrzymując, że wszystkie państwa członkowskie UE i ich narody mają wspólne dążenia? A może przywódcy UE w większym stopniu będą korzystać z porozumień dotyczących „wzmocnionej współpracy”, zgodnie z którymi tworzone ad hoc grupy państw członkowskich mogą szybciej podążać w obranym przez siebie kierunku bez uczestnictwa pozostałych członków UE? Rosnąca liczba takich porozumień mogłaby doprowadzić do tego, że państwa członkowskie miałyby swobodę wyboru w kwestii prowadzenia określonej polityki lub przynależenia do określonej instytucji. Takie rozwiązanie może wydawać się atrakcyjne ze względu na swoją prostotę, ale fundamentem UE było zawsze pojęcie solidarności, które oznacza, że dzielimy nie tylko zysk, ale i koszty. Solidarność oznacza posiadanie wspólnych zasad i strategii.

Jednocześnie niedawny kryzys gospodarczy pokazał, że kraje stosujące euro jako swoją walutę znajdują się w szczególnej sytuacji zależności, która uczyniła z nich centralną grupę państw w UE. Komisja Europejska zaproponowała zwiększenie integracji w strefie euro w drodze wzmocnienia strategii politycznych w obszarach finansowych, budżetowych i gospodarczych, a także zwiększenie wiarygodności tych strategii i demokratycznej odpowiedzialności za nie. Chodzi o to, by jakościowy krok w stronę przekształcenia strefy euro w obszar zjednoczonego zarządzania gospodarczego nadał Unii jako całości nowej dynamiki, a tym samym przyniósł korzyści całemu kontynentowi.

Niedawne wydarzenia podkreśliły potrzebę ściślejszej współpracy europejskiej w obszarach, które tradycyjnie podlegały wyłącznej kompetencji państw: na przykład bezpieczeństwa i obrony, a także wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych – w szczególności kwestii uchodźców. Właśnie w tych obszarach prawdopodobnie UE zmierzy się z największym wyzwaniem i będzie musiała znaleźć wspólne rozwiązanie, dając swoim obywatelom większe poczucie bezpieczeństwa i odbudowując ich zaufanie.

Za sprawą globalizacji Europa musi konkurować nie tylko ze swoimi tradycyjnymi rywalami (Japonią i Stanami Zjednoczonymi), ale również z szybko wschodzącymi potęgami gospodarczymi, takimi jak Brazylia, Chiny i Indie. Czy Europa w dalszym ciągu może chronić swoje normy środowiskowe i społeczne poprzez ograniczenie dostępu do rynków europejskich? Nawet gdyby tak postąpiła, nie sposób uciec przed brutalnymi realiami konkurencji międzynarodowej. Jest zatem prawdopodobne, że wiele podmiotów będzie wciąż naciskało na osiągnięcie przez Europę statusu podmiotu liczącego się w skali globalnej, działającego jednomyślnie na scenie światowej i skutecznie dochodzącego swoich interesów przez mówienie wspólnie jednym głosem.

Jednocześnie według wielu Europejczyków UE musi bardziej zbliżyć się do obywateli. Parlament Europejski, który z każdym nowym traktatem zyskuje coraz większe uprawnienia, jest wybierany bezpośrednio w powszechnych wyborach odbywających się co pięć lat. Jednak procentowy udział ludności, która faktycznie głosuje w tych wyborach, jest różny w poszczególnych krajach, a frekwencja jest często bardzo niska. Wyzwaniem dla instytucji UE i rządów państw członkowskich jest znalezienie lepszych sposobów informowania społeczeństwa i komunikowania się z nim (poprzez edukację, sieci organizacji pozarządowych itp.), co przyczyni się do wyłonienia się wspólnej europejskiej sfery publicznej, w ramach której obywatele UE mogą kształtować jej program polityczny. Jest to jedno z głównych wyzwań, z którymi muszą uporać się zarówno państwa członkowskie, jak i instytucje UE, aby zmierzyć się z eurosceptycyzmem sprzyjającym wzrostowi populizmu i osłabiającym demokrację.

Znacząca siła UE leży między innymi w jej zdolności do szerzenia wartości europejskich poza własnymi granicami. Do wartości tych należą: przestrzeganie praw człowieka, stanie na straży zasad praworządności, ochrona środowiska, wolna gospodarka w ramach stabilnych, zorganizowanych ram prawnych i utrzymywanie norm społecznych. Od zakresu, w którym Europa jest w stanie przestrzegać tych wartości, zależy, czy inne regiony świata postrzegają ją jako pozytywny przykład.

Będziemy w stanie ocenić, czy UE spełnia swoje założenia, i czy jej działalność przynosi namacalne rezultaty tylko wtedy, gdy odpowiemy na następujące pytania:

• Jak znaleźć sprawiedliwe i długofalowe rozwiązanie problemu imigracji i uchodźców?
• Jak zapewnić zrównoważone finanse publiczne, jednocześnie chroniąc efektywny i sprawiedliwy model społeczny?
• W jaki sposób efektywnie finansować opiekę społeczną? Jak poradzić sobie z problemem starzejącej się populacji, aby nie obarczyć jego konsekwencjami kolejnych pokoleń?
• Jak znaleźć etyczne rozwiązania ogromnych, lecz delikatnych problemów wiążących się z rozwojem nauki i technologii, w szczególności biotechnologii?
• Jak zapewnić bezpieczeństwo obywateli UE, nie naruszając ich wolności?
• Jak zapewnić zrównoważoną wspólną politykę obronną obywateli UE w świecie nieprzewidywalnych zagrożeń globalnych?

Jeżeli Europa zdoła osiągnąć wszystkie powyższe cele, zachowa szacunek, jakim jest darzona, i pozostanie źródłem inspiracji dla reszty świata.

JAK SKONTAKTOWAĆ SIĘ Z UE?

PRZEDSTAWICIELSTWA KOMISJI EUROPEJSKIEJ

BIURA INFORMACYJNE PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO

DELEGATURY UNII EUROPEJSKIEJ

Na temat

Europa w 12 lekcjach

Komisja Europejska
Dyrekcja Generalna ds. Komunikacji Społecznej
Informacje dla Obywateli
1049 Bruksela
BELGIA

Tekst zaktualizowano w sierpniu 2017 r.

© Unia Europejska, 2017

Wykorzystywanie treści jest dozwolone pod warunkiem wskazania źródła. Zasady ponownego wykorzystywania dokumentów Komisji Europejskiej określono w decyzji 2011/833/UE (Dz.U. L 330 z 14.12.2011, s. 39). Wykorzystywanie lub powielanie zdjęć lub innych materiałów, co do których UE nie przysługują prawa autorskie, wymaga bezpośredniej zgody właściciela praw autorskich.

Identifiers