Education and Training Monitor 2022

1. Kluczowe wskaźniki

Rysunek 1: Przegląd kluczowych wskaźników

Źródła: Eurostat (UOE, BAEL, COFOG); OECD (PISA). Więcej informacji można znaleźć w załączniku I i w Zestawie narzędzi Monitora. Uwagi: Średnia UE w 2018 r. dotycząca wyników PISA w zakresie czytania ze zrozumieniem nie obejmuje ES; zastosowany wskaźnik (wczesna edukacja) odnosi się do programów wczesnej edukacji i opieki nad dzieckiem, które zgodnie z Międzynarodową Standardową Klasyfikacją Kształcenia (ISCED) uznaje się za „edukacyjne”, a zatem stanowią pierwszy poziom kształcenia w systemach kształcenia i szkolenia – poziom 0 ISCED; wskaźnik równości przedstawia różnicę w odsetku 15-latków z niskimi osiągnięciami w czytaniu, matematyce i naukach przyrodniczych (łącznie) między dolną a górną ćwiartką statusu społeczno-ekonomicznego; b = przerwa w szeregu czasowym; d = definicja różni się; u = dane o niskiej wiarygodności;: = brak danych; 09 = 2009; 13 = 2013; 18 = 2018; 20 = 2020.

Rysunek 2: Pozycja w stosunku do najlepszych i najsłabszych wyników

2. Edukacja włączająca wysokiej jakości

Mimo pewnej poprawy wysoki odsetek uczniów z niepełnosprawnościami pozostaje w oddzielnych placówkach edukacyjnych. Obowiązujące przepisy¹ zapewniają wszystkim dzieciom, w tym dzieciom z niepełnosprawnościami, prawo do uczęszczania do dowolnego typu szkoły, natomiast system edukacji powinien zapewniać wsparcie dostosowane do potrzeb dzieci, w tym podejście ukierunkowane. Chociaż odsetek uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych w szkołach powszechnych wzrósł w latach 2010–2018, poziom segregacji i dysproporcji w osiągnięciach edukacyjnych pozostaje wysoki. Związana z tym różnica między obszarami miejskimi i wiejskimi jest również wyraźna: w 2018 r. wykształcenie wyższe uzyskało 12,2% osób z niepełnosprawnościami w wieku produkcyjnym mieszkających w miastach w porównaniu z 3,9% osób mieszkających na obszarach wiejskich (Komisja Europejska, 2021a). W roku szkolnym 2018/2019 46% uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych w szkołach podstawowych uczęszczało do zwykłych klas, 19% do klas integracyjnych², a 33% do szkół podstawowych specjalnych. Podczas gdy 32,2% osób z niepełnosprawnościami ukończyło studia wyższe lub równorzędne, co jest wynikiem nieco powyżej średniej UE, luka w zakresie równości osób z niepełnosprawnościami jest większa i wynosi 17,7 punktu procentowego (14,4 punktu procentowego w UE). Ponadto w sprawozdaniu europejskiej sieci ekspertów ds. niepełnosprawności podkreślono niezrealizowane zalecenia Komitetu ONZ ds. Praw Osób z Niepełnosprawnościami dotyczące wysokiej jakości edukacji włączającej (Komisja Europejska, 2021a). 

W oparciu o rzetelne dane Polska podejmuje działania mające na celu poprawę jakości edukacji włączającej. Ministerstwo Edukacji i Nauki („ministerstwo”), korzystając z programu wspierania reform strukturalnych Komisji Europejskiej, opracowało we współpracy z Europejską Agencją ds. Specjalnych Potrzeb i Edukacji Włączającej rozwiązania służące poprawie jakości edukacji włączającej, w oparciu o wykaz zaleceń i działań priorytetowych³. Jak wynika z raportu merytorycznego przygotowanego na zlecenie ministerstwa, najbardziej palącymi problemami są: brak specjalistów, głównie psychologów i psychiatrów, brak modeli współpracy między odpowiednimi instytucjami, niska świadomość w zakresie potrzeb specjalnych i edukacji włączającej, również wśród rodziców, oraz potrzeba wsparcia ze strony nauczycieli oraz ich wiedzy w zakresie najczęstszych zaburzeń u dzieci (Dorota Podgórska-Jachnik, 2021). Projekt ustawy o edukacji włączającej⁴ zakłada stworzenie interdyscyplinarnego systemu wsparcia dla dzieci, uczniów i rodzin, trójstopniowego systemu wczesnego wspomagania rozwoju oraz nowego systemu diagnozowania specjalnych potrzeb edukacyjnych, obejmującego monitorowanie i ocenę poszczególnych działań wspierających. Zwiększona zostanie rola placówek kształcenia specjalnego, które będą wspierać włączającą edukację powszechną. Zaproponowano nowe środki nadzoru, które mają zapewnić jakość oraz wsparcie rozwoju umiejętności kadry nauczycielskiej w zakresie edukacji włączającej. Mając na uwadze różne wyzwania organizacyjne, z którymi szkoły zmierzyły się w ostatnich latach, wdrożenie wszystkich zmian będzie wymagało starannego planowania. Niedawno rozpoczęto kampanię informacyjną⁵, jednak długoterminowa strategia na rzecz edukacji włączającej, obejmująca środki monitorowania i oceny, pozwoliłaby zwiększyć zaangażowanie zainteresowanych stron i zapewnić ciągłą poprawę jakości.

Nowe przepisy mają na celu zwiększenie liczby specjalistów wspomagających w przedszkolach i szkołach powszechnych. W ustawie z dnia 12 maja 2022 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz niektórych innych ustaw^6,7, ustanowiono minimalną liczbę specjalistów⁸ oraz nowe stanowisko pedagoga specjalnego w przedszkolach i szkołach powszechnych. Łączna liczba tych specjalistów w placówkach powszechnych powinna wzrosnąć z 22 000 we wrześniu 2022 r. do 51 000 we wrześniu 2024 r. Na wsparcie pierwszego etapu przeznaczono około 110 mln EUR dla samorządów lokalnych. Wcześniej, bo od 1 marca, ministerstwo przeznaczyło dodatkowo około 39 mln euro na wsparcie psychologiczne i pedagogiczne w przedszkolach i szkołach; środki te mogą być również wykorzystane na potrzeby zapewnienia wsparcia dzieciom wysiedlonym z Ukrainy. 

Polska realizuje projekty dotyczące edukacji włączającej wspierane ze środków unijnych na wszystkich poziomach, niemniej ocena jakości udzielonego wsparcia ma zasadnicze znaczenie dla optymalnego kształtowania polityki. Od 2018 r. w ramach projektu Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS) „Przestrzeń dostępnej szkoły” wspierane są inicjatywy mające na celu poprawę dostępności szkół⁹. Dzięki dodatkowemu wsparciu z EFS¹⁰ Polska planuje przeszkolić 28 000 nauczycieli i specjalistów, wprowadzić asystentów uczniów¹¹, opracować ocenę funkcjonalną i utworzyć 23 centra wspierające edukację włączającą (ramka 1). W 2022 r. uruchomiono projekty badawcze dotyczące zintegrowanego wspomagania oraz studia podyplomowe z zakresu wspomagania wczesnego rozwoju w celu uwzględnienia specjalnych potrzeb edukacyjnych. Na poziomie szkolnictwa wyższego 21 instytucji szkolnictwa wyższego uczestniczyło w projekcie dotyczącym integracji studentów z autyzmem¹²; uczelnie wyższe wdrożyły ponadto 32 projekty dotyczące projektowania uniwersalnego¹³. W ramach programu „Uczelnia dostępna” wspierane są zmiany organizacyjne w 199 instytucjach szkolnictwa wyższego¹⁴. Ocenę tych projektów rozpoczęto w 2021 r. ¹⁵

3. Wczesna edukacja i opieka nad dzieckiem

Wskaźnik uczestnictwa dzieci we wczesnej edukacji i opiece nad dzieckiem nadal rośnie, ale na obszarach wiejskich i w niektórych regionach ilość miejsc jest niewystarczająca. W 2020 r. wskaźnik ten wyniósł 90,8%, co oznacza wzrost o 0,5 punktu procentowego w porównaniu z poziomem z 2019 r. W ciągu ostatniego dziesięciolecia wskaźnik ten wzrósł o 14,4 punktu procentowego w stosunku do poziomu z 2011 r. i jest obecnie bliżej średniej UE (93%). Wskaźnik uczestnictwa 5- i 6-latków jest wysoki i wynosi 97%, lecz wskaźnik uczestnictwa 3-latków (78,5%) jest nadal poniżej średniej UE, pomimo wzrostu o 11,4 punktu procentowego od czasu wprowadzenia prawa do miejsca w przedszkolu (2017 r.). Wskaźnik ten jest szczególnie niski na obszarach wiejskich, gdzie oferta jest niewystarczająca (NIK, 2019), oraz w niektórych regionach (woj. warmińsko-mazurskie, woj. kujawsko-pomorskie). W październiku 2022 r. do przedszkoli zapisano ponad 41 000 dzieci wysiedlonych z Ukrainy. Liczebność grup mogła być zwiększona o maksymalnie 3 wysiedlonych dzieci przybyłych z Ukrainy po 24 lutego. Sektor boryka się z brakami kadrowymi i niskimi wynagrodzeniami, a godziny pracy są wyższe niż średnia międzynarodowa (OECD, 2021c).

Polska uruchomiła nowe programy wsparcia w celu poprawy przystępności cenowej usług w zakresie wczesnej edukacji i opieki nad dzieckiem dla dzieci poniżej 3. roku życia. W 2020 r. wskaźnik zapisów wyniósł 11,2%, co oznacza wzrost o 8,2 punktu procentowego w porównaniu z poziomem z 2011 r., przy czym jest on nadal na poziomie znacznie poniżej średniej UE (35,3%) (rysunek 3). W ramach realizowanych od 2011 r. programów („Maluch”, „Maluch+”) wspiera się tworzenie nowych miejsc i obniża się opłaty dla rodziców. 1 stycznia uruchomiono nowy program „Rodzinny kapitał opiekuńczy”¹⁶, w ramach którego rodzice mogą skorzystać z dofinansowania do opłat za opiekę nad dziećmi. Maksymalna kwota dofinansowania wynosi około 2 500 EUR na drugie i kolejne dziecko w wieku od 12 do 35 miesięcy. 1 kwietnia uruchomiono program uzupełniający¹⁷, w którym przewidziano dofinansowanie w wysokości 89 EUR miesięcznie na każde pierwsze i jedyne dziecko. Do końca maja wsparciem na łączną kwotę około 20,2 mln EUR objęto 78 500 dzieci¹⁸, które to wsparcie zostało przekazane bezpośrednio do placówek opieki nad dziećmi. Z tego wsparcia mogą również korzystać dzieci wysiedlone z Ukrainy. 

Polska planuje poprawić dostępność i jakość usług w zakresie wczesnej edukacji i opieki nad dzieckiem dla dzieci poniżej 3. roku życia w ramach krajowego planu odbudowy i zwiększania odporności (RRP) oraz programu EFS+. Celem jest stworzenie 102 517 miejsc (47 500 nowych miejsc do 2026 r. w ramach RRP i 55 017 do 2029 r. w ramach EFS+) oraz usprawnienie systemu finansowania działalności placówek opieki nad dziećmi. Uwzględniając zalecenie Rady w sprawie wysokiej jakości systemów wczesnej edukacji i opieki nad dzieckiem (2019/C 189/02)¹⁹ Polska zobowiązała się do przeprowadzenia do 2023 r. przeglądu obecnych standardów opieki nad dziećmi w celu opracowania kompleksowych standardów jakości, w tym wytycznych edukacyjnych.

Rysunek 3: Uczestnictwo dzieci w wieku poniżej 3 lat w formalnej opiece nad dziećmi lub edukacji w 2011 r. i 2020 r. (%)

4. Edukacja szkolna

Długie okresy zamknięcia szkół z powodu pandemii COVID-19 stanowiły kluczowe wyzwanie dla uczniów i nauczycieli, przy czym straty edukacyjne nie zostały jeszcze zmierzone. W okresie od stycznia 2020 r. do maja 2021 r. w szkołach prowadzono zdalne nauczanie znacznie dłużej niż w innych krajach OECD. Nauka w szkołach średnich ogólnych była zakłócona w sumie przez 272 dni, w tym z powodu pełnego lub częściowego zamknięcia szkół (OECD, 2021c). Pomimo znaczącego wsparcia edukacji zdalnej ze strony ministerstwa w ocenie procesu kształcenia w okresie od stycznia 2020 r. do sierpnia 2021 r. przeprowadzonej przez Najwyższą Izbę Kontroli stwierdzono negatywne skutki dla procesu kształcenia, prowadzące do strat edukacyjnych oraz mające wpływ na dobrostan uczniów i nauczycieli (NIK, 2022). Choć Polska nie przeprowadziła oceny wpływu pandemii COVID-19 na efekty uczenia się uczniów, to z badania przeprowadzonego w szkołach średnich w Warszawie wynika, że pandemia w połączeniu ze zmianami w systemie edukacji doprowadziła do znacznego obniżenia efektów uczenia się (Jakubowski, M. i in., 2022). Wyniki programu wyrównawczego realizowanego w roku szkolnym 2021/2022 nie są jeszcze znane. W lipcu 2022 r. ministerstwo uruchomiło nowy program o wartości ok. 2,2 mln EUR, który ma na celu zwiększenie umiejętności cyfrowych i przedsiębiorczości, wspieranie wychowania patriotycznego i edukacji sportowej²⁰, ale nie uwzględnia już strat edukacyjnych. Również w 2022 r. obniżono wymagania dotyczące egzaminów zewnętrznych zarówno po szkole podstawowej, jak i po szkole ponadgimnazjalnej, co również może prowadzić do niższych osiągnięć uczniów. W roku szkolnym 2022/2023, ze względu na zwiększoną o około 50% grupę absolwentów szkół podstawowych²¹, szkołom średnim II stopnia, głównie w miastach, grozi przepełnienie, co dodatkowo wpłynie na warunki nauczania i uczenia się. Monitorowanie efektów uczenia się byłoby konieczne w celu określenia problemów i wprowadzenia środków naprawczych.

Wprowadzone zostaną zmiany w programach nauczania i nowe przedmioty szkolne, niektóre mimo powszechnej krytyki. Najwyższa Izba Kontroli jako ogólne słabości systemu edukacji wskazała słabą komunikację społeczną w edukacji, przeciążone programy nauczania i niewystarczający nacisk na kompetencje kluczowe (NIK, 2022). Od września w programie nauczania przedmiotu edukacja dla bezpieczeństwa dla ósmoklasistów i uczniów klas pierwszych szkół średnich II stopnia komponent dotyczący zdrowia psychicznego został zastąpiony ćwiczeniami obronno-strzeleckimi wprowadzonymi po rozpoczęciu wojny w Ukrainie²². Chociaż edukacja zdrowotna jest nadal obecna w innych przedmiotach kształcenia ogólnego, zmiana ta wzbudziła niepokój psychologów²³ i niektórych zainteresowanych stron²⁴. Na poziomie szkół średnich nowy przedmiot historia i teraźniejszość, który zastąpił dotychczasowy przedmiot wiedza o społeczeństwie, ma na celu rozszerzenie nauczania historii współczesnej. Przedmiot ten wprowadzono we wrześniu²⁵ wraz z kontrowersyjnym podręcznikiem zatwierdzonym przez ministerstwo pomimo krytyki ze strony licznych organizacji²⁶, opinii publicznej, nauczycieli²⁷ i środowiska naukowego²⁸. Krytykują oni w dużej mierze zredukowaną edukację obywatelską, pośpieszny proces przygotowania i konsultacji, błędy merytoryczne, sformułowania homofobiczne oraz nacisk na wiedzę kosztem kompetencji^29,30. Choć później zatwierdzono dwa inne podręczniki, obawy związane z nowym przedmiotem nie ustają. We wrześniu 2023 r. planowane jest wprowadzenie przedmiotu biznes i zarządzanie, który od 2027 r. będzie można wybrać jako przedmiot dodatkowy na egzaminie maturalnym. Opublikowano raport z konsultacji społecznych dotyczących treści programowych tego przedmiotu³¹.

W 2021 r. wskaźnik wczesnego kończenia nauki i szkolenia był stosunkowo niski. Ogólny wskaźnik pozostaje znacznie poniżej średniej UE (5,9% w porównaniu z 9,7% w UE). Zróżnicowanie między płciami utrzymuje się na poziomie 2,8 punktu procentowego: wskaźnik dla chłopców wyniósł 7,2%, a dla dziewcząt 4,4%.

Kontrowersyjna nowelizacja kodeksu karnego przewiduje również zaostrzenie środków wobec młodzieży w wieku szkolnym, w tym kary nakładane przez szkoły. 1 września weszła w życie ustawa z 9 czerwca 2022 r. o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich, która zastąpiła ustawę z 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich. W przypadku czynów popełnionych w szkołach dyrektorzy szkół mają obecnie uprawnienia do nakładania środków, które są określone w ustawie lub statucie szkoły, bez konieczności powiadamiania policji i sądu rodzinnego, chyba że opiekunowie nieletniego nie wyrażą zgody na proponowane środki. Ustawa pozwala na stosowanie kar określonych w statucie szkoły, które nie stanowią zagrożenia dla dziesięciolatków. Zdaniem niektórych pedagogów^32,33 zmiany te mogą również negatywnie wpłynąć na atmosferę w szkole i relacje między rodzicami a nauczycielami. Różne organizacje krytykują całokształt nowelizacji, która wprowadza zaostrzenie środków karnych stosowanych wobec nieletnich od 13 roku życia³⁴, i wskazuje na ich niezgodność z Konwencją o prawach dziecka i zaleceniami Komitetu Praw Dziecka.

Szkoły przyjmują dużą liczbę dzieci wysiedlonych z Ukrainy, co stanowi nowe wyzwanie. Po rozpoczęciu rosyjskiej inwazji na Ukrainę do Polski przybyło około 528 000 ukraińskich dzieci i nastolatków w wieku szkolnym. W październiku 2022 r. do placówek edukacyjnych od przedszkoli do szkół średnich zapisanych było 192 278 ukraińskich dzieci i nastolatków³⁵. W ustawie z 12 marca³⁶ o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa przewidziano środki dotyczące integracji dzieci i studentów w systemie edukacji, wsparcia psychologicznego oraz ułatwienia zatrudniania obywateli Ukrainy w szkołach. Opracowano poradniki³⁷ i materiały edukacyjne do nauczania ukraińskich uczniów³⁸ oraz uruchomiono kursy języka polskiego dla pracowników szkół³⁹. Aby spełnić obowiązek szkolny, rodzice ukraińskich dzieci mogą zdecydować, czy zapiszą swoje dzieci do polskich szkół, czy też będą korzystać z ukraińskiej edukacji prowadzonej zdalnie. Aby ułatwić integrację ukraińskich uczniów, ministerstwo współpracuje z UNICEF Polska⁴⁰. Polskie ustawodawstwo zawiera odpowiednie przepisy dotyczące przyjmowania do szkół uczniów z zagranicy⁴¹, jednak konieczne jest zapewnienie lepszej koordynacji polityki i rozwiązań systemowych, w szczególności w zakresie wsparcia nauczycieli (NIK, 2020; CCE, 2022). 

Nowa reforma podatkowa prawdopodobnie spotęguje trudności samorządów w sferze finansowania. Samorządy terytorialne otrzymują subwencję oświatową z budżetu państwa na dofinansowanie kosztów funkcjonowania szkół i przedszkoli, ale przeznaczają też na ten cel własne środki. Z czasem znacząco wzrosła część wydatków w oświacie pokrywanych z budżetu samorządów. W 2020 r. pokrywały one 43,3% wydatków na edukację przedszkolną i szkolnictwo podstawowe, za które są odpowiedzialne (GUS, 2021). Ponieważ w wyniku nowej reformy podatkowej w ramach programu reform „Polski Ład” zmniejszają się dochody własne samorządów terytorialnych z tytułu podatków⁴², prawdopodobnie jeszcze wyraźniej odbije się to na finansowaniu edukacji przedszkolnej i szkolnictwa podstawowego, w tym wynagrodzeń nauczycieli. Mimo że subwencja ministerialna na 2022 r. wzrosła o 7,1% w stosunku do 2021 r.⁴³, Związek Miast Polskich zaapelował o zwiększenie subwencji oświatowej, ponieważ niedofinansowanie ma wpływ na jakość kształcenia⁴⁴. W lipcu 2022 r. minister przeznaczył dodatkową kwotę w wysokości około 34 mln EUR na wsparcie szkół prowadzonych przez organizacje pozarządowe (NGO)⁴⁵, niezależnych od samorządów. Kontrowersyjny projekt ustawy mający na celu ograniczenie autonomii szkół, zwiększenie roli regionalnych władz oświatowych i zmniejszenie wsparcia organizacji pozarządowych dla szkół został zawetowany przez prezydenta na początku 2022 r.

Braki w kadrze nauczycielskiej są znaczące, a ostatnie podwyżki wynagrodzeń i proponowane zmiany w Karcie Nauczyciela budzą niepokój. Zawód nauczyciela zmaga się z wieloma wyzwaniami, związanymi między innymi z niskim statusem i poziomem wynagrodzeń, co prowadzi do braków kadrowych (NIK, 2021; Komisja Europejska, 2021b; Komisja Europejska/EACEA/Eurydice, 2021, 2022). W kwietniu 2022 roku zatwierdzono wzrost średnich wynagrodzeń nauczycieli o 4,4% od 1 maja⁴⁶. Poziom ten jest jednak poniżej aktualnego wskaźnika inflacji (15,6% w czerwcu) i oczekiwań nauczycieli^47,48. Od 1 września w ramach nowelizacji Karty Nauczyciela⁴⁹ zmniejszono liczbę stopni awansu zawodowego, zmieniono ocenę pracy nauczycieli oraz zwiększono ustawowe wynagrodzenia nauczycieli początkujących (byłych stażystów i nauczycieli kontraktowych) do 120% podstawy wynagrodzenia. Przedstawiciele nauczycieli skrytykowali nowelizację za brak konsultacji oraz brak strategicznego i jakościowego podejścia do poprawy statusu nauczycieli⁵⁰. W związku z niezadowalającymi postępami w negocjacjach i ogólnymi wyzwaniami w edukacji przedstawiciele nauczycieli zapowiedzieli protesty⁵¹.

Polska planuje opracowanie strategii cyfrowej na rzecz szkół i kompetencji cyfrowych, która pozwoli zwiększyć włączenie cyfrowe. W ciągu ostatniego dziesięciolecia, przy wsparciu funduszy unijnych, Polska zainwestowała w infrastrukturę ICT i łączność szkół⁵², cyfrowe materiały edukacyjne⁵³ oraz umiejętności cyfrowe nauczycieli. Mimo udzielonego niedawno wsparcia edukacja na odległość pogłębiła jednak wykluczenie cyfrowe wśród uczniów i nauczycieli (łączność, umiejętności, sprzęt), a nauczyciele nie mają zapewnionych szkoleń z zakresu pedagogiki cyfrowej (NIK, 2022). W swoim planie odbudowy i zwiększania odporności Polska planuje opracowanie krajowego programu na rzecz umiejętności cyfrowych, a dla szkół – krajowej strategii cyfryzacji i minimalnych standardów dotyczących sprzętu ICT. Wszystkie szkoły podstawowe i średnie w całej Polsce otrzymają sprzęt multimedialny do użytku nauczycieli i uczniów, w tym 1,2 mln laptopów, dostęp do szybkiego internetu oraz laboratoria z zakresu nauk przyrodniczych, technologii, inżynierii i matematyki (STEM) oraz sztucznej inteligencji.

5. Kształcenie i szkolenie zawodowe oraz uczenie się dorosłych

Polska planuje utworzenie sieci centrów umiejętności. Wiele polskich przedsiębiorstw twierdzi, że ma trudności z pozyskaniem pracowników posiadających odpowiednie umięjetności. Ponadto deficyt umiejętności przekrojowych ma wpływ na wyniki zawodowe na rynku pracy, a także przyczynia się do zjawiska niedopasowania umiejętności, w tym umiejętności cyfrowych (MoNE, 2019). Choć odsetek osób uczestniczących w kształceniu i szkoleniu zawodowym II stopnia jest stosunkowo wysoki⁵⁵ (53,1% w 2020 r. w porównaniu z 48,7% w UE), tylko 11% absolwentów kształcenia i szkolenia zawodowego w wieku 20–34 lat (na poziomach ISCED 3 i 4) uczestniczyło w 2020 r. w uczeniu się w miejscu pracy, co jest drugim najniższym wynikiem w UE⁵⁶. W ramach krajowego planu odbudowy i zwiększania odporności Polska zamierza utworzyć 120 branżowych centrów umiejętności, które zapewnią przestrzeń dla transferu wiedzy i technologii pomiędzy światem biznesu a edukacją oraz holistyczne podejście do kształcenia zawodowego i uczenia się przez całe życie, a także pomogą uczniom i dorosłym w uzyskaniu nowych kwalifikacji zawodowych. Centra będą również wspierać nauczycieli i współpracować z naukowcami, aby zapewnić wiedzę specjalistyczną w konkretnych sektorach gospodarki.

Polska zamierza usprawnić regionalną koordynację polityki w zakresie umiejętności i uczenia się przez całe życie. W 2021 r. poziom uczestnictwa w uczeniu się dorosłych wzrósł do 5,4% (w ciągu ostatnich czterech tygodni), przy czym nadal jest niższy od średniej UE (10,8%). Jak wynika z badań ogólnopolskich wskaźnik ten jest jednak wyższy⁵⁷. Koordynacja polityki w zakresie umiejętności i kształcenia dorosłych stanowi wyzwanie. Kompetencje w zakresie kształcenia dorosłych są podzielone między Ministerstwo Nauki i Edukacji, Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej  oraz Kancelarię Prezesa Rady Ministrów. Rola władz regionalnych w tym systemie nie jest odpowiednio określona. W ramach planu odbudowy i zwiększania odporności Polska zamierza opracować regionalny system koordynacji i monitorowania polityki w zakresie szkolenia zawodowego, szkolnictwa wyższego i uczenia się przez całe życie. Utworzone zostaną wojewódzkie zespoły koordynacyjne ds. kształcenia zawodowego i uczenia się przez całe życie składające się z przedstawicieli instytucji edukacyjnych, władz regionalnych i partnerów społecznych. Zespoły te opracują regionalne polityki w zakresie umiejętności oraz plany wdrożeniowe (docelowo po jednym na każde województwo) dostosowane do potrzeb lokalnych gospodarek. Cel Polski na 2030 r., polegający na osiągnięciu wskaźnika uczestnictwa dorosłych w uczeniu się na poziomie 51,7% każdego roku, zakłada ponad dwukrotne zwiększenie poziomu 20,9% z 2016 r.

Integracja osób wysiedlonych z Ukrainy na rynku pracy wymaga ukierunkowanych środków, długoterminowego planowania  i koordynacji polityki. Od czasu rozpoczęcia rosyjskiej inwazji na Ukrainę granicę Polski przekroczyło około 4,24 mln (dane z czerwca 2022 r.) osób. Osoby te zaczynają integrować się na rynku pracy. W dużej mierze wykonują prace niewymagające kwalifikacji, choć ponad 60% z nich posiada wykształcenie wyższe. Zatrudnienie utrudnia niewystarczająca znajomość języka polskiego (EWL, 2022). W ramach projektu „Szansa – nowe możliwości dla dorosłych”⁵⁸, finansowanego z EFS+, na szkolenia językowe, podnoszenie kwalifikacji i ogólną integrację przeznaczono dodatkowo około 3 mln EUR. Pilnie potrzebne jest jednak wsparcie systemowe, obejmujące dostęp do kursów językowych, możliwości zmiany i podnoszenia kwalifikacji oraz uznawanie kwalifikacji i umiejętności.

6. Szkolnictwo wyższe

Wskaźnik osób posiadających wykształcenia wyższe w Polsce spadł poniżej średniej UE, a ponadto jeszcze bardziej zmalał odsetek absolwentów kierunków studiów w dziedzinie nauk przyrodniczych, technologii, inżynierii i matematyki (STEM). W 2021 r. odsetek osób z wykształceniem wyższym w wieku 25–34 lat wyniósł 40,6% (41,2% w UE), co stanowi spadek o 1,8 punktu procentowego w porównaniu z 2020 r. i o 2,9 punktu procentowego w porównaniu z 2019 r. Przyczyny tego spadku nie są do końca jasne, ale można je powiązać ze spadkiem liczby studentów o 33,8% w ciągu ostatnich 10 lat (GUS, 2022). Zróżnicowanie sytuacji kobiet i mężczyzn z przewagą 19 punktów procentowych na rzecz kobiet nadal jest znacznie wyższe od średniej w UE (11,1 punktu procentowego). W dalszym ciągu obserwuje się spadek ogólnego odsetka absolwentów kierunków studiów w dziedzinie nauk przyrodniczych, technologii, inżynierii i matematyki; w 2020 r. odsetek absolwentów tych kierunków spadł do poziomu 19,4% (24,9% w UE) (rysunek 4). Odsetek absolwentów kierunków studiów w dziedzinie nauk przyrodniczych, matematyki i statystyki jest szczególnie niski i wynosi 3,2% (6,2% w UE), a odsetek absolwentów kierunków studiów w dziedzinie ICT jest nieco poniżej średniej UE (3,7% w porównaniu z 3,9%). Ogólne zróżnicowanie sytuacji kobiet i mężczyzn oraz niski odsetek absolwentów kierunków ścisłych można wyjaśnić wysokim wskaźnikiem rezygnacji ze studiów wśród mężczyzn (o 15 punktów procentowych wyższym niż w przypadku kobiet), a także wśród studentów kierunków ścisłych (51%), najwyższym spośród wszystkich kierunków studiów (OPI, 2021). Odsetek absolwentek wśród wszystkich absolwentów kierunków studiów w dziedzinie nauk przyrodniczych, technologii, inżynierii i matematyki jest stosunkowo wysoki i wynosi 42% (32,4% w UE), ale odsetek absolwentek kierunków studiów w dziedzinie ICT wśród wszystkich absolwentów jest niski (0,6% w porównaniu z 0,7% w UE). W 2021 r. wskaźnik zatrudnienia wśród niedawnych absolwentów szkół wyższych był wyższy niż średnia UE (89,4% w porównaniu z 84,9% w UE).

Rysunek 4 Absolwenci kierunków związanych z naukami przyrodniczymi, technologiami, inżynierią i matematyką (STEM) w stosunku do ogółu absolwentów szkół wyższych w latach 2015 i 2020 (%)

Instytucje szkolnictwa wyższego poddano pierwszej ewaluacji działalności naukowej według nowych zasad; wprowadzone w ostatniej chwili zmiany mogły dodatkowo podważyć wiarygodność procesu ewaluacji. W grudniu 2021 r. minister opublikował zmiany w punktacji czasopism, kluczowego elementu referencyjnego ewaluacji; w przypadku 237 czasopism podwyższono punktację bez konsultacji z odpowiednimi jednostkami.

Zmiany mocno skrytykowało środowisko naukowe . Pierwsze wyniki ewaluacji zostały już opublikowane⁶¹. Proces ewaluacji trwa nadal, ponieważ instytucje szkolnictwa wyższego i instytuty naukowe mogą jeszcze składać odwołania. Niektóre zastrzeżenia dotyczą nieproporcjonalnie wyższych wyników małych uczelni w danej dyscyplinie lub tych, które posiadają nowe wydziały, niż instytucji bardziej doświadczonych⁶².

Polska uruchomiła program wsparcia i system przyjęć dla studentów z Ukrainy. Od kwietnia prawie 5 700 studentów z Ukrainy wyraziło zainteresowanie kontynuowaniem studiów w Polsce ⁶³ . W porozumieniu ze środowiskiem akademickim Narodowa Agencja Wymiany Akademickiej (NAWA) ustanowiła program „Solidarni z Ukrainą” ⁶⁴ , aby umożliwić ukraińskim studentom i doktorantom kontynuację studiów lub badań oraz udział w kursach przygotowawczych i zapewnić im bezpłatne wsparcie psychologiczne i prawne. Przewiduje się, że dzięki kwocie w wysokości około 5,2 mln EUR przekazanej przez Ministerstwo Edukacji i Nauki oraz Ministerstwo Zdrowia wsparcie otrzyma 1 947 studentów. Z inicjatywy instytucji szkolnictwa wyższego powstał internetowy system przyjęć dla kandydatów z Ukrainy ⁶⁵ , a niektóre uczelnie stworzyły dodatkowe miejsca dla kandydatów z Ukrainy, kierunki dwujęzyczne itp. Studenci ukraińscy i białoruscy stanowią największy odsetek studentów międzynarodowych w Polsce. W latach szkolnych 2020/2021 i 2021/2022 z rządowego programu „Solidarność z Białorusią” skorzystało około 1 200 studentów z Białorusi. Ponad 80 studentów otrzymało stypendium „EU4Belarus” na studia w Polsce ⁶⁶.

7. Odniesienia

Załącznik I: Źródła kluczowych wskaźników

Załącznik II: Struktura systemu edukacji