Education and Training Monitor 2024

1. Μάθηση για τη βιωσιμότητα

Η Κύπρος είναι η μόνη χώρα της ΕΕ στην οποία η μάθηση για τη βιωσιμότητα αποτελεί υποχρεωτικό μάθημα στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Η χώρα διαθέτει εθνικό στρατηγικό πλαίσιο¹ για την τυπική και μη τυπική εκπαίδευση στον τομέα της βιωσιμότητας από το 2008. Επιπλέον, υπάρχει ειδική μονάδα στο Υπουργείο Παιδείας, Αθλητισμού και Νεολαίας (ΥΠΑΝ) από το 2018, η οποία είναι αρμόδια για την ενσωμάτωση του εθνικού στρατηγικού πλαισίου και, μαζί με το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Κύπρου, καθοδηγεί τα σχολεία στην υλοποίηση της εκπαίδευσης για τη βιωσιμότητα (ΥΠΑΝ 2012, 2022). Η εκπαίδευση στη βιωσιμότητα αποτελεί αναπόσπαστο μέρος των αναθεωρημένων προγραμμάτων προσχολικής, πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Η μάθηση για τη βιωσιμότητα ενσωματώνεται στα προγράμματα σπουδών στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση ως «εκπαίδευση για τη ζωή» στις τάξεις 1-4 και ως «εκπαίδευση για τη βιώσιμη ανάπτυξη» στις τάξεις 5 και 6 (Eurydice, 2024). Ένας από τους μαθησιακούς στόχους είναι ότι οι μαθητές θα πρέπει να είναι σε θέση να προσεγγίζουν τα ζητήματα της βιώσιμης ανάπτυξης ολιστικά και με διεπιστημονικό τρόπο, καθώς και να κατανοούν και να αναλύουν με κριτικό πνεύμα τις παραμέτρους τους (Eurydice, 2024). Ένα πλαίσιο πιστοποίησης για βιώσιμα σχολεία, συνοδευόμενο από προγράμματα παροχής κινήτρων, βρίσκεται σε στάδιο προετοιμασίας.

Παρά αυτήν την ισχυρή εστίαση πολιτικής, οι Κύπριοι μαθητές έχουν χαμηλότερη βαθμολογία σε σχέση με τους Ευρωπαίους συνομηλίκους τους όσον αφορά τις γνώσεις για τη βιωσιμότητα. Η Κύπρος είναι μία από τις λίγες χώρες της ΕΕ² που καθορίζουν μαθησιακά αποτελέσματα για τη μάθηση για τη βιωσιμότητα. Τα αποτελέσματα δεν περιορίζονται στην ατομική ευθύνη για τη βιώσιμη ανάπτυξη (Eurydice, 2024). Ωστόσο, η βαθμολογία των Κύπριων μαθητών στη διεθνή μελέτη για την αγωγή του πολίτη (ICCS) του 2022 σχετικά με τις γνώσεις για τη βιώσιμη ανάπτυξη είναι η δεύτερη χαμηλότερη μεταξύ των 17 συμμετεχουσών χωρών της ΕΕ, 452,7 έναντι 506,7 της ΕΕ των 17. Υπάρχει επίσης ευρύ χάσμα μεταξύ των φύλων, της τάξης των 29,3 εκατοστιαίων μονάδων υπέρ των κοριτσιών³. H χαμηλή βαθμολογία μπορεί να οφείλεται στο ότι οι μαθητές επικεντρώνονται λιγότερο σε θέματα βιωσιμότητας, καθώς δεν πρόκειται για μαθήματα προς εξέταση.

Τα ιδρύματα ανώτερης εκπαίδευσης υλοποιούν διάφορα προγράμματα σχετικά με τη μάθηση για τη βιωσιμότητα. Υπάρχουν προπτυχιακά, μεταπτυχιακά και διδακτορικά προγράμματα για σπουδές σχετικές με το περιβάλλον και τη βιωσιμότητα. Ωστόσο, δεν υπάρχει πολιτική σε εθνικό επίπεδο σχετικά με το περιεχόμενο ή τις παιδαγωγικές προσεγγίσεις της διδασκαλίας της βιωσιμότητας στην ανώτερη εκπαίδευση.

Οι κανονισμοί που διέπουν τη συνεχή επαγγελματική εξέλιξη των εκπαιδευτικών καλύπτουν την εκπαίδευση στη βιωσιμότητα. Πιο συγκεκριμένα, καλύπτουν τέσσερις διαφορετικές πτυχές της εκπαίδευσης για τη βιωσιμότητα, όπως η διαθεματική και διεπιστημονική διδασκαλία και οι καινοτόμες μεθοδολογίες για την παροχή εκπαίδευσης για τη βιωσιμότητα σε εκπαιδευτικούς στην πρωτοβάθμια, την κατώτερη και την ανώτερη δευτεροβάθμια εκπαίδευση (Eurydice, 2024). Ο κανονισμός για την επαγγελματική εξέλιξη των εκπαιδευτικών επικαιροποιήθηκε ώστε να ευθυγραμμίζεται με τα πλαίσια ικανοτήτων της ΟΕΕ/ΗΕ⁴ (ΟΕΕ/ΗΕ, 2012) και του RSP⁵ (RSP, 2019) (Vare P., 2018). Το ποσοστό των εκπαιδευτικών που έχουν ολοκληρώσει μαθήματα περιβαλλοντικής βιωσιμότητας πριν από και μετά την ένταξή τους στην υπηρεσία υπερβαίνει τον μέσο όρο της ΕΕ των 17⁶ (18,5 % έναντι 15,6 % στην ΕΕ)⁷ (Schulz et al., 2023). Οι συντονιστές βιωσιμότητας στα δημοτικά σχολεία λαμβάνουν ειδική κατάρτιση και επιβλέπουν την κατάρτιση άλλων εκπαιδευτικών. Επιπλέον, η Κύπρος είναι το μόνο κράτος μέλος στο οποίο όλοι οι νέοι διευθυντές πρέπει να παρακολουθήσουν υποχρεωτικά μαθήματα σχετικά με τον τρόπο ανάπτυξης βιώσιμων σχολείων και τον τρόπο στήριξης των εκπαιδευτικών όσον αφορά την ενσωμάτωση της μάθησης για τη βιωσιμότητα στο πλαίσιο των καθηκόντων τους (Eurydice, 2024).

Οι προκλήσεις όσον αφορά την εφαρμογή της μάθησης για τη βιωσιμότητα είναι σύνθετες. Μία από τις κύριες προκλήσεις είναι η δημιουργία μηχανισμών παρακολούθησης και αξιολόγησης για κάθε επιλογή πολιτικής και για τα προγράμματα που υλοποιούνται στα σχολεία (Zachariou, 2019). Πρόκειται για μια χαρακτηριστική αδυναμία του εκπαιδευτικού συστήματος της Κύπρου, που αφορά την παρακολούθηση και την αξιολόγηση. Επιπλέον, οι ολιστικές σχολικές προσεγγίσεις και η δέσμευση του σχολείου όσον αφορά τη βιωσιμότητα χρειάζονται χρόνο για να αναπτυχθούν πλήρως και να αποφέρουν αποτελέσματα. Υπάρχει επίσης ανάγκη για περισσότερη στήριξη και κατάρτιση των εκπαιδευτικών όσον αφορά τη χρήση της ψηφιακής εκπαίδευσης στη μαθησιακή διαδικασία για τη βιωσιμότητα και την πράσινη μετάβαση. Μια σχετική μεταρρύθμιση έχει δρομολογηθεί στο πλαίσιο του μηχανισμού ανάκαμψης και ανθεκτικότητας (ΜΑΑ). Η Κύπρος έχει αναγνωρίσει την έλλειψη επαγγελματικής καθοδήγησης για τους σπουδαστές σχετικά με την κυκλική οικονομία και την πράσινη μετάβαση ως εμπόδιο για την περαιτέρω επέκταση της μάθησης για τη βιωσιμότητα.

2. Προσχολική εκπαίδευση και φροντίδα

Η Κύπρος εξακολουθεί να κάνει συντονισμένες προσπάθειες για την επέκταση της υποχρεωτικής προσχολικής εκπαίδευσης στο πλαίσιο του εθνικού σχεδίου ανάκαμψης και ανθεκτικότητας και για την αύξηση του ποσοστού συμμετοχής. Μεταξύ της περιόδου 2021 και 2022, η συμμετοχή στην προσχολική εκπαίδευση και φροντίδα παιδιών άνω των 3 ετών μειώθηκε περαιτέρω⁸ κατά 1,4 εκατοστιαίες μονάδες, στο 84,4 %, ποσοστό πολύ χαμηλότερο από τον στόχο του 96 % σε επίπεδο ΕΕ και τον μέσο όρο της ΕΕ, που ανέρχεται σε 93,1 %. Περισσότερα παιδιά παρακολουθούν προσχολική εκπαίδευση και φροντίδα (ΠΕΦ) από την ηλικία των 4 ετών (87,7 %), καθώς τα 4 έτη και οι 8 μήνες είναι επί του παρόντος η ηλικία έναρξης της υποχρεωτικής εκπαίδευσης. Η εφαρμογή της φιλόδοξης μεταρρύθμισης για τη σταδιακή επέκταση της υποχρεωτικής προσχολικής εκπαίδευσης από την ηλικία των 4 ετών⁹, με την υποστήριξη του ΜΑΑ, ξεκίνησε από το σχολικό έτος 2024/2025 και θα ολοκληρωθεί έως το 2031. Ο σχετικός νόμος εγκρίθηκε από τη Βουλή της Κύπρου τον Μάρτιο του 2024. Προγραμματίζονται συνεκτικά μέτρα για την αύξηση της οικονομικής προσιτότητας και της ποιότητας της ΠΕΦ, τα οποία συγχρηματοδοτούνται από το ΕΚΤ+ και τον ΜΑΑ. Το Μέσο Τεχνικής Υποστήριξης (TSI) στήριξε την ανάπτυξη ενός πλαισίου ποιότητας και μιας εθνικής στρατηγικής για την ΠΕΦ (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2023). Ειδικότερα, η επέκταση των ικανοτήτων που σχεδιάζεται στο πλαίσιο του ΜΑΑ αποτελεί βασική επένδυση, καθώς η έλλειψη ικανοτήτων αποτελεί το κύριο εμπόδιο για τον σχεδιασμό της μεταρρύθμισης.

Το ποσοστό των παιδιών ηλικίας κάτω των 3 ετών που είναι εγγεγραμμένα στην ΠΕΦ έχει αυξηθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια. Το 2023 το 37 % των παιδιών ηλικίας 0-2 ετών στην Κύπρο συμμετείχαν σε ΠΕΦ¹⁰, αύξηση της τάξης των 12,6 εκατοστιαίων μονάδων από το 2022. Το ποσοστό αυτό σχεδόν φτάνει τον μέσο όρο της ΕΕ (37,4 %), αλλά εξακολουθεί να υπολείπεται του φιλόδοξου εθνικού στόχου της Βαρκελώνης του 40,6 %¹¹ για το 2030.

Η θέσπιση νέας εθνικής στρατηγικής για την ενίσχυση της ΠΕΦ βρίσκεται σε εξέλιξη. Στην Κύπρο, είναι αναγκαίο να μετατοπιστεί η εστίαση στην προσχολική εκπαίδευση και φροντίδα σε μια προσέγγιση με επίκεντρο το παιδί (Eurochild, 2024). Έως το τέλος του έτους, η Κύπρος θα εγκρίνει την εθνική στρατηγική της για την ενίσχυση της προσχολικής εκπαίδευσης και φροντίδας που καλύπτει τα παιδιά από τη γέννηση έως την έναρξη της υποχρεωτικής εκπαίδευσης, με έμφαση στην προσβασιμότητα και την ποιότητα. Το σχέδιο περιλαμβάνει την έγκριση συνοδευτικού σχεδίου δράσης από το Συμβούλιο των Υπουργών, με βάση τις συστάσεις ενός έργου TSI της ΕΕ (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2022).

3. Σχολική εκπαίδευση

Η Κύπρος αντιμετωπίζει διαρθρωτικές δυσκολίες όσον αφορά την παραμονή των νέων στην επίσημη εκπαίδευση. Εξακολουθεί να έχει υψηλό ποσοστό μαθητών που εγκαταλείπουν πρόωρα το σχολείο (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2024β). Το 2023 το ποσοστό των νέων (ηλικίας 18-24 ετών) που εγκατέλειψαν πρόωρα την εκπαίδευση και την κατάρτιση αυξήθηκε σε σύγκριση με το προηγούμενο έτος κατά 2,3 εκατοστιαίες μονάδες σε 10,4 %¹² (μέσος όρος της ΕΕ: 9,5 %), παρά τις εθνικές προσπάθειες και τη στήριξη από κονδύλια της ΕΕ (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2023). Το χάσμα μεταξύ γηγενών μαθητών και μαθητών που έχουν γεννηθεί εκτός ΕΕ είναι το μεγαλύτερο στην ΕΕ, στις -18,6 εκατοστιαίες μονάδες το 2023. Το ΥΠΑΝ συνεργάζεται με ομάδα εθνικών φορέων για την εξεύρεση λύσεων για τη διατήρηση και τη συμμετοχή των μαθητών που κινδυνεύουν να εγκαταλείψουν το σχολείο.

Περισσότεροι από τους μισούς Κύπριους μαθητές δεν διαθέτουν το ελάχιστο επίπεδο επάρκειας σε βασικές δεξιότητες και πολύ λίγοι διαθέτουν προηγμένες βασικές δεξιότητες. Στο πρόγραμμα του ΟΟΣΑ του 2022 για τη διεθνή αξιολόγηση μαθητών (PISA), το 60,6 % των ατόμων ηλικίας 15 ετών είχαν χαμηλές επιδόσεις στην ανάγνωση, το 53,2 % στα μαθηματικά και το 51,8 % στις φυσικές επιστήμες (ΟΟΣΑ, 2023). Η Κύπρος κατέγραψε τη μεγαλύτερη αύξηση όσον αφορά τις χαμηλές επιδόσεις από το 2018 και μία από τις υψηλότερες στην ΕΕ (μέσοι όροι της ΕΕ: 26,2 % στην ανάγνωση, 29,5 % στα μαθηματικά, 24,2 % στις φυσικές επιστήμες). Αυτό αντικατοπτρίζει τα αποτελέσματα της «Έρευνας όσον αφορά την ικανότητα ανάγνωσης σε διεθνές επίπεδο» (PIRLS) του 2021, στην οποία οι Κύπριοι μαθητές είχαν επίσης χαμηλότερες επιδόσεις από τον μέσο όρο της ΕΕ. Ταυτόχρονα, το ποσοστό των μαθητών με υψηλές επιδόσεις είναι πολύ χαμηλότερο από τον μέσο όρο της ΕΕ και στους τρεις τομείς. Μόνο το 1,4 % των νεαρών Κυπρίων επέδειξαν προηγμένες δεξιότητες στην ανάγνωση (ΕΕ: 6,5 %), 3,9 % στα μαθηματικά (ΕΕ: 7,9 %) και 2 % στις φυσικές επιστήμες (ΕΕ: 6,9 %). Η βελτίωση των εκπαιδευτικών αποτελεσμάτων των νέων αποτελεί μέρος των βασικών παραμέτρων που βοηθούν τους μαθητές να αναπτύξουν τις δεξιότητες που απαιτούνται για τη διττή μετάβαση και για την ανταγωνιστικότητα.

Η απότομη πτώση των αποτελεσμάτων του PISA την τελευταία δεκαετία αντικατοπτρίζει προκλήσεις τόσο όσον αφορά την ποιότητα όσο και όσον αφορά την ισότητα του συστήματος εκπαίδευσης και κατάρτισης. Το συνολικό ποσοστό των μαθητών με χαμηλές επιδόσεις αυξήθηκε και στα τρία εξεταζόμενα αντικείμενα σε σύγκριση με την προηγούμενη έρευνα PISA το 2018. Η αύξηση αυτή ήταν ιδιαίτερα έντονη μεταξύ των μαθητών στο ανώτερο κοινωνικοοικονομικό τεταρτημόριο (10,6 εκατοστιαίες μονάδες έναντι 2,2 εκατοστιαίων μονάδων σε επίπεδο ΕΕ). Το ποσοστό των μαθητών με χαμηλές επιδόσεις στην εν λόγω ομάδα (32,7 %) είναι τριπλάσιο από τον μέσο όρο της ΕΕ (10,9 %). Επίσης, τα δύο τρίτα των μαθητών στο χαμηλότερο κοινωνικοοικονομικό τεταρτημόριο δεν πέτυχαν το ελάχιστο επίπεδο επάρκειας στα μαθηματικά (69,8 % έναντι ΕΕ: 48,0 %). Το ποσοστό χαμηλών επιδόσεων αυξήθηκε επίσης σημαντικά κατά 17,6 εκατοστιαίες μονάδες μεταξύ του 2018 και του 2022. Τόσο για τους προνομιούχους όσο και για τους μειονεκτούντες μαθητές, η πτώση της απόδοσης ήταν η πιο έντονη στην ΕΕ κατά την περίοδο αυτή. Πιο ανησυχητικό είναι το γεγονός ότι η Κύπρος κατέγραψε το υψηλότερο ποσοστό χαμηλών επιδόσεων, με πάνω από το 40,3 % των μαθητών να υστερούν ταυτόχρονα και στα τρία εξεταζόμενα αντικείμενα.

Εξακολουθούν να υπάρχουν διαρθρωτικές προκλήσεις στο εκπαιδευτικό σύστημα. Ορισμένες προκλήσεις παραμένουν ανεπίλυτες (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2024α). Για παράδειγμα, τα σχολεία έχουν μικρή αυτονομία (παράγοντας που γενικά συνδέεται με καλύτερα αποτελέσματα) και οι μέθοδοι διδασκαλίας βάσει ικανοτήτων χρειάζεται να αναπτυχθούν περαιτέρω και να εφαρμοστούν σε συνδυασμό με μια νοοτροπία αξιολόγησης. Όπως έχει επισημανθεί από εμπειρογνώμονες, η δημιουργία ενός συστήματος έγκαιρης προειδοποίησης και η ανάπτυξη δρόμων προς τη σχολική επιτυχία θα μπορούσαν να βοηθήσουν τους μαθητές με χαμηλές επιδόσεις. Η ενδυνάμωση των εκπαιδευτικών και η βελτίωση της συνεχούς επαγγελματικής τους εξέλιξης είναι απαραίτητες για τη βελτίωση της ποιότητας, διότι μια δυναμική προσέγγιση για τη βελτίωση των εκπαιδευτικών και των σχολείων επηρεάζει τα μαθησιακά αποτελέσματα των μαθητών (Kyriakides L. et al., 2020). Οι προκλήσεις που συνδέονται με το σχολικό κλίμα και την πειθαρχία μπορούν επίσης να επηρεάσουν τις επιδόσεις των μαθητών. Περισσότεροι από 1 στους 4 μαθητές (24,0 %) στην Κύπρο ανέφεραν ότι υφίστανται εκφοβισμό τουλάχιστον μερικές φορές τον μήνα. Οι μαθητές που υφίστανται συχνά εκφοβισμό εμφανίζουν πτώση στη βαθμολογία στα μαθηματικά κατά 21 μονάδες¹³, η οποία αποτελεί μία από τις υψηλότερες τιμές στην ΕΕ.

Εικόνα 1: Ποσοστά χαμηλών επιδόσεων ανά τομέα, PISA 2012, 2018 και 2022 (%)

Η Κύπρος κατέγραψε τη μεγαλύτερη άνοδο στις χαμηλές επιδόσεις στην ΕΕ από το 2012, παρά τις υπό εξέλιξη μεταρρυθμίσεις. Τα αποτελέσματα επιδεινώθηκαν σε ολόκληρη την ΕΕ. Οι εκτεταμένες περίοδοι κλεισίματος των σχολείων λόγω της πανδημίας COVID-19 μπορεί να έχουν οδηγήσει σε μαθησιακές απώλειες και στην επιδείνωση των αποτελεσμάτων του PISA για όλες τις ευρωπαϊκές χώρες. Ωστόσο, στην Κύπρο, σε σύγκριση με το 2012, οι χαμηλές επιδόσεις στο PISA επιδεινώθηκαν σημαντικά και στα τρία εξεταζόμενα αντικείμενα, παρόλο που η Κύπρος εφαρμόζει ολοκληρωμένη δέσμη μεταρρυθμίσεων στον τομέα της εκπαίδευσης και της κατάρτισης κατά την τελευταία δεκαετία. Τα μέτρα περιλαμβάνουν, για παράδειγμα, την αναθεώρηση των προγραμμάτων σπουδών¹⁴, τη μεταρρύθμιση της διαδικασίας αξιολόγησης των μαθητών με έμφαση στην ταχεία αλλά παράλληλα διαμορφωτική αξιολόγηση, την ανάπτυξη ενός πλαισίου διακυβέρνησης για την αντιμετώπιση της σταδιακής αποχώρησης των μαθητών και της πρόωρης εγκατάλειψης του σχολείου, καθώς και την επέκταση του ολοήμερου σχολείου στην κατώτερη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Όσον αφορά το τελευταίο, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στηρίζει τις κυπριακές αρχές με ένα επιχειρησιακό πλαίσιο για την εφαρμογή και την παρακολούθηση της μεταρρύθμισης για το ολοήμερο σχολείο μέσω του Μέσου Τεχνικής Υποστήριξης της ΕΕ (TSI). Ενδέχεται να χρειάζονται πληρέστερα τεκμηριωμένες επιλογές πολιτικής για την καλύτερη σύνδεση της εφαρμογής με τα μαθησιακά αποτελέσματα (Kyriakides et al., 2018). Αξιοσημείωτη προσπάθεια αποτελεί το σχέδιο της Κύπρου για τη σταδιακή επέκταση της υποχρεωτικής προσχολικής εκπαίδευσης από την ηλικία των 4 ετών, με νόμο που ψηφίστηκε τον Μάρτιο του 2024 (ΥΠΑΝ, 2024), και μέτρα που στηρίζονται από τον μηχανισμό ανάκαμψης και ανθεκτικότητας (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2023).

4. Επαγγελματική εκπαίδευση και κατάρτιση

Η συμμετοχή στην επαγγελματική εκπαίδευση και κατάρτιση παραμένει χαμηλή, παρά τα συντονισμένα μέτρα. Η Κύπρος διαθέτει σχετικά μικρό τομέα επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης (ΕΕΚ), καθώς το 2022 μόνο το 17,9 %¹⁵ των μαθητών μέσης εκπαίδευσης παρακολούθησαν προγράμματα επαγγελματικής εστίασης (μέσος όρος της ΕΕ: 52,4 %). Μόνο 4 από τους 10 (39,2 %¹⁶ το 2023) πρόσφατοι απόφοιτοι ηλικίας 20-34 ετών είχαν παρακολουθήσει επιμόρφωση στον χώρο εργασίας κατά τη διάρκεια της ΕΕΚ τους (ΕΕ: 64,5 %). Το ποσοστό απασχόλησης των πρόσφατων αποφοίτων ΕΕΚ στην Κύπρο είναι χαμηλότερο από τον μέσο όρο της ΕΕ (73,9 % το 2023 έναντι 81 %)¹⁷. Το ετήσιο σχέδιο δράσης για την περίοδο 2023-2024 του ΥΠΑΝ (ΥΠΑΝ, 2023) επικεντρώθηκε στην ενίσχυση και την αναβάθμιση της ΕΕΚ μέσω της ευθυγράμμισης των προγραμμάτων κατάρτισης με τις ανάγκες της αγοράς εργασίας.

Υλοποιούνται διάφορα έργα και πρωτοβουλίες για τον εφοδιασμό των εκπαιδευομένων με βασικές γνώσεις και δεξιότητες σχετικές με την αγορά εργασίας. Το έργο «Ανάπτυξη της Τεχνικής και Επαγγελματικής Εκπαίδευσης και Κατάρτισης» (Cedefop & ReferNet, 2023β), που υλοποιείται από το ΥΠΑΝ, συγχρηματοδοτείται κατά 60 % από το ΕΚΤ+ για την περίοδο 2021-2027 με προϋπολογισμό ύψους 38 εκατ. EUR. Πρωταρχικός στόχος του σχεδίου είναι η προώθηση και η βελτίωση της ΕΕΚ. Στα ειδικά μέτρα περιλαμβάνονται η επικαιροποίηση των προγραμμάτων σπουδών, ο εφοδιασμός των σχολείων με βασικούς πόρους και η ενημέρωση των εκπαιδευτικών σχετικά με τις πρόσφατες τεχνολογικές εξελίξεις. Επιπλέον, γίνονται προσπάθειες για την πρόβλεψη της ζήτησης και της προσφοράς στην αγορά εργασίας της κυπριακής οικονομίας για τα επόμενα έτη από την Αρχή Ανάπτυξης Ανθρώπινου Δυναμικού. Μια σχετική μελέτη (που εκπονήθηκε από το Cedefop και το ReferNet, 2023γ) παρέχει αξιοποιήσιμα αποτελέσματα για τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής καθώς και προβλέψεις έως το 2032 (Charilaou & Evangelou, 2024).

Αξιολόγηση της ποιότητας των προγραμμάτων και των υποδομών της ΕΕΚ. Για να ενισχυθεί η ποιότητα της κατάρτισης στα δημόσια σχολεία τριτοβάθμιας ΕΕΚ, το 2023 όλα τα ιδρύματα μεταδευτεροβάθμιας ΕΕΚ υποβλήθηκαν σε εξωτερική αξιολόγηση με επίκεντρο την ποιότητα των υποδομών και των προγραμμάτων. Οι συστάσεις περιλαμβάνουν την αύξηση της συμμετοχής των εκπροσώπων των εργοδοτών στον σχεδιασμό των προγραμμάτων σπουδών ΕΕΚ για τη μείωση των αναντιστοιχιών δεξιοτήτων και την καλύτερη σύνδεση των μεταλυκειακών ινστιτούτων επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης (MIEEK) με την αγορά εργασίας (Dimosthenous et al., 2023).

Ο μηχανισμός ανάκαμψης και ανθεκτικότητας της ΕΕ στηρίζει την ΕΕΚ στην Κύπρο. Μια επένδυση στο πλαίσιο του σχεδίου της Κύπρου (ΣΑΑ) για την αντιμετώπιση των αναντιστοιχιών δεξιοτήτων μεταξύ της εκπαίδευσης και της αγοράς εργασίας ξεκίνησε τον Οκτώβριο του 2023, με τα μέτρα να έχουν προγραμματιστεί να διαρκέσουν έως το 2026. Προβλέπεται η επικαιροποίηση 200 προγραμμάτων σπουδών, η αναβάθμιση του εξοπλισμού σε 20 εργαστήρια, η κατάρτιση τουλάχιστον 285 εκπαιδευτών (επί συνόλου 700) και η ανάπτυξη νέων προγραμμάτων σπουδών (διαδικτυακά ή υβριδικά). Η κατασκευή σχολείου ΕΕΚ ξεκίνησε επίσης το 2022, με προϋπολογισμό ύψους 28,8 εκατ. EUR, που χρηματοδοτείται από τον ΜΑΑ.

5. Τριτοβάθμια εκπαίδευση

Η Κύπρος έχει ένα από τα υψηλότερα ποσοστά ολοκλήρωσης της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης στην ΕΕ. Με ποσοστό 61,6 %¹⁸ το 2023 (μέσος όρος της ΕΕ: 43,1 %), η Κύπρος υπερβαίνει τον στόχο της ΕΕ για το 2030 (45 %) και παρουσιάζει σταθερή αύξηση. Η χώρα έχει επιτύχει αύξηση κατά 10,2 εκατοστιαίες μονάδες κατά την τελευταία δεκαετία. Το ποσοστό απασχόλησης των πρόσφατων αποφοίτων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (ISCED 5-8) πλησιάζει τον μέσο όρο της ΕΕ (82,7 %¹⁹ έναντι 87,7 % το 2023), σημειώνοντας σημαντική αύξηση της τάξης των 17,8 εκατοστιαίων μονάδων την τελευταία δεκαετία. Οι γυναίκες υπερτερούν των ανδρών όσον αφορά το ποσοστό ολοκλήρωσης της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (69,2 %²⁰ έναντι 53 %), ποσοστό που είναι επίσης πολύ υψηλότερο από τον μέσο όρο της ΕΕ (48,8 %). Ωστόσο, ελλείψεις δεξιοτήτων και εργατικού δυναμικού εξακολουθούν να υπάρχουν, ιδίως όσον αφορά τους τομείς των θετικών επιστημών, της τεχνολογίας, της μηχανικής και των μαθηματικών (STEM), καθώς και όσον αφορά την πράσινη και την ψηφιακή μετάβαση.

Για αρκετά χρόνια, η Κύπρος είχε το χαμηλότερο ποσοστό αποφοίτων STEM επί του συνόλου των αποφοίτων στην ΕΕ. Το ποσοστό αυτό είναι 11,2 %²¹ έναντι του μέσου όρου της ΕΕ που είναι 25,4 %. Το ποσοστό των αποφοίτων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης στους τομείς STEM, συμπεριλαμβανομένων της μεταποίησης και των κατασκευών, ανά 1 000 άτομα ηλικίας 20-29 ετών είναι 10,5 %²², ποσοστό που είναι επίσης χαμηλό και αντιστοιχεί στο ήμισυ του μέσου όρου της ΕΕ (21,9 %). Η εικόνα είναι ακόμα λιγότερο αισιόδοξη όταν εξετάζονται οι απόφοιτοι STEM ανά φύλο, καθώς οι γυναίκες αντιπροσωπεύουν μόλις το 3,7 % των αποφοίτων στους τομείς STEM (μέσος όρος της ΕΕ: 8,3 %). Ομοίως, το ποσοστό των ερευνητών (Ε&Α) επί του συνολικού ενεργού πληθυσμού είναι κάτω του 0,5 % σε τέσσερις χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Κύπρου²³. Αντιθέτως, στις πρωτοπόρες χώρες της ΕΕ το ποσοστό κυμαίνεται μεταξύ του 1,6 % και του 1,9 % (Eurofound, 2024).

Η Κύπρος έχει επιτύχει τον στόχο σε επίπεδο ΕΕ για το 2030 όσον αφορά τους μετακινούμενους αποφοίτους. Το 2022 το ποσοστό της εξερχόμενης μαθησιακής κινητικότητας (φοιτητές που μετακινούνται στο εξωτερικό για σπουδές) ήταν 28,6 % (σε σύγκριση με την ΕΕ: 10,9 % και τον στόχο του 23 % σε επίπεδο ΕΕ)²⁴. Από το ποσοστό αυτό, το 28 % πήγε στο εξωτερικό για την απόκτηση πτυχίου και το 0,6 % για κινητικότητα βάσει του συστήματος μεταφοράς ακαδημαϊκών μονάδων. Όλοι οι μετακινούμενοι απόφοιτοι βάσει του συστήματος μεταφοράς ακαδημαϊκών μονάδων (φοιτητές από την Κύπρο που σπουδάζουν στο εξωτερικό βάσει του συστήματος μεταφοράς ακαδημαϊκών μονάδων) πήγαν στο εξωτερικό στο πλαίσιο προγραμμάτων της ΕΕ (ΕΕ: 54,6 %). Αντιθέτως, το ποσοστό εισερχόμενης κινητικότητας για την απόκτηση πτυχίου (φοιτητές από το εξωτερικό που μετακομίζουν στην Κύπρο για σπουδές) το 2022 ήταν ελαφρώς υψηλότερο από τον μέσο όρο της ΕΕ (9 % έναντι ΕΕ : 8,7 %)²⁵.

Εικόνα 2: Ποσοστό εξερχόμενης μαθησιακής κινητικότητας στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, 2022 (%)

Μια σημαντική μεταρρύθμιση στην τριτοβάθμια εκπαίδευση της Ελλάδας θα επηρεάσει επίσης την Κύπρο. Με νόμο του 2024 επιτράπηκε η σύσταση μη κρατικών πανεπιστημίων στην Ελλάδα. Περίπου 18 000 Έλληνες φοιτητές που σπουδάζουν επί του παρόντος σε κυπριακά πανεπιστήμια μπορούν πλέον να έχουν εναλλακτικές λύσεις στη χώρα καταγωγής τους. Αντιστρόφως, η Ελλάδα προσελκύει Κύπριους φοιτητές και τους προσφέρει ένα ευνοϊκό σύστημα εισόδου. Τα κυπριακά ιδιωτικά πανεπιστήμια έχουν ήδη εκφράσει την πρόθεσή τους να ανοίξουν παραρτήματα στην Ελλάδα βάσει του νέου νόμου (π.χ. το Πανεπιστήμιο Λευκωσίας). Με τη σειρά τους, ορισμένα τμήματα, προγράμματα και μαθήματα τα οποία αποτελούν αντικείμενο διαχείρισης από ελληνικά πανεπιστήμια θα προσφερθούν στην Κύπρο ως καρπός της συνεργασίας μεταξύ των υπουργών Παιδείας της Κύπρου και της Ελλάδας (Paideia News, 2024β).

Η Κύπρος στοχεύει στην αναβάθμιση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και στην ενίσχυση της διεθνοποίησης. Το ΥΠΑΝ έχει αρχίσει να μελετά τρόπους εκσυγχρονισμού της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, και προώθησης της διεθνοποίησης και των δεσμών με την αγορά εργασίας. Τα πρώτα επιτεύγματα προς τον σκοπό αυτόν περιλαμβάνουν την ανακοίνωση της Εθνικής Έρευνας Παρακολούθησης Αποφοίτων και την έναρξη ολοκληρωμένου διαλόγου με τα ενδιαφερόμενα μέρη (ΥΠΑΝ, 2024), με εκπροσώπους των ιδρυμάτων ανώτερης εκπαίδευσης, της αγοράς εργασίας και των συναφών υπουργείων. Ο διάλογος διαρθρώνεται γύρω από τέσσερις πυλώνες: διεθνοποίηση, νομοθετικές προσαρμογές, ένταξη στην αγορά εργασίας και περισσότερες υποτροφίες για διεθνείς φοιτητές (ΥΠΑΝ, 2024). Ένας από τους στόχους είναι επίσης η προσέλκυση φοιτητών από το εξωτερικό.

6. Εκπαίδευση ενηλίκων

Η συμμετοχή στην εκπαίδευση ενηλίκων παραμένει χαμηλή. Το 2022 το 28,3 % των ενηλίκων συμμετείχε σε εκπαίδευση και κατάρτιση στην Κύπρο, ποσοστό χαμηλότερο από τον μέσο όρο της ΕΕ (39,5 %). Σε αντίθεση με την ΕΕ συνολικά, η συμμετοχή έχει μειωθεί σημαντικά (κατά 16 μονάδες, σημειώνοντας τη μεγαλύτερη πτώση) από το 2016 (τελευταία περίοδος μέτρησης). Τα άτομα με υψηλότερα επίπεδα εκπαίδευσης έχουν πολύ υψηλότερο ποσοστό συμμετοχής στη μάθηση απ’ ό,τι τα άτομα με χαμηλότερα επίπεδα εκπαίδευσης (35,5 % έναντι 10,9 %). Στην Κύπρο, λιγότερες γυναίκες απ’ ό,τι άνδρες (20,4 % έναντι 36,7 %) συμμετέχουν στην εκπαίδευση και την κατάρτιση, σε αντίθεση με τα περισσότερα άλλα κράτη μέλη. Οι νεαροί ενήλικες (ηλικίας 25 έως 34 ετών) έχουν σημαντικά περισσότερες πιθανότητες να συμμετάσχουν στην κατάρτιση απ’ ό,τι οι ενήλικες μεγαλύτερης ηλικίας (ηλικίας 55 έως 64 ετών) (43,3 % έναντι 10,3 %). Τα άτομα που δεν απασχολούνται στην αγορά εργασίας συμμετέχουν επίσης πολύ λιγότερο στη μάθηση απ’ ό,τι ο ενεργός πληθυσμός (30,2 % έναντι 16,8 %). Το ποσοστό είναι σχετικά παρόμοιο σε πόλεις, κωμοπόλεις και αγροτικές περιοχές στην Κύπρο (28 % έναντι 27,9 % έναντι 29 %)²⁶.

Το χαμηλό ποσοστό εκπαίδευσης ενηλίκων υπονομεύει τις δυνατότητες της Κύπρου να βελτιώσει την οικονομική ανταγωνιστικότητά της. Αυτό συνάδει με τη μείωση των επιδόσεων των μαθητών στις βασικές δεξιότητες (ΟΟΣΑ, 2023) και τις συνεχιζόμενες αναντιστοιχίες δεξιοτήτων. Για την αντιμετώπιση αυτών των ζητημάτων, το 2023 η Κύπρος εκπόνησε σχέδιο δράσης για το Ευρωπαϊκό Έτος Δεξιοτήτων με διάφορες πρωτοβουλίες, οι οποίες χρηματοδοτούνται επίσης στο πλαίσιο του ΜΑΑ και του ΕΚΤ+. Το σχέδιο δράσης θα επιδιώξει την επίτευξη του φιλόδοξου εθνικού στόχου για συμμετοχή τουλάχιστον του 61 % των ενηλίκων σε κατάρτιση κάθε χρόνο έως το 2030 [στόχος της ΕΕ ≥ 47 % (2025)].

Η Κύπρος λαμβάνει επίσης μέτρα που υποστηρίζονται εν μέρει από κονδύλια της ΕΕ για την ένταξη των νέων που βρίσκονται εκτός εκπαίδευσης, απασχόλησης ή κατάρτισης (ΕΑΕΚ) στην αγορά εργασίας. Προσφέρει προγράμματα κατάρτισης που χρηματοδοτούνται από το ΕΚΤ+ για την επίτευξη αυτού του στόχου. Το Κέντρο Ενημέρωσης και Επιμόρφωσης για την Απασχόληση και την Επιχειρηματική Δράση σε ευάλωτες ομάδες προσφέρει εξατομικευμένες υπηρεσίες κατάρτισης και στήριξης, βοηθώντας τους ανθρώπους να ενταχθούν στο εργατικό δυναμικό και να αναπτύξουν επιχειρηματικές δεξιότητες. Επιπλέον, το 2024 η Αρχή Ανάπτυξης Ανθρώπινου Δυναμικού Κύπρου (ΑνΑΔ) δρομολόγησε πιλοτικό έργο για τους ατομικούς λογαριασμούς μάθησης (ΑΛΜ). Οι συμμετέχοντες —άτομα με δευτεροβάθμια εκπαίδευση και μακροχρόνια άνεργοι— θα λαμβάνουν ένα σταθερό ποσό σε ετήσια βάση για να συμμετέχουν σε προγράμματα κατάρτισης της επιλογής τους.

Ο μηχανισμός ανάκαμψης και ανθεκτικότητας στηρίζει προγράμματα κατάρτισης που επικεντρώνονται σε αναδυόμενους τομείς. Το σχέδιο της Κύπρου (ΣΑΑ)²⁷ εστιάζει στην κατάρτιση στις δεξιότητες για την πράσινη και τη γαλάζια οικονομία. Επιπλέον, το έργο «Ανάπτυξη Εθνικού Μηχανισμού Παρακολούθησης Αποφοίτων και Σχεδιασμός και Υλοποίηση Εθνικής Έρευνας Εργοδοτών» αποσκοπεί στη συλλογή δεδομένων σε εθνικό επίπεδο σχετικά με τις διαδρομές των αποφοίτων της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, καθώς και δεδομένων σχετικά με τις τρέχουσες και μελλοντικές ανάγκες της αγοράς εργασίας όσον αφορά τις γνώσεις και τις δεξιότητες. Το έργο αυτό αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου μέτρου του ΣΑΑ με τίτλο «Αντιμετώπιση αναντιστοιχίας δεξιοτήτων μεταξύ εκπαίδευσης και αγοράς εργασίας».