Education and Training Monitor 2023

1. Zawód nauczyciela

Braki w kadrze nauczycielskiej stanowią poważne wyzwanie, które w perspektywie długoterminowej może zostać zminimalizowane poprzez malejącą liczbę uczniów. Według barometru zawodów z 2023 r. braki w kadrze nauczycielskiej rosną i mają wpływ na wszystkie sektory kształcenia, w tym szkoły specjalne (MRiPS, 2022). Braków w kadrze nauczycieli przygotowania zawodowego spodziewano się w 258 powiatach (z 380), nauczycieli zajmujących się kształceniem i szkoleniem zawodowym (VET) w 254, nauczycieli przedmiotów ogólnych w 258, a nauczycieli szkół specjalnych w 219. Niedobory kadrowe dotyczą również nauczycieli nauczania przedszkolnego (151 powiatów)¹. W maju 2023 r. odnotowano 9 000 ofert pracy dla nauczycieli (1,4% EPC); 45 000 nauczycieli przekroczyło wiek emerytalny, co stanowi 7% kadry nauczycielskiej; 3 000 nie posiadało kwalifikacji w zakresie nauczania². Zgodnie z prognozą demograficzną zapotrzebowanie na nauczycieli utrzyma się na obecnym poziomie przez kolejne trzy lata i może zacząć zmniejszać się od roku szkolnego 2026/2027³. W grudniu 2022 r. Rzecznik Praw Obywatelskich ponownie zwrócił uwagę na utrzymujące się negatywne tendencje w zawodzie nauczyciela, które skutkują niedoborami kadrowymi. Zagraża to konstytucyjnemu prawu dzieci do nauki i może pogłębić nierówności edukacyjne (RPO, 2022). Aby zaradzić niedoborom kadrowym, w latach szkolnych 2018/2019 i 2020/2021 w 52% szkół nauczycielom przydzielano godziny nadliczbowe, a w 38% zatrudniano nauczycieli emerytowanych lub osoby nieposiadające wymaganych kwalifikacji (35%) (NIK, 2021).

Kadra nauczycielska starzeje się bardziej niż średnia dla UE. Wśród absolwentów kierunków pedagogicznych zainteresowanie pracą w szkołach jest małe, co przyczynia się do szybszego starzenia się kadry nauczycielskiej (RPO, 2022). Podczas gdy w 2015 r. odsetek nauczycieli (poziomy 1–3 ISCED ) w wieku 55 lat i starszych wynosił 12,6% (23,4% w UE), w 2021 r. wzrósł do 21,3% (24,4% w UE)⁴. Jednocześnie odsetek nauczycieli w wieku 25–34 lat zmniejszył się z 18,8% w 2015 r. (16,6% w UE) do 12% w 2021 r., poniżej średniej UE (15,8%) (wykres 1). Na poziomie szkolnictwa wyższego pracownicy akademiccy w wieku 25–34 lat stanowili jedynie 14,7% łącznej liczby pracowników w 2021 r. (20,9% w UE)⁵. Biorąc pod uwagę prognozę demograficzną, ustawą z dnia 28 lipca 2023 r. wprowadzono prawo do wcześniejszej emerytury dla nauczycieli od września 2024 r. (Dziennik Ustaw, 2023). Aby zrekompensować niedobory kadrowe, tymczasowo zniesiono limit pracy w godzinach nadliczbowych do 1,5 EPC na nauczyciela; rozwiązanie to może jednak zagrażać dobrostanowi nauczycieli, jeżeli będzie stosowane na szeroką skalę (zob. poniżej).

Rys.1: Odsetek nauczycieli (poziomy 1–3 ISCED) według grupy wiekowej w Polsce i w UE, 2015 r. i 2021 r.

Szereg czynników ogranicza atrakcyjność zawodu nauczyciela. W ostatnich latach zawód nauczyciela borykał się z wieloma wyzwaniami, co prowadziło do demotywacji nauczycieli i niedoborów kadrowych pomimo różnych ścieżek szkolenia nauczycieli. Dyrektorzy szkół zgłaszają, że dodatkowe godziny nauczania przydzielone pracownikom prowadzą do nadmiernego obciążenia pracą, a w konsekwencji do wypalenia zawodowego, co niekiedy przyspiesza decyzję o odejściu z zawodu. Po pandemii szkoły stoją w obliczu rosnącej potrzeby zapewnienia uczniom i nauczycielom większego wsparcia psychologicznego. Dyrektorzy szkół zmagają się również z wpływem inflacji na sytuację finansową szkół, niepewnością przepisów (w tym dotyczących systemu przebiegu i oceny kariery) oraz odchodzeniem z pracy nowo zatrudnionych nauczycieli (Wolters Kluwer, 2022; RPO, 2022). Nieatrakcyjne wynagrodzenia i negatywny wizerunek pracy nauczycieli odstraszają potencjalnych kandydatów (MRiPS, 2022). Wzrost wynagrodzeń o 7,8% w styczniu 2023 r. był poniżej oczekiwań nauczycieli i inflacji (styczeń 2023 r.: 17,2%). Ponadto wielu nauczycieli musi samodzielnie finansować sprzęt i materiały potrzebne do pracy⁶. Zgodnie z przeprowadzonym w 2021 r. międzynarodowym badaniem postępów biegłości w czytaniu (PIRLS) poziom satysfakcji zawodowej polskich nauczycieli jest najniższy spośród wszystkich państw uczestniczących (Kaźmierczak, J., Bulkowski, K. (red.), 2023). Grupa zadaniowa ds. zawodu nauczyciela utworzona przez Ministerstwo Edukacji w 2016 r. nadal działa. Wdrożono środki mające na celu skrócenie systemu przebiegu i oceny kariery, zmniejszenie obciążeń biurokratycznych i podniesienie wynagrodzeń dla nowych nauczycieli; nie ma jednak kompleksowej strategii radzenia sobie z wyzwaniami.

W nowych przepisach znacznie obniżono wymogi dotyczące kształcenia nowych nauczycieli. Aby poprawić jakość kształcenia nauczycieli, w ustawie Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce 2.0⁷ z 2018 r. wprowadzono wymóg, zgodnie z którym od roku szkolnego 2022/2023 tylko instytucje szkolnictwa wyższego, które prowadzą badania naukowe i wykorzystują najnowsze osiągnięcia naukowe w kształceniu nauczycieli, mogły szkolić nauczycieli. Instytucje szkolnictwa wyższego nieprowadzące badań naukowych musiały współpracować z instytucją szkolnictwa wyższego, która prowadzi te badania. W ustawie z dnia 23 lipca 2021 r.⁸ o „akademiach nauk stosowanych” (rodzaj zawodowych instytucji szkolnictwa wyższego nieprowadzących badań naukowych) i ustawie z dnia 28 lipca 2023 r. zniesiono jednak ten obowiązek w odniesieniu do akademii, instytucji szkolnictwa wyższego zajmujących niskie pozycje w rankingu oceny naukowej, a nawet tych, które nie prowadzą badań w odpowiednich dyscyplinach. Zmiany te mogą obniżyć jakość kształcenia nauczycieli i prowadzić do nadpodaży nauczycieli, gdy zmniejszy się na nich zapotrzebowanie.

2. Wczesna edukacja i opieka nad dzieckiem

Wskaźnik uczestnictwa dzieci w wieku powyżej 3 lat we wczesnej edukacji i opiece nad dzieckiem pozostaje poniżej średniej UE (92,7%), a na obszarach wiejskich i obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania utrzymują się luki w ofercie. W 2021 r. wskaźnik uczestnictwa wynosił 90,4% i był nieco niższy niż w 2020 r. (90,8%). Udział 5- i 6-latków jest wysoki i wynosi 98,5%, ale w 2021 r. we wczesnej edukacji i opiece nad dzieckiem uczestniczyło mniej 3-latków (76,2%); ich wskaźnik uczestnictwa jest o 11,4 punktu procentowego niższy od średniej UE (87,6%). Oferta jest niewystarczająca, zwłaszcza na obszarach wiejskich i w niektórych regionach (woj. warmińsko-mazurskie, woj. kujawsko-pomorskie). W lutym 2023 r. wczesną edukacją i opieką nad dzieckiem objętych było ponad 43 800 dzieci wysiedlonych z Ukrainy. Z niedawnej oceny ekspertów wynika, że oferta wczesnej edukacji i opieki nad dzieckiem jest nadal niewystarczająca w przypadku dzieci poniżej trzeciego roku życia, w szczególności w społecznościach wiejskich i w niekorzystnej sytuacji. W tych społecznościach ważne jest podnoszenie świadomości rodziców na temat korzyści płynących z wysokiej jakości wczesnej edukacji i opieki nad dzieckiem dla ich dzieci (Swianiewicz i Łukomska, 2022).

Polska dąży do poprawy przystępności cenowej, dostępności i jakości wczesnej edukacji i opieki nad dzieckiem dla dzieci w wieku poniżej trzech lat, przy znacznym wsparciu z funduszy UE. W 2022 r. odsetek dzieci w wieku poniżej trzech lat objętych formalną opieką nad dziećmi wynosił 15,9%⁹. Pomimo wzrostu od 2020 r. utrzymuje się on znacznie poniżej średniej UE (35,9%). Niski wskaźnik uczestnictwa związany jest z wysokimi opłatami (prawie 70% placówek opieki nad dziećmi to placówki prywatne) i niewystarczającą ofertą. Wysokie koszty netto z tytułu opieki nad dziećmi zmniejszyły się częściowo w latach 2012–2019 (Komisja Europejska, 2023). Uruchomiony w 2022 r. program „Rodzinny kapitał opiekuńczy” ma na celu dalsze obniżenie kosztów ponoszonych przez rodziców. Pod koniec 2022 r. na lata 2022–2029 przedłużono krajowy program „Maluch+”, który ma być również wspierany w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Plus (EFS+) oraz Instrumentu na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności (RRF). Celem programu jest stworzenie 102 577 miejsc w placówkach wczesnej edukacji i opieki nad dzieckiem poniżej trzech lat (47 500 nowych miejsc do 2026 r. w ramach RRF i 55 077 miejsc do 2029 r. w ramach EFS+) oraz usprawnienie zrównoważonego systemu finansowania działalności placówek opieki nad dziećmi. W związku z planowaną inwestycją kluczowe jest zapewnienie wysokiej jakości pedagogiki i opieki z korzyścią dla najmłodszych dzieci oraz zbudowania zaufania rodziców. W ramach krajowego planu odbudowy i zwiększania odporności (RRP) Polska zobowiązała się do opracowania kompleksowych standardów jakości, w tym wytycznych edukacyjnych, z uwzględnieniem zalecenia Rady w sprawie wysokiej jakości systemów wczesnej edukacji i opieki nad dzieckiem¹⁰.

3. Edukacja szkolna

Umiejętności czytania uczniów polskich szkół podstawowych są ogólnie wysokie, ale od 2016 r. pogorszyły się. W badaniu PIRLS 2021¹¹ czwartoklasiści w Polsce osiągnęli w 2021 r. średni wynik w czytaniu wynoszący 549, co stanowi jeden z najwyższych wyników w UE (UE-19: 527). Wyniki dziewcząt przewyższają wyniki chłopców o 20 punktów, czyli powyżej średniej różnicy w UE-19 (11,8). Polscy uczniowie uzyskali 16 punktów mniej niż w 2016 r., co jest jednym z największych spadków w UE. Jak wynika z analizy ogólnopolskiej, główny powód ma związek z COVID-19 (Kaźmierczak, J., Bulkowski, K. (red.), 2023). Odsetek uczniów, którzy nie lubią czytać, wzrósł z 23% w 2016 r. do 28% w 2021 r., przy czym chłopcy (34%) nie lubią czytać bardziej niż dziewczęta (22%). Wyniki egzaminów ósmoklasisty z matematyki i języka angielskiego w dalszym ciągu wskazują na wysoki odsetek uczniów osiągających słabe wyniki i wysokie wyniki, co może wskazywać na nierówności edukacyjne¹². Wstępne wyniki badań wskazują, że większe straty edukacyjne spowodowane długim okresem zamknięcia szkół odnieśli uczniowie osiągający słabsze wyniki w nauce, co będzie miało również konsekwencje ekonomiczne (Jakubowski, M., 2023).

Dużym problemem pozostaje dobrostan uczniów. W badaniu PIRLS ponad czterech na dziesięciu uczniów (43,3%) zgłosiło, że często po przyjściu do szkoły odczuwa zmęczenie, i uczniowie ci średnio osiągali gorsze wyniki niż ich rówieśnicy (-31,3 punktu); jest to największa różnica w UE¹³. Ponadto odsetek polskich czwartoklasistów, którym brakuje poczucia przynależności do swojej szkoły, jest jednym z najwyższych w UE (wykres 2). Cyberprzemoc silnie wpływa na dobrostan i umiejętności uczniów: uczniowie, którzy zgłaszali, że są celem nienawistnych informacji udostępnianych w internecie, uzyskali średnio 50,3 punktu mniej niż ich rówieśnicy¹⁴. Ponadto 35% uczniów ma problemy psychologiczne i problemy z nauką, zwłaszcza po COVID-19, a u 9% dzieci poniżej 18. roku życia zdiagnozowano zaburzenia psychiczne¹⁵. Zły stan zdrowia psychicznego dzieci pozostaje szeroko dyskutowanym tematem (Flis, J., Dębski, M., 2023). Rząd przestał jednak finansować znany telefon zaufania dla osób młodych (https://116111.pl/), i na żądanie Ministra Edukacji ze szkół usunięto informację o telefonie zaufania.

Rys.2: Zgadzanie się przez dzieci ze stwierdzeniem „Czuję przynależność do tej szkoły” a wyniki w zakresie czytania ze zrozumieniem, PIRLS 2021

Władze lokalne napotykają trudności w finansowaniu edukacji szkolnej, a szkoły tracą autonomię. Głównym ograniczeniem lokalnego planowania budżetowego jest malejący udział państwowego finansowania edukacji (GUS, 2022). Zmusiło to władze lokalne do zwiększenia wydatków ze środków własnych. Obecny wkład państwa w edukację nie jest wystarczający, aby pokryć nawet koszty personelu szkół. W związku z tym władze lokalne muszą priorytetowo traktować podstawowe potrzeby w zakresie edukacji, takie jak koszty personelu, a nie inwestycje w infrastrukturę edukacyjną lub zajęcia pozaszkolne, które zostały ograniczone (NIK, 2022b). Chociaż finansowanie edukacji i ogólny podział dochodów podatkowych między władze centralne i lokalne jest przedmiotem dyskusji, niedawne reformy podatkowe („Polski Ład”) jeszcze bardziej zmniejszyły dochody władz lokalnych z podatków oraz ich zdolność do finansowania wydatków na szczeblu lokalnym, w tym wydatków na edukację.

Ustawą z dnia 28 lipca 2023 r., która nie była przedmiotem konsultacji publicznych, wprowadzono ściślejszą kontrolę nad szkołami niepublicznymi.Jeżeli szkoła nie zastosuje się do zaleceń kuratorium, może zostać zamknięta w trakcie roku szkolnego bez prawa do odwołania. Ponadto, chociaż Prezydent RP dwukrotnie zawetował projekt ustawy zwiększającej kontrolę rządu nad współpracą szkół z organizacjami pozarządowymi, projekt ten został ponownie wprowadzony jako wniosek obywatelski i przyjęty szybko w lipcu przez Parlament. Obie ustawy wprowadzono pomimo sprzeciwu społeczności szkolnej.

Nakładające się na siebie zmiany w polityce oświatowej prowadzą do dalszego przepełnienia w szkołach średnich. Pospieszna reorganizacja systemu szkolnictwa w 2016 r.¹⁶ spowodowała wyzwania lokalowe i organizacyjne, w tym przepełnienie szkół średnich w dużych miastach od roku szkolnego 2019/2020. Jednocześnie w latach szkolnych 2022/2023 i 2023/2024 w wyniku reformy z 2013 r. (w ramach której w 2014 r. wprowadzono obowiązek szkolny dla 6-latków¹⁷) do szkół średnich trafiło więcej roczników uczniów (o 50% rocznie). Uczniowie ci musieli stawić również czoła ostrzejszej konkurencji, aby dostać się do wybranej przez siebie szkoły. W roku szkolnym 2022/2023 ogólna liczba uczniów szkół ponadpodstawowych wzrosła o 8% w porównaniu z rokiem 2021/2022, podczas gdy liczba nauczycieli spadła o 0,7% (w EPC) (GUS, 2023). W 2023 r. uczniowie po raz pierwszy przystąpili do matury w nowym formacie, zgodnie z nowym czteroletnim programem nauczania wprowadzonym w 2019 r.

Pomimo wysiłków podejmowanych przez szkoły integracja dużej liczby dzieci migrantów pozostaje wyzwaniem. Polska w dalszym ciągu umożliwia rodzicom ukraińskich dzieci wybór, czy zapisać dziecko do lokalnej szkoły, czy też umożliwić mu uczestnictwo w ukraińskiej e-edukacji. Gminy muszą monitorować obowiązek edukacyjny na podstawie oświadczeń rodziców. W maju 2023 r. 181 770 wysiedlonych ukraińskich dzieci i osób młodych w wieku szkolnym uczęszczało do szkół i przedszkoli (około 55% wszystkich ukraińskich dzieci w wieku szkolnym). Pozostała część znajduje się poza polskim systemem szkolnictwa (UNESCO, 2023). Niezależni eksperci i Rzecznik Praw Obywatelskich podkreślają potrzebę poprawy ram prawnych i edukacyjnych, aby uwzględnić potrzeby uczniów ze środowisk migracyjnych i rozwiązać problem niedoboru kadry szkolnej (AI, 2023; CCE, 2022; RPO, 2023; ISP, 2023). W Polsce nie ma wymogów dotyczących kwalifikacji w zakresie nauczania języka polskiego jako drugiego języka i związanych z nim podstaw programowych. Aby podnieść kompetencje pracowników w zakresie wspierania uczniów ze środowisk migracyjnych, wraz z UNICEF-em opracowany zostanie kurs mikropoświadczeń dla doradców szkolnych (ramka 1). Ponieważ wielu ukraińskich uczniów już od trzech lat uczestniczy w kształceniu na odległość, istnieje wysokie ryzyko przedwczesnego kończenia nauki, co może mieć poważne skutki społeczne i konsekwencje dla zatrudnienia.

Polska kontynuuje wspierane z funduszy UE reformy mające na celu poprawę edukacji włączającej dzieci z niepełnosprawnościami. Według Ministerstwa Edukacji i Nauki¹⁸ 4–5% ogółu uczniów ma specjalne potrzeby edukacyjne związane z niepełnosprawnościami. W roku szkolnym 2022/2023 wprowadzono zmiany w zakresie wsparcia psychologicznego udzielanego uczniom, w tym zwiększono liczbę specjalistów¹⁹ w szkołach powszechnych. W 2023 r. Polska sfinalizuje projekty w ramach EFS ustanawiające 23 ośrodki wsparcia edukacji włączającej, ramy kwalifikacji asystentów ds. specjalnych potrzeb edukacyjnych oraz szkolenie 28 000 pracowników szkół w zakresie edukacji włączającej. Jeśli chodzi o specjalne placówki edukacyjne, w niedawnej ocenie Najwyższej Izby Kontroli, w której skupiono się na uczniach niedosłyszących, stwierdzono, że ich potrzeby edukacyjne nie są w pełni zaspokajane (NIK, 2022a).

Transformacja cyfrowa i ekologiczna wymaga intensywniejszych działań politycznych, w tym w sektorze kształcenia. W ramach RRP Polska zobowiązała się do opracowania polityki cyfryzacji szkół w celu poprawy wykorzystania nowych technologii i zapewnienia równego dostępu do sprzętu ICT we wszystkich szkołach. Zdaniem OECD poprzez zapewnienie większej liczby szkoleń w zakresie umiejętności cyfrowych i sprzętu w szkołach edukacja cyfrowa moglaby stać się siłą napędową wzrostu społeczno-gospodarczego Polski (OECD, 2023). W kontekście transformacji ekologicznej Polska, podobnie jak inne kraje UE, otrzymała przekrojowe zalecenie krajowe dotyczące zwiększenia działań politycznych w zakresie umiejętności i kompetencji ekologicznych²⁰, które są bardzo potrzebne w Polsce (Lewiatan, 2022b).

4. Kształcenie i szkolenie zawodowe

Rośnie uczestnictwo w kształceniu i szkoleniu zawodowym. Ponad połowa uczniów (2021: 54%)²¹ na poziomie średnim uczęszcza do szkół technicznych i zawodowych. Odzwierciedla to rosnącą atrakcyjność kształcenia zawodowego podstawowego w społeczeństwie. Aby dalej propagować kształcenie i szkolenie zawodowe i technologiczne, Polska zorganizowała w Gdańsku międzynarodowy konkurs EuroSkills 2023 współfinansowany ze środków EFS. Wskaźnik zatrudnienia niedawnych absolwentów kształcenia i szkolenia zawodowego (ISCED 3 i 4) (w wieku 20–34 lat) jest w Polsce dość wysoki i wynosi 82,1% (79,7% w UE)²². W 2022 r. tylko niewielka część z nich skorzystała jednak z uczenia się w miejscu pracy (16,4%)²³ (60,1% w UE).

W Polsce istnieje strategia mająca na celu poprawę adekwatności kształcenia i szkolenia zawodowego. Aby prognozować zapotrzebowanie rynku pracy na umiejętności i kwalifikacje, od 2021 r. w Polsce wdrożono monitorowanie absolwentów szkół średnich. Dyrektorzy szkół otrzymują automatycznie generowane sprawozdania na poziomie szkoły zawierające ujednolicone informacje na temat wykształcenia i statusu ich absolwentów na rynku pracy. Z niedawnego sprawozdania (Humenny i in., 2023) wynika, że około 30% absolwentów szkół branżowych z 2020 r. prawie dwa lata po ukończeniu szkoły nie pracowało ani nie kształciło się. Absolwenci techników wypadają lepiej, ponieważ tylko 15,6% absolwentów z 2020 r. zaliczało się w tym samym okresie do tej kategorii. Równoległe badanie ankietowe dotyczące absolwentów kształcenia i szkolenia zawodowego w 2017 r. wykazało niedopasowanie umiejętności (Bulkowski i in., 2019). Ponad połowa (53%) absolwentów techników nie pracuje w wyuczonym zawodzie, co dziesiąty wykonuje pracę w niewielkim stopniu związaną z umiejętnościami zdobytymi w szkole, a aż 40% stwierdziło, że ich praca wymaga zupełnie innych umiejętności niż umiejętności zdobyte w szkole. W sierpniu 2022 r. Polska przyjęła krajowy plan działań w zakresie kształcenia i szkolenia zawodowego na lata 2022–2025, biorąc pod uwagę przemiany gospodarcze, rozwój nowych technologii i postępującą cyfryzację²⁴.

Polska zobowiązała się do zwiększenia zaangażowania pracodawców w podnoszenie i zmianę kwalifikacji. W ramach RRP Polska zamierza utworzyć 120 centrów umiejętności w ścisłej współpracy z przemysłem. Celem jest umożliwienie transferu wiedzy i technologii między przedsiębiorstwami a sektorem edukacji w celu poprawy jakości szkolenia zawodowego, podnoszenia kwalifikacji, zmiany kwalifikacji i uczenia się przez całe życie. Centra będą również zapewniać wsparcie nauczycielom i wykładowcom oraz współpracować z instytucjami badawczymi w celu zapewnienia doskonałości. Do września 2023 r. Polska zatwierdziła 86 wniosków o utworzenie centrów i pracuje nad odpowiednimi ramami prawnymi²⁵.

5. Szkolnictwo wyższe

W Polsce zmniejszył się odsetek osób z wykształceniem wyższym. W 2022 r. odsetek osób w wieku 25–34 lat posiadających wykształcenie wyższe wynosił 40,5% (42% w UE). Od 2018 r. (43,5%) odsetek ten stale maleje. Zróżnicowanie sytuacji kobiet i mężczyzn z przewagą 18,9 punktu procentowego na rzecz kobiet nadal jest znacznie wyższe od średniej w UE (11,1 punktu procentowego). W ciągu ostatnich 10 lat liczba studentów spadła o 33,8%, co odzwierciedla zmniejszającą się liczbę osób w wieku studenckim (GUS, 2022).

Odsetek osób rezygnujących z podjętego kierunku studiów przed uzyskaniem dyplomu jest szczególnie wysoki wśród studentów płci męskiej i studentów kierunków ścisłych (OPI-PIB, 2021). Wyższe koszty życia mogą mieć również wpływ na wybory dokonywane przez osoby młode, ponieważ znaczna część (30%) studentów szkół wyższych w Polsce studiuje w prywatnych płatnych instytucjach szkolnictwa wyższego (20% w UE)²⁶.

Odsetek absolwentów studiów doktoranckich wśród osób w wieku 25–34 lat pozostaje niski i w 2021 r. wyniósł 0,4% (1,1% w UE)²⁷. Ponadto liczba doktorantów maleje: w 2019 r. było ich 33 600, w 2020 r. – 30 300, a w 2021 r. – 27 500 (OPI-PIB, 2023). Reforma „szkół doktorskich” zostanie poddana ocenie za dwa lata, aby uzyskać wiarygodne wyniki reformy, z wyłączeniem wpływu COVID-19.

W dalszym ciągu obserwuje się spadek odsetka absolwentów kierunków studiów w dziedzinie nauk przyrodniczych, technologii, inżynierii i matematyki (STEM). W 2021 r. odsetek absolwentów kierunków studiów w dziedzinie STEM wynosił 19,6% (25,4% w UE), co oznacza spadek o 3,3 punktu procentowego w porównaniu z 2016 r. Odsetek absolwentów kierunków studiów w dziedzinie nauk przyrodniczych, matematyki i statystyki był szczególnie niski i wynosił 3,3% (6,3% w UE), co może ograniczyć zdolności innowacyjne polskiej gospodarki. Odsetek absolwentek wśród wszystkich absolwentów kierunków studiów w dziedzinie nauk przyrodniczych, technologii, inżynierii i matematyki jest stosunkowo wysoki i wynosi 41,5% (32,7% w UE). Odsetki absolwentów kierunków studiów w dziedzinie ICT (4,1%) i absolwentek wśród wszystkich absolwentów kierunków studiów w dziedzinie ICT (21,5%) pokrywają się ze średnimi UE. Zgodnie z niedawną oceną przeprowadzoną przez Najwyższą Izbę Kontroli polskim instytucjom szkolnictwa wyższego brakuje odpowiedniej infrastruktury ICT i umiejętności w zakresie nauczania i pracy online. Należy rozważyć potrzebę opracowania strategii dotyczącej przygotowania i wykorzystania cyfrowych materiałów edukacyjnych (NIK, 2022c).

Głównym wyzwaniem, przed którym stoją instytucje szkolnictwa wyższego, jest niewystarczające finansowanie. Znajduje to odzwierciedlenie w utrzymujących się niskich dotacjach dla uczelni publicznych i niskich wynagrodzeniach pracowników, co prowadzi do niskiej atrakcyjności kariery akademickiej. Przedstawiciele środowisk akademickich wystąpili o podwyżkę wynagrodzeń o 17,2% i zwiększenie finansowania o 4 mld EUR w 2023 r. Zwrócili się również o dodatkowe finansowanie infrastruktury badawczej i Narodowego Centrum Nauki (KRASP, 2022). W styczniu 2023 r. minimalne miesięczne wynagrodzenie podstawowe profesora na uczelni publicznej wzrosło o 12,5%. Utworzono nową Akademię Kopernikańską pomimo trudności finansowych i krytyki ze strony części środowiska naukowego za powielanie prac Polskiej Akademii Nauk.

Wyniki oceny naukowej i brak odpowiednich konsultacji nadal budzą obawy.Ostateczne wyniki oceny osiągnięć naukowych instytucji szkolnictwa wyższego zgodnie z nowymi zasadami potwierdziły wstępne obawy (Komisja Europejska, 2022). W rezultacie więcej instytucji szkolnictwa wyższego może obecnie nadawać stopnie doktora i doktora habilitowanego. Ponieważ wyniki oceny są powiązane z finansowaniem, ma to negatywny wpływ na niektóre duże instytucje szkolnictwa wyższego. Nauczyciele akademiccy są również zaniepokojeni ciągłym naruszaniem przez Ministra Edukacji procedur z zakresu szkolnictwa wyższego. Obejmuje to jednostronną modyfikację wykazu czasopism wykorzystywanych w procedurze oceny oraz jednostronne mianowanie 11 członków Rady Narodowego Centrum Nauki, przy jednoczesnym odrzuceniu prawie wszystkich kandydatów zaproponowanych przez Zespół Identyfikujący. Pomimo sprzeciwu uczelni medycznych i środowiska medycznego²⁸ oraz braku szeroko zakrojonych konsultacji publicznych, ustawą z dnia 28 lipca 2023 r. obniżono wymagania umożliwiające utworzenie studiów medycznych. Lekceważenie środowiska akademickiego i innych instytucji budzi wątpliwości co do ogólnego celu dotyczącego jakości polskiego szkolnictwa wyższego.

6. Uczenie się dorosłych

Niski poziom uczestnictwa dorosłych w uczeniu się i umiejętności cyfrowych pozostają wieloletnimi wyzwaniami. W 2022 r. uczestnictwo dorosłych w kształceniu i szkoleniu wynoszące 5,4% (w ciągu poprzednich 4 tygodni) wzrosło do 7,6% (11,9% w UE)²⁹. W ostatnich latach poprawiły się umiejętności cyfrowe, ale według unijnego indeksu gospodarki cyfrowej i społeczeństwa cyfrowego Polska jest nadal jednym z państw UE uzyskujących najniższe wyniki w zakresie umiejętności cyfrowych. W 2021 r. zaledwie 43% osób w wieku 16–74 lat posiadało przynajmniej podstawowe umiejętności cyfrowe (54% w UE)³⁰.

Niedobór wykwalifikowanej siły roboczej stanowi wyzwanie dla pracodawców. W 2021 r. 81% pracodawców miało trudności z obsadzeniem wakatów (ManpowerGroup, 2022), a 91% przedsiębiorstw zgłaszało niedobory wykwalifikowanej siły roboczej; 73% przyznało jednak, że nie inwestuje w umiejętności (Dębkowska, K. i in., 2022). Przybycie uchodźców z Ukrainy zmniejszyło niedobór pracowników, zwłaszcza w sektorze usług. Chociaż według Ministerstwa Rodziny i Polityki Społecznej w 2022 r. 65% Ukraińców znalazło pracę, połowa zatrudnionych uchodźców wykonywała prace niewymagające kwalifikacji, a 46% uważało, że pracuje poniżej swoich kwalifikacji. Istnieje ogromne zapotrzebowanie na kursy języka polskiego, uznawanie kwalifikacji zdobytych w Ukrainie oraz programy szkoleniowe dla bezrobotnych Ukraińców zarejestrowanych w Urzędach Pracy (Lewiatan, 2022a).

Polska przygotowała szereg działań, aby sprostać wyzwaniom związanym ze swoją polityką umiejętności. Opracowano nowe narzędzie Odznaka+³¹ oparte na standardzie Open Badges, aby organizować procesy wydawania, gromadzenia i udostępniania informacji na temat mikropoświadczeń cyfrowych. Aby zwiększyć uczestnictwo w uczeniu się dorosłych, Polska opracuje projekt pilotażowy dotyczący indywidualnych rachunków szkoleniowych, stworzy nowy mechanizm pożyczek na szkolenia (ramka 2) oraz ustanowi mechanizm koordynacji polityki kształcenia i szkolenia zawodowego oraz uczenia się przez całe życie w regionach (finansowany z RRF). Aby poprawić umiejętności cyfrowe, Polska planuje stworzyć sieć klubów umiejętności cyfrowych zapewniających dorosłym wsparcie systemowe na szczeblu lokalnym.