Education and Training Monitor 2023

1. Το επάγγελμα του εκπαιδευτικού

Το επάγγελμα του εκπαιδευτικού στην Κύπρο είναι ελκυστικό. Οι μισθοί και οι συνθήκες εργασίας των εκπαιδευτικών συγκρίνονται ευνοϊκά με τους μισθούς και τις συνθήκες εργασίας των Ευρωπαίων συναδέλφων τους (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2019β). Η διδασκαλία ήταν η πρώτη επιλογή σταδιοδρομίας για το 70 % των εκπαιδευτικών στην Κύπρο (έναντι μέσου όρου 67¹ για την ΕΕ-22) (ΟΟΣΑ, 2020β). Οι κύριοι λόγοι για την ένταξη στο επάγγελμα συνδέονται με την κοινωνική διάσταση του επαγγέλματος και όχι με κίνητρα για εξέλιξη της σταδιοδρομίας. Στη συντριπτική πλειονότητά τους (95 %) οι εκπαιδευτικοί στην Κύπρο αναφέρουν ως βασικό κίνητρο τη δυνατότητα που τους παρέχεται να επηρεάσουν την ανάπτυξη των παιδιών ή να συμβάλουν στην κοινωνία.

Γενικά, το μορφωτικό επίπεδο των εκπαιδευτικών είναι πολύ υψηλό. Για να διοριστεί ένα πρόσωπο σε θέση εκπαιδευτικού προσχολικής ή πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, απαιτείται πτυχίο (ISCED 6) στην εκπαίδευση, ενώ για τη γενική ή τεχνική δευτεροβάθμια εκπαίδευση και επαγγελματική εκπαίδευση και κατάρτιση απαιτείται πτυχίο σε συγκεκριμένο αντικείμενο. Σύμφωνα με τα στοιχεία του TALIS του 2018 σχετικά με το υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο των εκπαιδευτικών, οι μισοί από τους εκπαιδευτικούς της κατώτερης δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στην Κύπρο (49,7 %) κατέχουν μεταπτυχιακό δίπλωμα (ΟΟΣΑ, 2020α) —ποσοστό πολύ υψηλότερο από ό,τι σε άλλες χώρες της ΕΕ, και το 8 % από αυτούς είναι κάτοχοι διδακτορικού διπλώματος (Eurydice, 2021). Επιπλέον, στη χώρα υπάρχει μεγάλος αριθμός υποψηφίων εκπαιδευτικών (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2019). Ωστόσο, πολλοί υποψήφιοι απέτυχαν στις εξετάσεις του 2021 στα παιδαγωγικά, η επιτυχία στις οποίες είναι απαραίτητη για τον διορισμό σε θέση εκπαιδευτικού (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2022).

Η προαγωγή αποτελεί το βασικό κίνητρο για συνεχή επαγγελματική ανάπτυξη για τους εκπαιδευτικούς στην προσχολική εκπαίδευση και φροντίδα και στη σχολική εκπαίδευση. Το Υπουργείο Παιδείας, Αθλητισμού και Νεολαίας προσφέρει εκτενή επιμόρφωση των εκπαιδευτικών σε ευρύ φάσμα θεμάτων. Ωστόσο, η συμμετοχή δεν είναι υποχρεωτική, παρότι έχει καθοριστική σημασία για τη βελτίωση της ποιότητας της διδασκαλίας (Kyriakides et al., 2021). Για να ενθαρρυνθεί η συμμετοχή στη συνεχή επαγγελματική ανάπτυξη, τα μαθήματα προσφέρονται δωρεάν. Οι εκπαιδευτικοί μπορούν να παρακολουθήσουν όσα σεμινάρια επιθυμούν κατά τη διάρκεια του σχολικού έτους. Το πλαίσιο «επαγγελματικής επιμόρφωσης εκπαιδευτικών» δίνει έμφαση στις μεθόδους ενδοσχολικής κατάρτισης και στην έρευνα δράσης (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2019β). Σε ορισμένες περιπτώσεις, χορηγείται εκπαιδευτική άδεια άνευ αποδοχών στους εκπαιδευτικούς για να μπορέσουν να παρακολουθήσουν μαθήματα κατάρτισης που συνδέονται με επισήμως αναγνωρισμένα προσόντα (Eurydice, 2022). Η συμμετοχή σε συνεχή επαγγελματική ανάπτυξη αποτελεί σημαντικό μέρος των αξιολογήσεων των εκπαιδευτικών. Οι καλές επιδόσεις και οι καλοί βαθμοί μπορούν να αυξήσουν τις προοπτικές προαγωγής των εκπαιδευτικών. Οι εκπαιδευτικοί με τους υψηλότερους βαθμούς και επαρκή έτη πείρας καλούνται σε συνέντευξη από την Επιτροπή Εκπαιδευτικής Υπηρεσίας, μια ανεξάρτητη πενταμελή επιτροπή αρμόδια για τις προαγωγές των εκπαιδευτικών η οποία διορίζεται από τον πρόεδρο της Κυπριακής Δημοκρατίας.

Για την ενίσχυση της ευρωπαϊκής διάστασης της συνεχούς επαγγελματικής τους ανάπτυξης, οι εκπαιδευτικοί στην Κύπρο συμμετέχουν ενεργά σε ευρωπαϊκά προγράμματα. Από το 2015 η οργάνωση της επαγγελματικής επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών έχει ως επίκεντρο το σχολείο. Τα σχολεία, με βάση επίσης το σχέδιο δράσης τους για την κάλυψη των αναγκών του διδακτικού δυναμικού τους, ενθαρρύνονται από το Υπουργείο να συμμετέχουν σε ευρωπαϊκά έργα. Η διεθνής κινητικότητα αποτελεί μέρος της εκπαίδευσης των εκπαιδευτικών. Οι κυπριακοί οργανισμοί είναι εταίροι σε οκτώ από τις Ακαδημίες Εκπαιδευτικών του Erasmus+, οι οποίες συνιστούν μια καλή ευκαιρία για την αρχική εκπαίδευση των εκπαιδευτικών και τη συνεχή επαγγελματική ανάπτυξη. Επιπλέον, επτά κυπριακά έργα Erasmus+ έλαβαν το Ευρωπαϊκό Βραβείο Καινοτόμου Διδασκαλίας (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2022β).

Από το καλοκαίρι του 2022 έχει επανέλθει σε ορθή πορεία η μεταρρύθμιση της αξιολόγησης των εκπαιδευτικών. Η Κύπρος ανέλαβε δέσμευση για την εφαρμογή νέου συστήματος αξιολόγησης των εκπαιδευτικών και των σχολείων στο πλαίσιο του σχεδίου ανάκαμψης και ανθεκτικότητας (ΣΑΑ). Οι μηχανισμοί αξιολόγησης των εκπαιδευτικών αποτελούν βασικό μέσο για την ενίσχυση της εκτίμησης που χαίρει το επάγγελμα του εκπαιδευτικού στην κοινωνία. Μετά από μακροχρόνιες διαφωνίες μεταξύ των ενδιαφερόμενων μερών, ξεκίνησαν εκ νέου οι συζητήσεις μεταξύ του Υπουργείου Παιδείας, Αθλητισμού και Νεολαίας και των εκπαιδευτικών οργανώσεων, με αποτέλεσμα να υποβληθεί νέα πρόταση στο εθνικό κοινοβούλιο. Η προτεινόμενη αξιολόγηση κάνει διάκριση μεταξύ των εκπαιδευτικών της πρωτοβάθμιας και της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, δεδομένων των ιδιαίτερων συνθηκών που επικρατούν σε κάθε βαθμίδα εκπαίδευσης. Μια νέα πτυχή της πρότασης είναι ότι θα υποβάλλονται σε αξιολόγηση και οι διευθυντές σχολείων, σύμφωνα με την αρχή της Κύπρου για αξιολόγηση των αξιολογητών.

Η Κύπρος στηρίζει τη διδακτική της δύναμη στη διαχείριση της γλωσσικής και πολιτιστικής πολυμορφίας στα σχολεία. Σχεδόν ένας στους τέσσερις εκπαιδευτικούς εργάζεται σε σχολεία όπου τουλάχιστον το 10 % των μαθητών προέρχονται από οικογένειες μεταναστών (μέσος όρος ΕΕ-22: 23,5 % ²) (ΟΟΣΑ, 2020β). Καθώς ο αριθμός των παιδιών που προέρχονται από οικογένειες μεταναστών αυξήθηκε από 15,7 % το σχολικό έτος 2017/2018 σε 22,6 % το σχολικό έτος 2020/2021, ιδίως στο επίπεδο της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, το Υπουργείο Παιδείας, Αθλητισμού και Νεολαίας ενίσχυσε τα υποστηρικτικά μέτρα για τους εκπαιδευτικούς (Υπουργείο Παιδείας, Αθλητισμού και Νεολαίας, 2023β). Η ανάπτυξη δεξιοτήτων για τη διαχείριση μεικτών και πολιτισμικά ποικιλόμορφων ομάδων περιλαμβάνεται στα προγράμματα σπουδών για την αρχική εκπαίδευση των εκπαιδευτικών (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2023). Το Υπουργείο ανέπτυξε επίσης μαθήματα κατάρτισης που εστιάζουν στη διδασκαλία παιδιών-μεταναστών και βοήθησε στη δημιουργία δικτύου εκπαιδευτικών δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης που διδάσκουν την ελληνική ως δεύτερη γλώσσα, ενώ το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Κύπρου ανέπτυξε υποστηρικτικό υλικό (Υπουργείο Παιδείας, Αθλητισμού και Νεολαίας, 2021).

Τα κονδύλια της ΕΕ στηρίζουν τους εκπαιδευτικούς στην Κύπρο. Η Κύπρος είναι ένας από τους μεγαλύτερους δικαιούχους τεχνικής βοήθειας στον τομέα της εκπαίδευσης μέσω του Μέσου Τεχνικής Υποστήριξης (Technical Support Instrument, TSI) της ΕΕ, το οποίο περιλαμβάνει δράσεις για την καλύτερη στήριξη των Κύπριων εκπαιδευτικών³. Η ανάπτυξη δεξιοτήτων και η κατάρτιση των εκπαιδευτικών χρηματοδοτούνται επίσης στο πλαίσιο του εθνικού ΣΑΑ. Τα ταμεία της πολιτικής συνοχής (ΕΚΤ+) επικεντρώνονται στη στήριξη της σχολικής πολιτικής και στη χρηματοδότηση σεμιναρίων και επιμόρφωσης για την ενίσχυση των ικανοτήτων των εκπαιδευτικών και των εκπαιδευτών. Για τους εκπαιδευτικούς επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης, το έργο του ΕΚΤ+ «Ανάπτυξη τεχνικής και επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης» προσφέρει κατάρτιση σχετικά με τις τεχνολογικές εξελίξεις και τις νέες βιομηχανικές μεθόδους και διαδικασίες (Κυπριακή Δημοκρατία, 2022).

2. Προσχολική εκπαίδευση και φροντίδα

Η συμμετοχή στην προσχολική εκπαίδευση παιδιών ηλικίας άνω των 3 ετών μειώθηκε παρά τις προσπάθειες για επέκταση της υποχρεωτικής προσχολικής εκπαίδευσης. Το 2021 το ποσοστό συμμετοχής των παιδιών ηλικίας από 3 ετών έως την ηλικία έναρξης της υποχρεωτικής εκπαίδευσης μειώθηκε κατά 5,3 εκατοστιαίες μονάδες σε 85,8 %⁴ σε σύγκριση με το 2020. Το ποσοστό αυτό είναι πλέον πολύ χαμηλότερο από τον μέσο όρο της ΕΕ (92,5 %) και τον στόχο της ΕΕ για το 2030 (96 %). Ωστόσο, η συνολική αύξηση του ποσοστού συμμετοχής κατά την περίοδο 2013-2021 ανήλθε σε 16,4 εκατοστιαίες μονάδες, που αντιστοιχεί στη μεγαλύτερη αύξηση που σημειώθηκε στην ΕΕ. Στην Κύπρο, το ποσοστό των παιδιών που φοιτούν σε ιδιωτικά ιδρύματα είναι υψηλό (62 % έναντι μέσου όρου 33 % στην ΕΕ)⁵. Πολύ περισσότερα παιδιά συμμετέχουν στην προσχολική εκπαίδευση από την ηλικία των 4 ετών και άνω (87,7 %) απ’ ό,τι από την ηλικία των 3 ετών και άνω (68,2 %), καθώς τα 4 έτη και οι 8 μήνες είναι επί του παρόντος η ηλικία έναρξης της υποχρεωτικής εκπαίδευσης⁶. Η Κύπρος εντείνει τις προσπάθειές της για την αύξηση της οικονομικής προσιτότητας της προσχολικής εκπαίδευσης και φροντίδας (ΠΕΦ) μέσω του ΕΚΤ+, του μηχανισμού ανάκαμψης και ανθεκτικότητας (ΜΑΑ) και του Μέσου Τεχνικής Υποστήριξης της ΕΕ. Η χώρα δεσμεύτηκε να επεκτείνει την υποχρεωτική προσχολική εκπαίδευση ορίζοντας την έναρξή της στην ηλικία των 4 ετών στο πλαίσιο του οικείου ΣΑΑ. Ωστόσο, αναμένονται καθυστερήσεις στην υλοποίηση της μεταρρύθμισης, η οποία αρχικά προβλεπόταν να εφαρμοστεί πλήρως από το σχολικό έτος 2026/2027, έπειτα από σταδιακή εφαρμογή σε τρεις φάσεις (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2022). Η μεταρρύθμιση βρίσκεται επί του παρόντος υπό συζήτηση μεταξύ των υπηρεσιών της Επιτροπής και των κυπριακών αρχών προκειμένου να βρεθεί η βέλτιστη λύση για την αντιμετώπιση των καθυστερήσεων.

Με βάση τον αναθεωρημένο στόχο της Βαρκελώνης, η Κύπρος θα πρέπει να εντείνει τις προσπάθειες για αύξηση του ποσοστού συμμετοχής στην ΠΕΦ για παιδιά ηλικίας κάτω των 3 ετών. Το Συμβούλιο, στη σύστασή του Νοεμβρίου 2022 σχετικά με τους στόχους της Βαρκελώνης για το 2030 όσον αφορά την προσχολική εκπαίδευση και φροντίδα (Συμβούλιο, 2022) καλεί τα κράτη μέλη να αυξήσουν τη συμμετοχή στην ΠΕΦ σε σχέση με τα αντίστοιχα τρέχοντα ποσοστά συμμετοχής τους. Ειδικότερα, η Κύπρος θα πρέπει να αυξήσει το ποσοστό συμμετοχής στην επίσημη παιδική φροντίδα κατά 12,6 εκατοστιαίες μονάδες⁷, σε 40,6 %⁸ το 2030. Το σύστημα ΠΕΦ⁹ περιλαμβάνει βρεφονηπιακούς σταθμούς (επίπεδο ISCED 0), καθώς και παιδοκόμους, που υπάγονται στο σύνολό τους στο Υπουργείο Εργασίας, Πρόνοιας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων. Στους βρεφονηπιακούς σταθμούς (παιδοκομικοί/βρεφοκομικοί σταθμοί) γίνονται δεκτά παιδιά από τη γέννησή τους έως την ηλικία έναρξης της υποχρεωτικής εκπαίδευσης. Υπάρχουν δημόσιοι, κοινοτικοί και ιδιωτικοί βρεφονηπιακοί σταθμοί (Eurydice, 2023).

3. Σχολική εκπαίδευση

Οι χαμηλές επιδόσεις στις βασικές δεξιότητες και η ισότητα στην εκπαίδευση εξακολουθούν να αποτελούν σημαντικές προκλήσεις. Στην έρευνα του 2021 με τίτλο «Progress in International Reading Literacy Study» (Έρευνα για την πρόοδο όσον αφορά την ικανότητα ανάγνωσης σε διεθνές επίπεδο, PIRLS), οι επιδόσεις των Κυπρίων μαθητών υπολείπονταν σε σχέση με τον μέσο όρο των 19 εκπαιδευτικών συστημάτων της ΕΕ που συμμετείχαν στη έρευνα, με βαθμολογία μόλις 511 μονάδων. Επιπλέον, αποδείχθηκε ότι η κοινωνικοοικονομική κατάσταση αποτελεί ισχυρό παράγοντα πρόβλεψης της ικανότητας ανάγνωσης, καθώς οι μαθητές από προνομιούχα περιβάλλοντα σημείωσαν καλύτερες επιδόσεις από τους συνομηλίκους τους από μειονεκτούντα περιβάλλοντα κατά ένα από τα μεγαλύτερα ποσοστά στην ΕΕ (95 μονάδες έναντι 80 μονάδων κατά μέσο όρο σε επίπεδο ΕΕ-19), στοιχείο που υπογραμμίζει το έλλειμμα ισότητας. Αυτό συνάδει με τα πορίσματα του προγράμματος PISA 2018 για τα άτομα ηλικίας 15 ετών (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2020), από τα οποία προκύπτει επίσης επιδεινούμενη τάση. Το ποσοστό των μαθητών με χαμηλές επιδόσεις στην ανάγνωση έχει αυξηθεί κατά 8,1 εκατοστιαίες μονάδες από το 2015, σημειώνοντας τη μεγαλύτερη αύξηση στην ΕΕ. Στη μελέτη για τις τάσεις στα διεθνή αποτελέσματα στα μαθηματικά και στις επιστήμες (Trends in International Mathematics and Science Study, TIMSS) του 2019¹⁰, οι βαθμολογίες των μαθητών που βρίσκονται στο τέταρτο και στο όγδοο έτος σχολικής φοίτησης ήταν ελαφρώς χαμηλότερες από τον μέσο όρο της ΕΕ στις θετικές επιστήμες και υψηλότερες από τον μέσο όρο της ΕΕ στα μαθηματικά.

Εικόνα 1: Διαφορά στις επιδόσεις ανάγνωσης ανά κοινωνικοοικονομική κατάσταση, PIRLS 2021

Η Κύπρος σημείωσε ελαφρά μείωση όσον αφορά το ποσοστό των ατόμων που εγκαταλείπουν πρόωρα την εκπαίδευση και την κατάρτιση. Το 2022 το ποσοστό των νέων (ηλικίας 18-24 ετών) που εγκατέλειψαν πρόωρα την εκπαίδευση και την κατάρτιση μειώθηκε σε σύγκριση με το προηγούμενο έτος κατά 2,1 εκατοστιαίες μονάδες σε 8,1 % (μέσος όρος της ΕΕ: 9,6 %). Πρόκειται για την πρώτη μείωση που καταγράφηκε μετά τις σταθερές αυξήσεις από το 2015. Η μείωση οφείλεται κυρίως στη μείωση του ποσοστού των ατόμων που εγκαταλείπουν πρόωρα το σχολείο και που έχουν γεννηθεί εκτός ΕΕ (26,1 % το 2022 έναντι 22,1 % κατά μέσο όρο στην ΕΕ) κατά – 5,3 εκατοστιαίες μονάδες το 2022. Ωστόσο, το χάσμα μεταξύ των γηγενών και των νέων που έχουν γεννηθεί εκτός ΕΕ εξακολουθεί να είναι το μεγαλύτερο στην ΕΕ: δηλ. – 22,7 εκατοστιαίες μονάδες. Η Κύπρος έχει μία από τις υψηλότερες αναλογίες αιτήσεων ασύλου προς κάτοικο στην ΕΕ και αντιμετωπίζει διαρθρωτικές δυσκολίες όσον αφορά την ένταξη των ανηλίκων στο επίσημο εκπαιδευτικό σύστημα. Το Υπουργείο Παιδείας, Αθλητισμού και Νεολαίας έχει αναλάβει συντονισμένη και εστιασμένη δράση τα τελευταία έτη (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2022α), και με τη χρηματοδοτική στήριξη της ΕΕ. Η πρώτη φάση ενός έργου για την πρόωρη εγκατάλειψη του σχολείου στο πλαίσιο του TSI της ΕΕ βοήθησε τις κυπριακές αρχές να στηρίξουν τους μαθητές που κινδυνεύουν να εγκαταλείψουν το σχολείο. Βρίσκεται σε εξέλιξη μια δεύτερη φάση του έργου, που αποσκοπεί στη στήριξη των εθνικών αρχών για την ανάπτυξη ενός πλαισίου διακυβέρνησης για τον συντονισμό των διαφόρων φορέων που διαδραματίζουν ρόλο στην αντιμετώπιση της αποσύνδεσης των μαθητών και της πρόωρης εγκατάλειψης του σχολείου. Η Κύπρος σχεδιάζει να θεσπίσει νομοθεσία με βάση τις συστάσεις του έργου TSI της ΕΕ και να εφαρμόσει περαιτέρω μέτρα πολιτικής για την αντιμετώπιση του προβλήματος.

Το Υπουργείο Παιδείας, Αθλητισμού και Νεολαίας σκοπεύει να βελτιώσει την αξιολόγηση των μαθητών. Ένα νέο σύστημα κεντρικών εξετάσεων που διεξάγονται δύο φορές ετησίως τέθηκε σε εφαρμογή κατά το σχολικό έτος 2022/2023 για όλα τα επίπεδα της κατώτερης και ανώτερης δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, συμπεριλαμβανομένης της ΕΕΚ σε όλα τα μαθήματα (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2022). Ωστόσο, πολλοί μαθητές απέτυχαν στις εξετάσεις του Ιανουαρίου του 2023 για συστημικούς λόγους. Προβλήθηκε ο ισχυρισμός ότι το σύστημα των εξετάσεων τετραμήνου, το οποίο αναμενόταν να ωφελήσει τους μαθητές, χρησιμοποιήθηκε για σκοπούς συνολικής αξιολόγησης. Το Υπουργείο έθεσε πρόσθετα ζητήματα, όπως η ανάγκη για καλύτερη υποστήριξη των μαθητών με μαθησιακές δυσκολίες και των παιδιών που προέρχονται από οικογένειες μεταναστών. Για να διορθώσει τυχόν αδικίες, η νέα υπουργός Παιδείας έθεσε σε εφαρμογή ορισμένες ρυθμίσεις έκτακτης ανάγκης, όπως η μείωση του συντελεστή βαρύτητας της βαθμολογίας των εξετάσεων στην τελική εξέταση. Από το σχολικό έτος 2023/2024, οι εξετάσεις θα επικεντρώνονται σε βασικές γνώσεις ώστε να μειωθεί η έντονη πίεση που ασκείται στους μαθητές, ιδίως σε εκείνους που προετοιμάζονται για τις εξετάσεις εισαγωγής στο πανεπιστήμιο. Επιπλέον, δημιουργήθηκε μηχανισμός για την παρακολούθηση της επιλογής των θεμάτων εξέτασης και την αξιολόγηση του βαθμού δυσκολίας τους. Η Κοινοβουλευτική Επιτροπή Παιδείας ξεκίνησε συζητήσεις σχετικά με την κατάργηση του ισχύοντος συστήματος εξέτασης και τη θέσπιση αναθεωρημένου συστήματος το οποίο θα αντικατοπτρίζει τα πραγματικά εκπαιδευτικά αποτελέσματα και θα εφαρμοστεί από το σχολικό έτος 2023/2024.

4. Επαγγελματική εκπαίδευση και κατάρτιση

Η συμμετοχή στην ΕΕΚ παραμένει χαμηλή στην Κύπρο, παρά τα μέτρα που έχουν ληφθεί και τη στήριξη από τα ταμεία της ΕΕ. Το Υπουργείο Παιδείας, Αθλητισμού και Νεολαίας έχει επενδύσει στον εκσυγχρονισμό και στην αύξηση της ελκυστικότητας της ΕΕΚ, αλλά η συμμετοχή εξακολουθεί να είναι χαμηλή, καθώς το 2021 ανήλθε στο 17,6 %¹¹ των σπουδαστών στην ISCED 3-4 (μέσος όρος της ΕΕ: 52,1 %). Ωστόσο, το ποσοστό απασχόλησης των αποφοίτων ΕΕΚ έχει πρόσφατα αυξηθεί, καθώς ανήλθε σε 77,4 % το 2022 (σε σύγκριση με 59 % το 2020), προσεγγίζοντας τον μέσο όρο της ΕΕ (79,7 %)¹². Η χαμηλή συμμετοχή στην ΕΕΚ συνδέεται κυρίως με την ισχυρή προτίμηση των νεαρών Κυπρίων για εισαγωγή στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Ως εκ τούτου, υπάρχει ανάγκη περαιτέρω αναβάθμισης του συστήματος ΕΕΚ, και ιδίως της εικόνας του, μέσω σύγχρονων προγραμμάτων σπουδών και ειδικοτήτων που να ανταποκρίνονται στις ανάγκες της τρέχουσας και της μελλοντικής κυπριακής οικονομίας.

Οι πρόσφατες πρωτοβουλίες έχουν ως στόχο να αυξήσουν τη συνάφεια της ΕΕΚ με τις ανάγκες της αγοράς εργασίας και να ενισχύσουν την ελκυστικότητά της. Το Υπουργείο Παιδείας, Αθλητισμού και Νεολαίας δρομολόγησε έργο με τίτλο «Αναβάθμιση της τεχνικής και επαγγελματικής εκπαίδευσης», του οποίου ο προϋπολογισμός ύψους 38 εκατ. EUR συγχρηματοδοτήθηκε κατά 60 % από το ΕΚΤ+. Ο γενικός στόχος του έργου είναι η περαιτέρω ανάπτυξη και βελτίωση της ΕΕΚ, με την παροχή στους αποφοίτους των απαραίτητων γνώσεων, δεξιοτήτων και ικανοτήτων που απαιτούνται στην αγορά εργασίας. Στα ειδικά μέτρα περιλαμβάνονται η επικαιροποίηση των προγραμμάτων σπουδών, η παροχή του απαραίτητου εξοπλισμού στα σχολεία και η ενημέρωση των εκπαιδευτών σχετικά με τις πρόσφατες τεχνολογικές εξελίξεις. Μέτρα για τον εκσυγχρονισμό και την ανάπτυξη του τομέα ΕΕΚ στην Κύπρο χρηματοδοτήθηκαν επίσης από το ΕΚΤ κατά την περίοδο προγραμματισμού 2014-2020.

Ο μηχανισμός ανάκαμψης και ανθεκτικότητας της ΕΕ θα επενδύσει σε τεχνικές σχολές. Στο πλαίσιο του εθνικού ΣΑΑ, η Κύπρος θα επενδύσει στην κατασκευή πρότυπης τεχνικής σχολής που θα παρέχει στους σπουδαστές και στους εκπαιδευτές ένα σύγχρονο και καλά εξοπλισμένο μαθησιακό περιβάλλον. Δεδομένου ότι οι περισσότερες τεχνικές σχολές βρίσκονται επί του παρόντος σε αστικές περιοχές, οι μαθητές δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης που ζουν σε αγροτικές περιοχές δεν έχουν τη δυνατότητα να εγγραφούν στην τεχνική εκπαίδευση. Η κατασκευή τεχνικών σχολών σε πυκνοκατοικημένες προαστιακές περιοχές αποσκοπεί στην άρση αυτού του εμποδίου.

5. Τριτοβάθμια εκπαίδευση

Η Κύπρος συγκαταλέγεται μεταξύ των χωρών που σημειώνουν τα υψηλότερα ποσοστά ολοκλήρωσης της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Με ποσοστό 59,2 %¹³ το 2022 (έναντι 42 % του μέσου όρου της ΕΕ), η Κύπρος υπερβαίνει τον στόχο της ΕΕ για το 2030 (45 %) και σημειώνει σταθερή αύξηση. Το ποσοστό απασχόλησης των πρόσφατων αποφοίτων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης πλησιάζει τον μέσο όρο της ΕΕ (85,2 %¹⁴ έναντι 86,7 % το 2022), καθώς έχει σημειώσει αύξηση της τάξης των 10,5 εκατοστιαίων μονάδων την τελευταία δεκαετία. Ωστόσο, το ποσοστό των αποφοίτων του τομέα των θετικών επιστημών, της τεχνολογίας, της μηχανικής και των μαθηματικών (STEM) ως ποσοστό του συνόλου των πτυχιούχων ανήλθε σε 11,2 % το 2021¹⁵ (μέσος όρος της ΕΕ: 25,4 %), το χαμηλότερο στην ΕΕ. Το ποσοστό των γυναικών αποφοίτων STEM ήταν επίσης χαμηλό, καθώς ανήλθε σε 3,7 % το 2021 (μέσος όρος της ΕΕ: 8,3 %) και σημείωσε τη μεγαλύτερη μείωση στην ΕΕ κατά την περίοδο 2016-2021, κατά 3,2 εκατοστιαίες μονάδες¹⁶. Επί του παρόντος η ισότητα των φύλων στην τριτοβάθμια εκπαίδευση δεν αποτελεί αντικείμενο παρακολούθησης¹⁷. Ωστόσο, το εθνικό σχέδιο δράσης για την ισότητα των φύλων 2019-2023 περιλαμβάνει μεταξύ των στόχων του την εκπαίδευση και κατάρτιση των γυναικών στις τεχνολογίες της πληροφορίας και επικοινωνίας (Υπουργείο Δικαιοσύνης, 2023).

Εικόνα 2: Γυναίκες απόφοιτοι STEM ως ποσοστό του συνόλου των αποφοίτων STEM (%), 2016 και 2021

Η Κύπρος λαμβάνει περαιτέρω μέτρα για την αντιμετώπιση των αναντιστοιχιών μεταξύ της εκπαίδευσης και των αναγκών της αγοράς εργασίας. Το 2020 η Κύπρος έλαβε ειδική ανά χώρα σύσταση στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου να βελτιώσει τη συνάφεια της εκπαίδευσης και της κατάρτισης με την αγορά εργασίας (Συμβούλιο, 2020α). Στο πλαίσιο του ΜΑΑ πρόκειται να αναπτυχθεί εθνικός μηχανισμός παρακολούθησης των αποφοίτων. Η Κύπρος έχει αρχίσει να αναλύει τις πορείες των αποφοίτων μετά την έξοδό τους από την τριτοβάθμια εκπαίδευση¹⁸ Τα δεδομένα συλλέγονται, μεταξύ άλλων πηγών, μέσω του εθνικού μηχανισμού παρακολούθησης των αποφοίτων και μέσω ερευνών Eurograduate. Και οι δύο διαδικασίες διενεργούνται από τη Διεύθυνση Ανώτερης Εκπαίδευσης του Υπουργείου Παιδείας, Αθλητισμού και Νεολαίας σε συνεργασία με ιδιωτική εταιρεία (Υπουργείο Παιδείας, Αθλητισμού και Νεολαίας, 2023γ). Έχουν επίσης αρχίσει εργασίες για τον προσδιορισμό και την παρακολούθηση των αναντιστοιχιών δεξιοτήτων. Επιπλέον, αναμένεται να δρομολογηθεί εθνική έρευνα για τους εργοδότες πριν από το τέλος του 2023.

Τα ιδρύματα ανώτερης εκπαίδευσης (ΙΑΕ) στην Κύπρο, δημόσια ή ιδιωτικά¹⁹, είναι ακαδημαϊκά αυτόνομοι φορείς. Η θεσμική αυτονομία θεωρείται από το Υπουργείο Παιδείας, Αθλητισμού και Νεολαίας σημαντική προϋπόθεση για τον εκσυγχρονισμό των πανεπιστημίων. Ωστόσο, οι περισσότερες μεταρρυθμίσεις πολιτικής στα ΙΑΕ ακολουθούν μια προσέγγιση από την κορυφή προς τη βάση, καθώς δρομολογούνται από το Υπουργείο (Eurydice, 2022) και δεν υπάρχουν μηχανισμοί παρακολούθησης και αξιολόγησης για την αξιολόγηση των επιλογών πολιτικής των ΙΑΕ. Τα δημόσια πανεπιστήμια είναι αυτοδιοικούμενοι δημόσιοι οργανισμοί και χρηματοδοτούνται κατά κύριο λόγο από εθνικούς πόρους. Στα πανεπιστήμια, το Συμβούλιο είναι αρμόδιο για τη διαχείριση και τον έλεγχο των οικονομικών τους υποθέσεων (Eurydice, 2023). Από το 2015 η αρχή της Κύπρου που είναι αρμόδια για τη διασφάλιση της ποιότητας στην τριτοβάθμια εκπαίδευση είναι ο Φορέας Διασφάλισης και Πιστοποίησης της Ποιότητας της Ανώτερης Εκπαίδευσης (ΔΙΠΑΕ). Τα ιδιωτικά πανεπιστήμια έχουν καθεστώς ιδιωτικού οργανισμού κερδοσκοπικού ή μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα. Κατά συνέπεια, τα ιδιωτικά ΙΑΕ έχουν μεγαλύτερη ελευθερία όσον αφορά τη χρηματοοικονομική διαχείριση, με εξαίρεση τα δίδακτρα που υπόκεινται στην έγκριση του Υπουργείου Παιδείας, Αθλητισμού και Νεολαίας.

Η δομή διακυβέρνησης για τα δημόσια και για τα ιδιωτικά ΙΑΕ της Κύπρου είναι παρόμοια. Το Συμβούλιο του Πανεπιστημίου είναι σε όλες τις περιπτώσεις αρμόδιο για τη διαχείριση και την εποπτεία διοικητικών και οικονομικών θεμάτων. Για τα δημόσια ΙΑΕ, ο πρόεδρος και ο αντιπρόεδρος του συμβουλίου του πανεπιστημίου διορίζονται από τον πρόεδρο της Δημοκρατίας μεταξύ των εξωτερικών μελών του. Στα ιδιωτικά ΙΑΕ, ο τρόπος σύστασης του συμβουλίου, η θητεία, ο αριθμός και τα προσόντα των μελών καθορίζονται στο καταστατικό κάθε ιδρύματος. Η Σύγκλητος αποτελεί το ανώτατο ακαδημαϊκό όργανο του πανεπιστημίου και έχει την ευθύνη του ακαδημαϊκού έργου του πανεπιστημίου τόσο στον τομέα της διδασκαλίας όσο και στον τομέα της έρευνας. Η Σύγκλητος αποτελείται από τον Πρύτανη και τους δύο Αντιπρυτάνεις, τους Κοσμήτορες των Σχολών, εκπροσώπους από το διδακτικό προσωπικό κάθε σχολής και εκπροσώπους των φοιτητών, τον Διευθυντή Διοίκησης και Οικονομικών και τον Διευθυντή Βιβλιοθήκης.

6. Εκπαίδευση ενηλίκων

Η εκπαίδευση ενηλίκων αυξάνεται, αλλά παραμένει κάτω από τον μέσο όρο της ΕΕ. Σύμφωνα με την έρευνα για το εργατικό δυναμικό, το ποσοστό των ατόμων ηλικίας 25-64 ετών στην Κύπρο που συμμετείχαν σε εκπαίδευση και κατάρτιση κατά τις προηγούμενες 4 εβδομάδες αυξήθηκε από 4,7 % το 2020 σε 10,5 %²⁰ το 2022. Ωστόσο, το ποσοστό συμμετοχής το 2022 εξακολουθεί να υπολείπεται κατά 1,4 εκατοστιαίες μονάδες του μέσου όρου της ΕΕ για το 2022 (11,9 %). Η εθνική στρατηγική διά βίου μάθησης 2021-2027 (Υπουργείο Παιδείας, Αθλητισμού και Νεολαίας, 2022) αναμένεται να αντιμετωπίσει το ζήτημα της χαμηλής συμμετοχής εστιάζοντας στην αύξηση της συμμετοχής των ενηλίκων στη διά βίου μάθηση, στη βελτίωση της ποιότητας του τομέα της εκπαίδευσης ενηλίκων, στην παροχή κινήτρων σε άτομα και επιχειρήσεις, στην εξάλειψη των εμποδίων και στην ενίσχυση της προβολής και της επικοινωνίας. Ο πρωταρχικός στόχος σε επίπεδο ΕΕ για τη συμμετοχή ενηλίκων σε κατάρτιση σε ετήσια βάση που πρέπει να επιτευχθεί έως το 2030 είναι τουλάχιστον 60 %, ενώ η Κύπρος έχει θέσει έναν πιο φιλόδοξο στόχο στο 61 %.

Ο ψηφιακός γραμματισμός στην Κύπρο είναι χαμηλός. Μόνο το ήμισυ περίπου του πληθυσμού (ηλικίας 16-74 ετών) διέθετε βασικές ή ανώτερες από τις βασικές ψηφιακές δεξιότητες (50,2 % έναντι ΕΕ: 53,9 %) το 2021²¹. Μέσω του οικείου ΣΑΑ, η Κύπρος θα επενδύσει περίπου 24 εκατ. EUR στην ανάπτυξη ψηφιακών δεξιοτήτων. Τον Δεκέμβριο του 2021 η Κύπρος ενέκρινε το εθνικό σχέδιο δράσης για ψηφιακές δεξιότητες 2021-2025 (Κυπριακή Δημοκρατία, 2023), ώστε να διευκολυνθεί η ανάπτυξη ψηφιακών δεξιοτήτων και η συνεχής αναβάθμιση των δεξιοτήτων όλων των πληθυσμιακών ομάδων, κάτι το οποίο θα υλοποιηθεί κυρίως από το Κέντρο Παραγωγικότητας Κύπρου (ΚΕΠΑ). Από πέρυσι έχει σημειωθεί πρόοδος κυρίως όσον αφορά τον αριθμό των ενηλίκων που συμμετείχαν σε κατάρτιση τόσο για βασικές ψηφιακές όσο και για προηγμένες δεξιότητες ΤΠΕ. Το κυπριακό ΣΑΑ περιλαμβάνει επίσης μέτρα για την αύξηση της ένταξης στην αγορά εργασίας των νέων που βρίσκονται εκτός εκπαίδευσης, απασχόλησης ή κατάρτισης (ΕΑΕΚ), με την παροχή καλύτερης καθοδήγησης και επαγγελματικού προσανατολισμού, καθώς και συστήματος έγκαιρης προειδοποίησης και παρακολούθησης για τους νέους ΕΑΕΚ.

Αναντιστοιχίες δεξιοτήτων εξακολουθούν να υφίστανται. Παρά τα μέτρα, σημαντικό ποσοστό ατόμων ηλικίας 20-64 ετών διαθέτουν περισσότερα προσόντα από αυτά που απαιτούνται για την τρέχουσα θέση εργασίας τους —31,8 % το 2022, ποσοστό υψηλότερο από τον μέσο όρο της ΕΕ που είναι 22,2 %. Σύμφωνα με εθνική μελέτη (ΑνΑΔ, 2022), οι εκτιμήσεις δεδομένων σχετικά με τη ζήτηση εργασίας κατά την περίοδο 2022-2032 δείχνουν ότι οι συνολικές ανάγκες απασχόλησης στα επαγγέλματα STEM θα αντιπροσωπεύουν περίπου το 40 % των συνολικών αναγκών μεταξύ των επαγγελμάτων υψηλότερου επιπέδου. Στο μεταξύ, μόνο το 25 %²² του πληθυσμού σε ηλικία εργασίας διέθετε εκπαιδευτικό υπόβαθρο στους τομείς STEM το 2021.

Η αναγνώριση και η επικύρωση των γνώσεων, των δεξιοτήτων και των ικανοτήτων που αποκτώνται εκτός της τυπικής εκπαίδευσης αποτελεί πρόκληση. Ο στόχος αυτός αποτελεί το αντικείμενο ενός σκέλους εργασίας²³ της εθνικής στρατηγικής διά βίου μάθησης της Κύπρου για την περίοδο 2021-2027 (Υπουργείο Παιδείας, Αθλητισμού και Νεολαίας, 2022), η οποία θεσπίστηκε τον Σεπτέμβριο του 2022. Στόχος είναι να αναπτυχθούν περαιτέρω οι διαδικασίες επικύρωσης και αξιολόγησης πριν από τη θέσπιση προτύπων ποιότητας για τα προγράμματα μη τυπικής μάθησης και να δημιουργηθούν συνδέσεις μεταξύ των ρυθμίσεων επικύρωσης και των συστημάτων ακαδημαϊκών μονάδων. Το ΕΚΤ υποστηρίζει τη δημιουργία μηχανισμών για την επικύρωση της μη τυπικής και της άτυπης μάθησης στην Κύπρο (πλαίσιο 2). Τα μικροδιαπιστευτήρια (Ευρωπαϊκή Επιτροπή) δεν έχουν ακόμη τεθεί σε εφαρμογή, ωστόσο, παράλληλα με τους ατομικούς λογαριασμούς μάθησης, συγκαταλέγονται μεταξύ των κύριων επιδιωκόμενων δράσεων της Κύπρου για την προώθηση της διά βίου μάθησης. Και τα δύο θα πρέπει να εφαρμοστούν από την Αρχή Ανάπτυξης Ανθρώπινου Δυναμικού Κύπρου (ΑνΑΔ).

Το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο+ θα συμβάλει στην ενίσχυση της συμμετοχής των ενηλίκων στην κατάρτιση. Θα χρηματοδοτήσει προγράμματα κατάρτισης για νέους που βρίσκονται εκτός απασχόλησης, εκπαίδευσης ή κατάρτισης με σκοπό την ένταξή τους στην αγορά εργασίας. Θα δοθεί έμφαση σε αναδυόμενους τομείς, όπως η πράσινη και η γαλάζια οικονομία. Τα προγράμματα κατάρτισης θα πραγματοποιηθούν από το 2023 έως το 2029 και θα καλύπτουν τομείς όπως ο αλφαβητισμός, τα μαθηματικά, οι ψηφιακές/τεχνολογικές δεξιότητες και η επιχειρηματικότητα. Ο προϋπολογισμός του έργου ανέρχεται σε 5 εκατ. EUR, με συνεισφορά της ΕΕ κατά 60 % από το ΕΚΤ+²⁴.